متن درس

اقتدار انسان در قرآن کریم: بررسی مفهوم سفاهت در آیات سوره نساء

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۲۹)

مقدمه

قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشریت در مسیر دستیابی به اقتدار انسانی و اجتماعی است. این کتاب آسمانی، با طرح مسائل بنیادین زندگی جمعی، انسان را به سوی سعادت و کمال رهنمون می‌سازد. سوره نساء، یکی از سوره‌های پرفروغ قرآن کریم، با نگاهی عمیق به مسائل اجتماعی، از جمله مدیریت اموال، عدالت در روابط و رفتار با ضعفا، دستورالعمل‌هایی جامع ارائه می‌دهد. مفهوم سفاهت، که در آیات این سوره به‌ویژه آیات ۵ و ۶ مورد توجه قرار گرفته، به‌عنوان مانعی در برابر تحقق اقتدار انسانی معرفی شده است. سفاهت، که با سستی عقل و ناتوانی در مدیریت صحیح همراه است، نه‌تنها فرد را از شکوفایی بازمی‌دارد، بلکه جامعه را به سوی فلاکت و عقب‌ماندگی سوق می‌دهد

بخش اول: جایگاه سوره نساء در هدایت اجتماعی

اهمیت مسائل اجتماعی در سوره نساء

سوره نساء، چونان گنجینه‌ای از معارف الهی، مسائل زنده و جاری جامعه را پیش روی انسان قرار داده و راهکارهایی برای ساماندهی آنها ارائه می‌دهد. این سوره، با طرح موضوعاتی چون مدیریت اموال، عدالت در روابط خانوادگی و اجتماعی، و رفتار با اقشار ضعیف، به‌عنوان راهنمایی جامع برای زیست اجتماعی عمل می‌کند. تخلف از دستورات این سوره، به‌سان کج‌روی از مسیری روشن، جامعه را به سوی فلاکت و کاستی هدایت می‌کند. قرآن کریم در این سوره، با تأکید بر حفظ قوام جامعه، اموال را ستون حیات اجتماعی معرفی کرده و بر مدیریت عادلانه آن تأکید می‌ورزد.

قرآن کریم در آیه ۵ سوره نساء می‌فرماید:

وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِيَامًا

و اموالتان را که خدا مایه قوام شما قرار داده به سفیهان ندهید.

این آیه، با تأکید بر نقش محوری اموال در قوام جامعه، از سپردن آن به افرادی که فاقد صلاحیت مدیریت هستند، نهی می‌کند. این دستور، نشان‌دهنده اهمیت مدیریت صحیح منابع در حفظ نظم و پایداری اجتماعی است.

پیامدهای تخلف از دستورات قرآنی

تخلف از دستورات قرآنی، به‌ویژه در حوزه مدیریت اموال و رفتار با ضعفا، به‌سان ریختن آب بر آتش حیات جامعه است. این تخلفات، نه‌تنها به کاستی اقتصادی منجر می‌شود، بلکه پیوندهای اجتماعی را سست کرده و به ریزش و فروپاشی جامعه می‌انجامد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که سوره نساء، با طرح مسائل جاری و زنده، انسان را به عمل به دستورات الهی دعوت می‌کند تا از فلاکت و بدبختی مصون ماند.

جمع‌بندی بخش اول

سوره نساء، با نگاهی عمیق به مسائل اجتماعی، دستورالعمل‌هایی برای حفظ قوام و اقتدار جامعه ارائه می‌دهد. این سوره، با تأکید بر مدیریت صحیح اموال و رفتار عادلانه با اقشار مختلف، به‌ویژه ضعفا، راهی روشن برای دستیابی به سعادت اجتماعی ترسیم می‌کند. تخلف از این دستورات، به‌سان گم‌گشتگی در بیابانی بی‌انتها، جامعه را به سوی فلاکت هدایت می‌کند.

بخش دوم: مال، ستون حیات اجتماعی

عظمت مال در چرخش آن

مال، چونان خونی در رگ‌های جامعه، تنها در صورتی حیات‌بخش است که در چرخه اقتصادی و اجتماعی جریان یابد. انباشت مال، به‌سان خون راکد در بدن، به مرگ اقتصادی و اجتماعی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عظمت مال، نه در ذخیره‌سازی و انباشت آن، بلکه در چرخش و جریان آن در جامعه است. این دیدگاه، ریشه در تعالیم قرآنی دارد که مال را عاملی برای قوام و پایداری جامعه معرفی می‌کند.

مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ کَيْ لَا يَکُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْکُمْ

آنچه خدا از اهل قریه‌ها به پیامبرش بازگرداند، برای خدا و پیامبر و خویشاوندان او و یتیمان و مسکینان و درراه‌ماندگان است، تا در میان ثروتمندان شما دست‌به‌دست نگردد.

این آیه، بر ضرورت توزیع عادلانه مال برای جلوگیری از انباشت آن در دستان ثروتمندان تأکید دارد. مال، زمانی شرافت می‌یابد که در خدمت حیات جامعه قرار گیرد و به نیازمندان و ضعفا برسد.

مال، چونان خون در بدن انسان

مال، به‌سان خونی که حیات بدن را تأمین می‌کند، ستون حیات اجتماعی است. همان‌گونه که خون نیازمند مراقبت و کنترل است، مال نیز باید با شرافت و دقت مدیریت شود. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که عدم مدیریت صحیح مال، مانند بیماری خونی، جامعه را به ضعف و عقب‌ماندگی می‌کشاند. این تمثیل، عمق اهمیت مدیریت اموال را در حفظ سلامت و اقتدار جامعه نشان می‌دهد.

وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِيَامًا

و اموالتان را که خدا مایه قوام شما قرار داده به سفیهان ندهید.

این آیه، با تأکید بر نقش محوری مال در قوام جامعه، بر ضرورت مدیریت شرافتمندانه آن تأکید دارد.

شرافت مال در نگاه قرآنی

در نگاه قرآن کریم، مال نه‌تنها ابزاری برای تأمین نیازها، بلکه عاملی برای حفظ شرافت و قوام جامعه است. این شرافت، در گرو مدیریت عادلانه و مسئولانه مال است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مال، زمانی ارزشمند است که در مسیر خیر و صلاح جامعه به کار گرفته شود، نه آنکه در دستان ناشایست هدر رود.

جمع‌بندی بخش دوم

مال، چونان رگ‌های حیات‌بخش جامعه، تنها در صورتی شرافت و عظمت می‌یابد که در چرخه اقتصادی و اجتماعی جریان یابد. انباشت مال، به‌سان بیماری‌ای مهلک، حیات جامعه را تهدید می‌کند. قرآن کریم، با تأکید بر مدیریت شرافتمندانه مال، راهی روشن برای حفظ اقتدار و پایداری اجتماعی ترسیم می‌کند.

بخش سوم: سفاهت، مانع اقتدار انسانی

مفهوم سفاهت در قرآن کریم

سفاهت، به‌سان سایه‌ای تاریک بر عقل و خرد، به ناتوانی در مدیریت صحیح و سستی در اندیشه اشاره دارد. قرآن کریم، سفیهان را افرادی معرفی می‌کند که به دلیل کم‌مایگی عقل و ناتوانی در مدیریت، صلاحیت اداره اموال را ندارند. سپردن اموال به سفیهان، به هدررفت منابع و فلاکت جامعه می‌انجامد.

وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِيَامًا

و اموالتان را که خدا مایه قوام شما قرار داده به سفیهان ندهید.

این آیه، با نهی صریح از سپردن اموال به سفیهان، بر ضرورت مدیریت عاقلانه منابع تأکید دارد.

پیامدهای اجتماعی سفاهت

سپردن اموال به سفیهان، به‌سان سپردن کشتی به دستان ناکارآزموده، جامعه را به سوی طوفان فلاکت هدایت می‌کند. این اقدام، نه‌تنها منابع را هدر می‌دهد، بلکه ضعفا را از دسترسی به امکانات محروم کرده و به بایکوت اجتماعی آنها منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که چنین رویکردی، به ریزش و فروپاشی پیوندهای اجتماعی می‌انجامد.

حمایت از ضعفا بدون سپردن مال

قرآن کریم، به جای واگذاری مستقیم اموال به سفیهان و ضعفا، بر تأمین نیازهای اساسی آنها تأکید دارد. این حمایت، شامل رزق (تأمین معیشت)، کسوت (حفظ حرمت اجتماعی)، و سخن گفتن به نرمی است. این رویکرد، به‌سان باغبانی است که نهال‌های ضعیف را با مراقبت پرورش می‌دهد، بدون آنکه بار سنگین را بر دوش آنها نهد.

وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا

و از آن به آنها روزی دهید و آنها را بپوشانید و با آنها به نرمی سخن گویید.

این آیه، اصول حمایت از ضعفا را با تأکید بر حفظ کرامت آنها تبیین می‌کند.

رفتار نادرست با ضعفا و پیامدهای آن

رفتار خشن و تحقیرآمیز با ضعفا، چونان زخمی بر پیکر جامعه، آنها را به سوی عصبانیت، عقده‌های روانی، و حتی گرایش به افراط‌گرایی سوق می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که تحقیر ضعفا، به‌سان کاشتن بذر نفاق در خاک جامعه است که میوه‌های تلخ آن، ظهور گروه‌های افراطی و آشوبگر خواهد بود.

وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا

و با آنها به نرمی سخن گویید.

این آیه، بر ضرورت رفتار محترمانه با ضعفا تأکید دارد تا از پیامدهای منفی اجتماعی جلوگیری شود.

تفاوت رفتار با ضعفا و اقویا

مؤمن، چونان باغبانی دانا، باید با ضعفا با نرمی و با اقویا با قاطعیت رفتار کند. این رویکرد، برخلاف رفتار رایج اجتماعی است که ضعفا را تحقیر و به اقویا احترام می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با الهام از سیره امیرالمؤمنین علیه‌السلام، این اصل را الگویی برای مؤمنان معرفی می‌کنند.

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ

به سبب رحمتی از خدا با آنها نرم‌خو شدی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، از اطرافت پراکنده می‌شدند.

این آیه، اهمیت نرمی در رفتار با مردم را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

سفاهت، مانعی بزرگ در برابر اقتدار انسانی و اجتماعی است که با سستی عقل و ناتوانی در مدیریت همراه است. قرآن کریم، با نهی از سپردن اموال به سفیهان و تأکید بر حمایت عادلانه از ضعفا، راهکارهایی برای حفظ کرامت و قوام جامعه ارائه می‌دهد. رفتار نادرست با ضعفا، به‌سان آتشی زیر خاکستر، به ظهور آسیب‌های اجتماعی و افراط‌گرایی منجر می‌شود. مؤمنان، با الهام از سیره قرآنی، باید با ضعفا با نرمی و با اقویا با قاطعیت رفتار کنند.

بخش چهارم: مدیریت اموال یتیمان و ضعفا

حفظ اموال یتیمان

یتیمان، چونان نهال‌هایی شکننده در باغ جامعه، نیازمند حمایت و مراقبت هستند. قرآن کریم، بر حفظ اموال یتیمان تا زمان بلوغ و رشد عقلی آنها تأکید دارد. این امر، از سوءاستفاده و هدررفت منابع جلوگیری می‌کند.

وَابْتَلُوا الْيَتَامَىٰ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ

و یتیمان را بیازمایید تا زمانی که به سن زناشویی برسند، پس اگر در آنها رشد یافتید، اموالشان را به آنها بازدهید.

این آیه، بر ضرورت حفظ و تحویل اموال یتیمان در زمان مناسب تأکید دارد.

سوءاستفاده از اموال یتیمان

سوءاستفاده از اموال یتیمان، به‌سان خیانتی به امانت الهی، در جوامع اسلامی رایج است. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که این اقدام، نه‌تنها به فلاکت یتیمان، بلکه به کاستی کل جامعه منجر می‌شود.

وَلَا تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ يَکْبَرُوا

و آن را از روی اسراف و شتاب پیش از آنکه بزرگ شوند، نخورید.

این آیه، با نهی از اسراف و شتاب در مصرف اموال یتیمان، بر حفظ امانت آنها تأکید دارد.

زمان تحویل اموال یتیمان

قرآن کریم، تحویل اموال یتیمان را به بلوغ و رشد عقلی آنها مشروط کرده است. این امر، به‌سان سپردن فرمان کشتی به ناخدایی کارآزموده، از هدررفت منابع جلوگیری می‌کند.

فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ

پس اگر در آنها رشد یافتید، اموالشان را به آنها بازدهید.

اختلاف در سن بلوغ

سن بلوغ، به دلیل تفاوت‌های فرهنگی و فقهی، از ۹ تا ۴۰ سال متغیر است. این اختلاف، بر مدیریت اموال یتیمان تأثیر می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به اقتدار عایشه در صدر اسلام، نشان می‌دهند که بلوغ عقلی می‌تواند حتی در سنین پایین رخ دهد.

حَتَّىٰ إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ

تا زمانی که به سن زناشویی برسند.

شرافت یتیمان در قرآن کریم

یتیمان، چونان گوهرهایی در صدف جامعه، دارای شرافت هستند و نباید به‌عنوان بار اضافی تلقی شوند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که یتیمان، بخشی از پیکره جامعه‌اند و باید با احترام و حمایت اداره شوند.

وَمَنْ کَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَنْ کَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ

و هر که توانگر است، باید خویشتن‌داری کند، و هر که تنگدست است، به قدر متعارف بخورد.

این آیه، بر شرافت یتیمان و مدیریت عادلانه اموال آنها تأکید دارد.

اصول مصرف اموال یتیمان

قرآن کریم، برای قیم‌های توانگر، خویشتن‌داری و برای قیم‌های فقیر، مصرف متعارف از اموال یتیمان را تجویز کرده است. این امر، به‌سان ترازویی است که تعادل بین عدالت و نیاز را حفظ می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

مدیریت اموال یتیمان، امانتی الهی است که نیازمند دقت و شرافت است. قرآن کریم، با تأکید بر حفظ اموال یتیمان تا زمان بلوغ و رشد عقلی، از سوءاستفاده و هدررفت منابع جلوگیری می‌کند. یتیمان، به‌عنوان بخشی از جامعه، دارای شرافت هستند و باید با احترام و حمایت اداره شوند.

بخش پنجم: اقتصاد قرآنی و عدالت اجتماعی

حقوق مشاغل کلیدی و غیرکلیدی

در نظام قرآنی، حقوق در مشاغل غیرکلیدی به شغل وابسته است، اما در مشاغل کلیدی، مانند وزارت، قضاوت، و مرجعیت، به نیاز فرد وابسته است. این رویکرد، به‌سان چراغی در مسیر عدالت، از تبعیض و اسراف جلوگیری می‌کند.

وَمَنْ کَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ

و هر که توانگر است، باید خویشتن‌داری کند.

این آیه، بر ضرورت خویشتن‌داری در مشاغل کلیدی تأکید دارد.

نقد پرداخت یارانه‌های غیرهدفمند

پرداخت یارانه‌های غیرهدفمند، به‌ویژه به ثروتمندان، به‌سان ریختن آب بر سنگ است که به هدررفت منابع و فساد اقتصادی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اقدام، نتیجه کاستی و نبود اطلاعات دقیق است.

کَيْ لَا يَکُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْکُمْ

تا در میان ثروتمندان شما دست‌به‌دست نگردد.

این آیه، بر ضرورت توزیع عادلانه منابع تأکید دارد.

ضرورت بانک اطلاعاتی برای توزیع منابع

نبود بانک اطلاعاتی دقیق، به‌سان گم‌گشتگی در تاریکی، توزیع عادلانه منابع را غیرممکن کرده است. این امر، به کاستی اقتصادی و افزایش شکاف طبقاتی منجر شده است.

تفاوت حقوق در اقتصاد جهانی

در اقتصاد جهانی، پول تا سطحی سودآور است، اما پس از آن، هزینه نگهداری دریافت می‌شود. این اصل، مشابه حقوق مشاغل کلیدی است که به نیاز وابسته است، نه جایگاه.

حقوق معلمان و مشاغل کلیدی

معلمان، چونان باغبانان فکر و روح جامعه، باید بر اساس نیازهایشان حمایت شوند تا از چندشغله شدن و فساد فکری جلوگیری شود. این امر، به‌سان آبیاری نهال‌های دانش، آینده جامعه را تضمین می‌کند.

وَمَنْ کَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ

و هر که تنگدست است، به قدر متعارف بخورد.

نقش طلاب در جامعه

طلاب، به‌عنوان حاملان معارف دینی، باید از فقر و وابستگی مالی رها باشند تا بتوانند با استقلال و بخشندگی به جامعه خدمت کنند. این امر، به‌سان چراغی است که تاریکی جهل را می‌زداید.

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ

و بدانید که هر چه به غنیمت بردید، یک‌پنجم آن برای خدا و پیامبر و خویشاوندان او و یتیمان و مسکینان است.

هوش و فهم مردم در برابر یارانه‌ها

مردم، با وجود محدودیت‌های فکری و اجتماعی، در برابر سیاست‌های نادرست یارانه‌ای، هوشیاری نشان داده و از دریافت غیرضروری آن خودداری کرده‌اند. این امر، به‌سان بیداری نهفته در دل جامعه، نشان‌دهنده فهم و درایت آنهاست.

وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ

و کیست که از آیین ابراهیم روی‌گردان شود، مگر کسی که خود را سفیه کرده باشد.

جمع‌بندی بخش پنجم

اقتصاد قرآنی، با تأکید بر عدالت در توزیع منابع و تعیین حقوق بر اساس نیاز، راهی روشن برای تحقق اقتدار اجتماعی ارائه می‌دهد. پرداخت یارانه‌های غیرهدفمند و نبود اطلاعات دقیق، به فساد و کاستی منجر شده است. معلمان و طلاب، به‌عنوان ارکان کلیدی جامعه، باید با حمایت عادلانه، در مسیر خدمت به جامعه قرار گیرند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

قرآن کریم، با نگاهی عمیق به مسائل اجتماعی، راهکارهایی جامع برای تحقق اقتدار انسانی و اجتماعی ارائه می‌دهد. سوره نساء، با تأکید بر مدیریت عادلانه اموال، رفتار محترمانه با ضعفا، و حفظ شرافت یتیمان، به‌سان نقشه‌ای راهنما برای زیست اجتماعی عمل می‌کند. سفاهت، به‌عنوان مانعی در برابر اقتدار، با سستی عقل و ناتوانی در مدیریت همراه است و سپردن اموال به سفیهان، به هدررفت منابع و فلاکت جامعه منجر می‌شود. رفتار نادرست با ضعفا، به ظهور آسیب‌های اجتماعی و افراط‌گرایی می‌انجامد. در نظام قرآنی، حقوق مشاغل کلیدی باید بر اساس نیاز تعیین شود تا از تبعیض و اسراف جلوگیری گردد. علم دینی، با الهام از قرآن کریم، باید راهکارهای عادلانه‌ای برای مدیریت اموال و حمایت از ضعفا ارائه دهد تا اقتدار انسانی و اجتماعی محقق شود.