متن درس

تحلیل فلسفی اقتدار انسان در قرآن کریم: سعادت و سلامت در پرتو الزام و تعهد

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۳۸)

دیباچه

انسان، به‌عنوان موجودی مختار و مسئول، در نظام آفرینش جایگاهی والا دارد که اقتدارش در گرو التزام به تعهدات اخلاقی و اجتماعی است. این کتاب، با تکیه بر تعالیم قرآن کریم و با رویکردی فلسفی، به کاوش در مفهوم اقتدار انسانی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه افعال آدمی، با آثار مباشری و تسببی خود، به سعادت یا شقاوت او و جامعه‌اش منتهی می‌شود. در این راستا، آیات قرآن کریم، چون چراغی هدایتگر، راه را روشن می‌کنند و انسان را به تأمل در پیامدهای اعمالش فرا می‌خوانند.

بخش یکم: مبانی فلسفی آثار افعال انسانی

اصل وجود آثار در افعال

هر کنش انسانی، خواه فردی باشد و خواه جمعی، ناگزیر آثاری را در پی دارد. این اصل، که ریشه در فلسفه علّی و معلولی دارد، بیانگر آن است که هیچ فعلی بدون پیامد نیست. چه این فعل از انسان سر بزند و چه از دیگر موجودات، همواره زنجیره‌ای از نتایج را به دنبال دارد. این قانونمندی، که در نظام آفرینش جاری است، انسان را به تأمل در انتخاب‌هایش دعوت می‌کند، زیرا هر کنش، چون سنگی که به آب می‌افتد، امواجی را در زندگی فرد و جامعه پدید می‌آورد.

تقسیم‌بندی آثار افعال: مباشری و تسببی

آثار افعال انسانی به دو دسته مباشری (مستقیم) و تسببی (غیرمستقیم) تقسیم می‌شوند. آثار مباشری، نتایج فوری و بی‌واسطه‌ای هستند که مستقیماً از فعل ناشی می‌شوند، مانند تأمین انرژی بدن در اثر خوردن غذا. در مقابل، آثار تسببی، پیامدهای غیرمستقیم و بعیدتری هستند که در زنجیره‌ای از علل و معلول‌ها پدید می‌آیند، مانند سلامت یا بیماری ناشی از نوع غذا. این تقسیم‌بندی، انسان را به ژرف‌نگری در پیامدهای بلندمدت اعمالش فرا می‌خواند، زیرا انتخاب‌های امروز، آینده‌ای دور را شکل می‌دهند.

آثار مباشری و تسببی در عمل خوردن

برای نمونه، مصرف غذا به‌عنوان یک فعل انسانی، آثاری مباشری مانند تأمین کالری یا ایجاد عوارض جسمانی (مانند دل‌درد) دارد. این آثار، مستقیماً به خود فعل وابسته‌اند و در لحظه وقوع قابل‌مشاهده‌اند. اما آثار تسببی، مانند سلامت یا بیماری، در بازه‌ای طولانی‌تر و به‌صورت غیرمستقیم ظاهر می‌شوند. برای مثال، غذایی که دل‌درد ایجاد می‌کند، ممکن است به بیماری منجر شود که این بیماری، اثر تسببی فعل خوردن است.

تقسیم‌بندی آثار تسببی: داخلی و خارجی

آثار تسببی خود به دو نوع داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. آثار تسببی داخلی، به تأثیرات درون‌فردی مانند سلامت یا بیماری اشاره دارند که به وضعیت جسمانی یا روانی فرد مربوط‌اند. در مقابل، آثار تسببی خارجی، به نتایج اجتماعی یا محیطی، مانند مرخصی گرفتن از کار یا حتی اخراج شدن، وابسته‌اند. این تمایز، انسان را به‌عنوان موجودی چندبعدی معرفی می‌کند که اعمالش نه‌تنها بر خود، بلکه بر جامعه پیرامونش نیز اثر می‌گذارد.

نمونه‌هایی از آثار تسببی داخلی و خارجی

مصرف غذایی که به دل‌درد و بیماری منجر می‌شود، نمونه‌ای از آثار تسببی داخلی است که مستقیماً بر سلامت فرد اثر می‌گذارد. اما این بیماری ممکن است پیامدهای خارجی نیز داشته باشد، مانند ناتوانی در حضور در محل کار، اخراج شدن، یا حتی بروز مشکلات خانوادگی مانند جدایی. این زنجیره پیامدها نشان می‌دهد که یک فعل ساده می‌تواند امواجی گسترده در زندگی اجتماعی ایجاد کند.

بخش دوم: پیوند اعمال انسانی با سعادت و سلامت

پیچیدگی آثار تسببی خارجی

آثار تسببی خارجی، گاه به زنجیره‌ای پیچیده و چندلایه منجر می‌شوند که تا لایه‌های عمیق جامعه پیش می‌روند. برای مثال، بیماری ناشی از یک انتخاب نادرست غذایی ممکن است به اخراج از کار، مشکلات خانوادگی، یا حتی نابودی اجتماعی منجر شود. این پیچیدگی، نشان‌دهنده شبکه‌ای بودن تأثیرات اعمال انسانی است که گاه تا نسل‌ها ادامه می‌یابد.

آثار تسببی و ارتباط با آخرت

در نگاه قرآنی، آثار تسببی خارجی می‌توانند تا روز قیامت امتداد یابند و به ثواب یا عذاب منجر شوند. این آثار، به‌عنوان نتایج قهري و الهی، از نظام علّی و معلولی آفرینش سرچشمه می‌گیرند. ثواب، به‌عنوان پاداشی الهی، امتنانی است، به این معنا که خداوند از روی لطف و کرم، آن را به انسان عطا می‌کند، در حالی که می‌توانست چنین پاداشی را قرار ندهد.

تشبیه ثواب به سود بانکی

استاد فرزانه، ثواب را به سود بانکی تشبیه کرده‌اند که بانک می‌تواند آن را اعطا کند یا نکند. این تشبیه، امتنانی بودن ثواب را به‌خوبی نشان می‌دهد، زیرا همان‌گونه که سود بانکی به سیاست‌های بانک وابسته است، ثواب نیز به اراده الهی گره خورده است. این دیدگاه، انسان را به انجام خیر به‌خاطر ارزش ذاتی آن دعوت می‌کند، نه صرفاً به امید پاداش.

جهان‌شمولی انگیزه‌های انسانی

انسان‌ها، چه مؤمن و چه غیرمؤمن، به انگیزه زندگی و سعادت عمل می‌کنند. این انگیزه‌ها، فارغ از باور به آخرت یا ثواب، ریشه در نیازهای بنیادین بشری دارند. اصل زندگی و سلامت، هدفی مشترک برای همه انسان‌هاست که نشان‌دهنده جهان‌شمولی انگیزه‌های انسانی است.

زندگی نیک و آثار آن

زندگی نیک، که در پرتو التزام به دستورات الهی و اخلاقی شکل می‌گیرد، به سلامت و سعادت منجر می‌شود. در مقابل، زندگی نادرست می‌تواند به بیماری، مشکلات اجتماعی، یا نابودی منجر شود. این آثار، فارغ از باور به آخرت، در زندگی دنیوی نیز مشهودند.

بخش سوم: مسئولیت اجتماعی در پرتو تعالیم قرآنی

نقد نگاه ابزاری به ثواب

استاد فرزانه تأکید دارند که نباید کمک به فقرا و نیازمندان صرفاً به انگیزه کسب ثواب باشد. این نگاه ابزاری، می‌تواند انسان را از اخلاص و مسئولیت‌پذیری دور کند. کمک به نیازمندان، الزامی عقلانی و انسانی است که برای حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از فساد ضروری است.

تفسیر آیات قرآنی در باب مسئولیت اجتماعی

قرآن کریم در آیاتی چون وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ (سوره نور، آیه ۳۳: و از مال خدا كه به شما داده است به آنان عطا كنيد) و وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا (سوره نساء، آیه ۵: و با آنان سخنى شايسته بگوييد) بر ضرورت کمک به فقرا و رفتار نیک با آنان تأکید دارد. این آیات، مسئولیت اجتماعی را به‌عنوان واجبی عینی و کفایی معرفی می‌کنند که برای حفظ نظم و سعادت جمعی ضروری است.

پیامدهای بی‌توجهی به نیازمندان

نادیده گرفتن فقرا و ضعفا، به نابودی اجتماعی، فساد، و حتی جنگ منجر می‌شود. این پیامدها، نتیجه طبیعی بی‌توجهی به الزامات اجتماعی است که قرآن کریم به صراحت از آن نهی کرده است. جامعه‌ای که به نیازمندانش بی‌اعتنا باشد، چون درختی بی‌ریشه، در برابر طوفان‌های اجتماعی فرو می‌ریزد.

مسئولیت در قبال معلولان

وجود یک میلیارد معلول در جهان، نتیجه عواملی چون فقر، جنگ، و تصادفات است. این واقعیت، مسئولیت جمعی انسان‌ها را در قبال این قشر از جامعه گوشزد می‌کند. بی‌توجهی به معلولان، نقض اصول عدالت و انصاف است و جامعه را از سعادت دور می‌سازد.

بخش چهارم: آثار فاعلی و مفعولی اعمال

تمایز آثار فاعلی و مفعولی

آثار اعمال انسانی به دو دسته فاعلی و مفعولی تقسیم می‌شوند. آثار فاعلی به نیت و انگیزه فاعل وابسته‌اند، در حالی که آثار مفعولی به نتایج عینی فعل مربوط می‌شوند. برای مثال، کمک به یک حیوان یا انسان ممکن است با نیت ریاکارانه یا خالصانه انجام شود، اما نتیجه عینی آن، مانند رفع گرسنگی، مستقل از نیت است.

اهمیت آثار مفعولی در حفظ نظم اجتماعی

آثار مفعولی اعمال، مانند کمک به نیازمندان، حتی اگر با نیت غیرخالص انجام شوند، به حفظ نظم اجتماعی کمک می‌کنند. این امر نشان‌دهنده ارزش ذاتی خیر در جامعه است که فراتر از نیت فاعل، به سعادت جمعی منجر می‌شود.

بخش پنجم: نقد و اصلاح در نظام‌های دینی و اجتماعی

نقد مصرف نادرست خمس و زکات

خمس و زکات، به‌عنوان ابزارهایی برای کاهش نابرابری و تأمین عدالت اجتماعی، باید صرف نیازمندان و امور اجتماعی شوند، نه مصارف غیرضروری مانند ساخت بناهایی که نیازهای اولیه مردم را برآورده نمی‌کنند. این اصل، بر اولویت‌بندی در تخصیص منابع دینی تأکید دارد.

اصلاح نظام‌های آموزشی دینی

نظام‌های آموزشی دینی باید به‌گونه‌ای اصلاح شوند که دانش‌آموختگان بتوانند از طریق مهارت‌های عملی و تولید دانش، خودکفا شوند و به منابع مالی دینی وابسته نباشند. این اصلاح، به تولید ارزش و خودکفایی در حوزه‌های دینی منجر می‌شود و از وابستگی به خمس و زکات می‌کاهد.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر تعالیم قرآن کریم و تحلیل‌های فلسفی استاد فرزانه، نشان داد که اقتدار انسانی در گرو التزام به مسئولیت‌های اخلاقی و اجتماعی است. افعال انسانی، با آثار مباشری و تسببی خود، نه‌تنها بر فرد، بلکه بر کل جامعه تأثیر می‌گذارند. آیات قرآنی، چون مشعل‌هایی فروزان، راه سعادت و سلامت را نشان می‌دهند و انسان را به انجام خیر به‌خاطر ارزش ذاتی آن دعوت می‌کنند. نقد نگاه ابزاری به ثواب و تأکید بر آثار عینی اعمال، انسان را به بازنگری در انگیزه‌ها و نتایج اعمالش فرا می‌خواند. در نهایت، سعادت و سلامت انسان، چون گوهری درخشان، در پرتو التزام به تعهدات اخلاقی و اجتماعی به دست می‌آید که فراتر از باورهای دینی، اصلی جهان‌شمول برای بقای جامعه انسانی است.