متن درس
عوالم به مثابه کتب الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه پنجاه و نهم)
مقدمه: درآمدی بر عوالم به مثابه کتب الهی
در عرفان نظری ابن‌عربی، عالم چونان کتابی الهی است که در آن، کلمات تامات حق متعال به ظهور می‌رسند و مراتب وجود را در قالب کتب الهی، از ام‌الکتاب تا کتاب محو و اثبات، متجلی می‌سازند. درس‌گفتار پنجاه و نهم از شرح فصوص الحکم، به قلم استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی عمیق و موشکافانه به تبیین این مفهوم پرداخته و نقش عقل اول، نفس کلی و انسان کامل را به‌عنوان مظاهر این کتب الهی روشن ساخته است. این نوشتار، با هدف بازنمایی تمامی جزئیات این درس‌گفتار، مفاهیم را با ساختاری علمی و زبانی متین و دانشگاهی ارائه می‌دهد. هر نکته، چونان نوری از حقیقت، با شرح و تفصیل کامل و بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، در جای خود قرار گرفته تا خواننده را به سوی فهمی ژرف‌تر از اسرار هستی رهنمون سازد.
بخش نخست: عالم به مثابه کتاب الهی
عوالم کلی و جزئی به مثابه کتب الهی
استاد فرزانه قدس‌سره در تبیین عرفانی عوالم، آنها را اعم از کلی و جزئی، کتب الهی می‌دانند که کلمات تامات الهی بر آنها احاطه دارند. عالم، چونان آیینه‌ای است که جلوه قول و فعل الهی را در خود بازمی‌تاباند. این دیدگاه، ریشه در قرآن کریم دارد که عالم را مجموعه‌ای از آیات و کلمات الهی می‌بیند، چنان‌که هر موجودی، به مثابه کلمه‌ای از کلمات تامات حق، معانی ضمیر الهی را متجلی می‌سازد.
درنگ: تمامی عوالم، اعم از کلی و جزئی، کتب الهی‌اند که کلمات تامات الهی آنها را احاطه کرده و جلوه قول و فعل الهی را متجلی می‌سازند.
ریشه قرآنی مفهوم کتاب و کلام
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اصطلاحات «کتاب»، «کلمات الله» و «قول الله» در قرآن کریم، مانند کتاب علّیین و کتاب سجّین، فراوان به چشم می‌خورند. قول الهی، جلوه فعل اوست و عالم را به مثابه کتابی الهی معرفی می‌کند که بیانگر معانی ضمیر حق است. چنان‌که در قرآن کریم آمده است: وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (اسراء: ۴۴؛ هیچ چیز نیست مگر اینکه به ستایش او تسبیح می‌گویند). این آیه، عالم را مظهر تسبح و کلام الهی می‌داند.
درنگ: مفهوم کتاب و کلام در قرآن کریم، عالم را به مثابه آیات الهی معرفی می‌کند که قول و فعل حق را متجلی می‌سازد.
کلام به مثابه اعراب عما فی الضمیر
کلام، در عرفان نظری، چونان جویباری زلال است که معانی ضمیر را به ظهور می‌رساند. استاد فرزانه قدس‌سره کلام را ابزاری برای بیان مقصود و معنا در ضمیر می‌دانند که در انسان از طریق الفاظ، در حیوانات از طریق خصوصیات دیگر، و در مراتب الهی از طریق تجلی معانی ظهور می‌یابد. این انعطاف‌پذیری، کلام را فراتر از لفظ صرف، به هر نوع بیان معنای ضمیر تعمیم می‌دهد.
درنگ: کلام، اعراب عما فی الضمیر است و در مراتب مختلف، از انسان تا ذات الهی، به اشکال گوناگون ظهور می‌یابد.
جمع‌بندی بخش نخست
عالم، به مثابه کتابی الهی، مظهر کلمات تامات حق است که قول و فعل الهی را متجلی می‌سازد. ریشه قرآنی این مفهوم، عالم را مجموعه‌ای از آیات الهی می‌داند که معانی ضمیر حق را بیان می‌کنند. کلام، به عنوان ابزاری برای ظهور معانی، در مراتب مختلف وجودی، از انسان تا ذات الهی، نقش‌آفرین است. این بخش، با تبیین این مفاهیم، بستری برای فهم عمیق‌تر مراتب کتب الهی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: عقل اول و نفس کلی به مثابه صورت‌های ام‌الکتاب
عقل اول و نفس کلی در نظام عرفانی
استاد فرزانه قدس‌سره عقل اول (مرتبة جبروت) و نفس کلی (مرتبة ملکوت) را دو صورت ام‌الکتاب می‌دانند که در حضرت علمیه (اعیان ثابته) تجلی می‌یابند. این دو، به مثابه کتب الهی، یک حقیقت واحد (ام‌الکتاب) را نشان می‌دهند که در مراتب وجودی متجلی می‌شود. ام‌الکتاب، چونان گوهری درخشان، حقیقت ازلی علم الهی است که عقل و نفس، مظاهر آن در مراتب جبروت و ملکوت‌اند.
درنگ: عقل اول و نفس کلی، دو صورت ام‌الکتاب‌اند که در حضرت علمیه (اعیان ثابته) تجلی یافته و مظهر یک حقیقت واحدند.
نقد دوگانگی صورت‌های ام‌الکتاب
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، دوگانگی صورت‌های ام‌الکتاب (عقل اول و نفس کلی) را مورد پرسش قرار می‌دهند. ام‌الکتاب، به عنوان حقیقت واحد، نمی‌تواند دو صورت متمایز داشته باشد، زیرا وحدت آن با این دوگانگی منافات دارد. این نقد، چونان تیغی تیز، خلط میان مراتب وجودی و حقیقت واحد را می‌زداید و بر ضرورت استدلال در تبیین عرفانی تأکید می‌ورزد.
درنگ: ام‌الکتاب، به عنوان حقیقت واحد، نمی‌تواند دو صورت متمایز داشته باشد و دوگانگی عقل و نفس با وحدت آن منافات دارد.
عقل اول به عنوان ام‌الکتاب
گاه عقل اول، به دلیل احاطه اجمالی‌اش بر کلیات اشیاء، ام‌الکتاب نامیده می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این نام‌گذاری را فاقد دلیل محکم و بیشتر ذوقی می‌دانند. این دیدگاه، گرچه در عرفان نظری مطرح شده، اما به دلیل نبود استدلال قوی، با اصل وحدت ام‌الکتاب سازگار نیست و چونان نسیمی زودگذر، فاقد استواری لازم است.
درنگ: نام‌گذاری عقل اول به ام‌الکتاب، به دلیل فقدان استدلال قوی، ذوقی است و با وحدت ام‌الکتاب سازگار نیست.
نفس کلی به عنوان کتاب مبین
نفس کلی، به دلیل ظهور تفصیلی اشیاء در آن، کتاب مبین نامیده می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این تمایز را مبتنی بر تفاوت مراتب وجودی می‌دانند: عقل اول، با احاطه اجمالی، و نفس کلی، با ظهور تفصیلی، دو مرتبه از تجلیات الهی را نشان می‌دهند. این تبیین، چونان آیینه‌ای، تفاوت میان اجمال و تفصیل در مراتب وجود را بازمی‌تاباند.
درنگ: نفس کلی، به دلیل ظهور تفصیلی اشیاء، کتاب مبین نامیده می‌شود، در مقابل عقل اول که احاطه اجمالی دارد.
نقد تقسیم‌بندی عقل و نفس
استاد فرزانه قدس‌سره تقسیم‌بندی عقل اول و نفس کلی به عنوان کتب الهی را فاقد دلیل شرعی و استدلال محکم می‌دانند. این تقسیم‌بندی، بیشتر بر ذوق عرفانی استوار است تا بر برهان عقلی یا شرعی. این نقد، چونان مشعلی است که بر ضرورت روشمندی و استدلال در مباحث عرفانی نور می‌افکند.
درنگ: تقسیم‌بندی عقل اول و نفس کلی به عنوان کتب الهی، فاقد دلیل شرعی و استدلال محکم بوده و بیشتر ذوقی است.
جمع‌بندی بخش دوم
عقل اول و نفس کلی، به عنوان دو صورت ام‌الکتاب، در مراتب جبروت و ملکوت تجلی می‌یابند، اما دوگانگی آنها با وحدت ام‌الکتاب منافات دارد. نام‌گذاری عقل اول به ام‌الکتاب و نفس کلی به کتاب مبین، گرچه در عرفان نظری مطرح است، اما به دلیل فقدان استدلال قوی، ذوقی تلقی می‌شود. این بخش، با نقد این تقسیم‌بندی‌ها، بر ضرورت استدلال در تبیین عرفانی تأکید می‌ورزد.
بخش سوم: کتاب محو و اثبات و نفس منطبعه
کتاب محو و اثبات در نظام عرفانی
استاد فرزانه قدس‌سره کتاب محو و اثبات را نفس منطبعه در جسم کلی (افلاک) می‌دانند که به حوادث عالم ناسوت مرتبط است. این نفس، به واسطه استعداداتش، محو و اثبات را در صور شخصی رقم می‌زند. این مفهوم، چونان جویباری است که تغییرات جزئی عالم را در بستر مراتب وجودی به جریان می‌اندازد.
درنگ: کتاب محو و اثبات، نفس منطبعه در جسم کلی است که به حوادث عالم ناسوت تعلق دارد و محو و اثبات را در صور شخصی رقم می‌زند.
نفس منطبعه و جسم کلی
در دیدگاه سنتی، افلاک دارای نفوس کلی و جزئی‌اند که در محو و اثبات حوادث عالم ناسوت، مانند مرگ و زندگی، نقش دارند. استاد فرزانه قدس‌سره این نفوس را به عنوان معدّات حوادث معرفی می‌کنند که استعدادات صور شخصی را شکل می‌دهند. این تبیین، چونان پلی است که تأثیرات خلقی را به اسماء الهی پیوند می‌زند.
درنگ: نفس منطبعه در جسم کلی (افلاک)، با حوادث عالم ناسوت مرتبط است و استعدادات صور شخصی را شکل می‌دهد.
نقد تأثیر مستقل افلاک
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که افلاک، معدّات حوادث‌اند و نه مؤثرات مستقل، زیرا مدبر حقیقی، حق تعالی است با اسماء مدبره الهی. این دیدگاه، چونان سپری است که از شرک در تأثیرگذاری مستقل افلاک جلوگیری می‌کند و توحید افعالی را پاس می‌دارد.
درنگ: افلاک، معدّات حوادث‌اند و نه مؤثرات مستقل، زیرا تدبیر عالم به اسماء مدبره الهی بازمی‌گردد.
محو و اثبات در صور شخصی
محو و اثبات، در صور شخصی نفس منطبعه، به واسطه احوال و استعدادات آن رخ می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره این تغییرات را وابسته به استعدادات اصلی نفس و اوضاع فلکی می‌دانند که تحت اسماء مدبره الهی ظهور می‌یابند. این تبیین، چونان نوری است که رابطه میان مراتب خلقی و الهی را روشن می‌سازد.
درنگ: محو و اثبات در صور شخصی، به واسطه استعدادات نفس منطبعه و اوضاع فلکی، تحت اسماء مدبره الهی ظهور می‌یابد.
نقد دیدگاه سنتی حرکت افلاک
در دیدگاه سنتی، حرکت افلاک نه قسری و نه طبیعی، بلکه ارادی و به نفوس کلی و جزئی نسبت داده می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را فاقد پشتوانه علمی و شرعی می‌دانند و بر محدودیت‌های معرفتی در فهم حرکت افلاک در گذشته تأکید می‌ورزند. این نقد، چونان مشعلی است که محدودیت‌های معرفتی پیشینیان را روشن می‌سازد.
درنگ: حرکت افلاک، نه قسری و نه طبیعی، بلکه ارادی تلقی شده، اما این دیدگاه فاقد پشتوانه علمی و شرعی است.
جمع‌بندی بخش سوم
کتاب محو و اثبات، نفس منطبعه در جسم کلی است که با حوادث عالم ناسوت مرتبط است. افلاک، به عنوان معدّات، نه مؤثرات مستقل، در شکل‌گیری صور شخصی نقش دارند. محو و اثبات، تحت اسماء مدبره الهی و با توجه به استعدادات نفس منطبعه ظهور می‌یابد. نقد دیدگاه سنتی حرکت افلاک، بر محدودیت‌های معرفتی پیشینیان تأکید دارد. این بخش، با تبیین این مفاهیم، بستری برای فهم عمیق‌تر مراتب خلقی و الهی فراهم می‌آورد.
بخش چهارم: انسان کامل به عنوان کتاب جامع
انسان کامل، کتاب جامع کتب الهی
استاد فرزانه قدس‌سره انسان کامل را کتاب جامعی می‌دانند که همه کتب الهی، از ام‌الکتاب تا کتاب مبین و محو و اثبات، را در خود جای داده است. انسان کامل، چونان آیینه‌ای تمام‌نما، مراتب وجودی را در خود منعکس می‌سازد و به عنوان خلیفه الهی، مظهر تام اسماء الهی است.
درنگ: انسان کامل، کتاب جامعی است که همه کتب الهی (ام‌الکتاب، کتاب مبین، و محو و اثبات) را در خود جای داده است.
انسان به مثابه نسخه عالم کبیر
انسان، نه از حیث مادی، بلکه از حیث حقیقت و کیفیت وجودی، نسخه عالم کبیر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان، با وجود جثه کوچک، خلاصه عالم کبیر است و حقیقت عالم را در خود منعکس می‌کند. این دیدگاه، چونان گوهری درخشان، جامعیت وجودی انسان را در نظام هستی نشان می‌دهد.
درنگ: انسان، به دلیل جامعیت وجودی، نسخه عالم کبیر است و حقیقت عالم را در خود منعکس می‌کند.
شعر عارف قیروانی و جامعیت انسان
شعر منسوب به عارف ربانی، علی بن ابی‌طالب قیروانی، با ابیات «دوائك فيك وما تشعر / ودائك منك وما تبصر / أتزعم أنك جرم صغير / وفيك انطوى العالم الأكبر»، بر جامعیت وجودی انسان تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این شعر را شاهدی بر خودشناسی انسان و جایگاه او به عنوان عالم کبیر می‌دانند. انسان، با وجود جثه کوچک، عالم کبیر را در خود جای داده و دوا و دردش در وجود او نهفته است.
درنگ: شعر عارف قیروانی، بر جامعیت وجودی انسان تأکید دارد که دوا و دردش در خودش نهفته و عالم کبیر را در خود جای داده است.
نقد انتساب شعر به امیرالمؤمنین (ع)
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این شعر به اشتباه به امیرالمؤمنین (ع) منسوب شده و در واقع متعلق به علی بن ابی‌طالب قیروانی است. لقب «علیه‌السلام» با عارف قیروانی سازگار نیست و این خلط، ناشی از شهرت شعر و عدم دقت در منابع است. این نقد، چونان مشعلی است که بر ضرورت دقت در انتساب متون عرفانی نور می‌افکند.
درنگ: شعر عارف قیروانی به اشتباه به امیرالمؤمنین (ع) منسوب شده و لقب «علیه‌السلام» با وی سازگار نیست.
نقد ترتیب ابیات شعر
استاد فرزانه قدس‌سره ترتیب صحیح ابیات شعر را «دائك منك» و سپس «دوائك فيك» می‌دانند، زیرا ابتدا درد و سپس دوا مطرح می‌شود تا معنای شعر حفظ شود. این ترتیب، چونان جریانی منظم، ساختار معنایی شعر را استوار می‌سازد و بر خودشناسی انسان تأکید می‌ورزد.
درنگ: ترتیب صحیح ابیات شعر، ابتدا «دائك منك» و سپس «دوائك فيك» است تا معنای خودشناسی انسان حفظ شود.
روایت امام صادق (ع) و جامعیت انسان
استاد فرزانه قدس‌سره به روایتی از امام صادق (ع) اشاره می‌کنند که در پاسخ به ابن ابی‌العوجاء فرمودند: خداوند عالم را در چیزی کوچک‌تر از تخم‌مرغ جای داده است. این روایت، چونان گوهری درخشان، بر جامعیت وجودی انسان تأکید دارد که عالم کبیر را در وجود کوچک خود جای داده است.
درنگ: روایت امام صادق (ع) بر جامعیت وجودی انسان تأکید دارد که عالم کبیر را در وجود کوچک خود جای داده است.
جمع‌بندی بخش چهارم
انسان کامل، به عنوان کتاب جامع، همه کتب الهی را در خود جای داده و نسخه عالم کبیر است. شعر عارف قیروانی و روایت امام صادق (ع)، بر جامعیت وجودی انسان تأکید دارند. نقد انتساب شعر به امیرالمؤمنین (ع) و ترتیب ابیات، بر ضرورت دقت در منابع و حفظ ساختار معنایی متون عرفانی تأکید می‌ورزد. این بخش، با تبیین جایگاه انسان کامل، خواننده را به سوی فهم عمیق‌تر از مراتب وجود هدایت می‌کند.
بخش پنجم: انسان کامل و مراتب کتب الهی
شعر محیی‌الدین ابن‌عربی و انسان کامل
استاد فرزانه قدس‌سره به شعر محیی‌الدین ابن‌عربی اشاره می‌کنند که می‌گوید: «أنا القرآن والسبع المثانی / وروح الروح لا روح الأوانی / فؤادی عند مشهودی مقیم / یشاهده وعندکم لسانی». این شعر، انسان کامل را قرآن ناطق و مظهر سبع مثانی معرفی می‌کند که روح او فراتر از روح اجسام مادی است و قلبش نزد حق مقیم است. این ابیات، چونان نوری درخشان، جایگاه والای انسان کامل را در نظام عرفانی روشن می‌سازد.
درنگ: شعر ابن‌عربی، انسان کامل را قرآن ناطق و مظهر سبع مثانی معرفی می‌کند که قلبش نزد حق مقیم است.
انسان به عنوان کتاب عقل، قلب و نفس
استاد فرزانه قدس‌سره انسان را از حیث روح و عقل، ام‌الکتاب؛ از حیث قلب، لوح محفوظ؛ و از حیث نفس، کتاب محو و اثبات می‌دانند. انسان کامل، به دلیل جامعیت وجودی، مراتب مختلف کتب الهی را در خود جای داده و چونان آیینه‌ای تمام‌نما، همه مراتب وجودی را منعکس می‌سازد.
درنگ: انسان کامل، از حیث عقل، ام‌الکتاب؛ از حیث قلب، لوح محفوظ؛ و از حیث نفس، کتاب محو و اثبات است.
صحف مکرمه و طهارت نفسانی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که صحف مکرمه مرفوعه مطهره، تنها توسط کسانی درک می‌شوند که از حجاب‌های ظلمانی پاک شده‌اند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ (واقعه: ۷۹؛ جز پاکان به آن دسترسی ندارند). این طهارت، نه ظاهری، بلکه نفسانی است و درک اسرار الهی را ممکن می‌سازد.
درنگ: صحف مکرمه، تنها توسط مطهرین از حجاب‌های ظلمانی درک می‌شوند و طهارت نفسانی برای فهم اسرار الهی ضروری است.
اصول و فروع کتب الهی
استاد فرزانه قدس‌سره کتب ام‌الکتاب، کتاب مبین و محو و اثبات را اصول کتب الهی می‌دانند و فروع آنها را همه موجودات عالم، از قوای روحانی و جسمانی، معرفی می‌کنند. هر موجودی، به قدر مرتبه وجودی‌اش، احکام وجود را در خود منقش دارد و چونان کتابی الهی، جلوه کلمات حق است.
درنگ: کتب ام‌الکتاب، کتاب مبین و محو و اثبات، اصول کتب الهی‌اند و فروع آنها، همه موجودات عالم‌اند.
انتقاش احکام وجودات در موجودات
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هر موجودی، اعم از کلی و جزئی، احکام وجود را در خود منقش دارد. حتی کمترین موجود، به عنوان کتاب الهی، جلوه کلمات و قول حق است. این دیدگاه، چونان دری است که به سوی بی‌کران وحدت وجود گشوده می‌شود و هر ذره‌ای را مظهر اسماء الهی می‌داند.
درنگ: هر موجودی، به قدر مرتبه وجودی‌اش، احکام وجود را در خود منقش دارد و حتی کمترین موجود، کتاب الهی است.
جمع‌بندی بخش پنجم
انسان کامل، به عنوان مظهر تام اسماء الهی، مراتب کتب الهی را در خود جای داده است: عقل به مثابه ام‌الکتاب، قلب به مثابه لوح محفوظ، و نفس به مثابه کتاب محو و اثبات. صحف مکرمه، تنها با طهارت نفسانی قابل درک‌اند و همه موجودات، به عنوان فروع کتب الهی، احکام وجود را منقش دارند. این بخش، با تبیین این مفاهیم، خواننده را به سوی فهم عمیق‌تر از جایگاه انسان در نظام هستی هدایت می‌کند.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین مفهوم عوالم به مثابه کتب الهی در چارچوب عرفان نظری ابن‌عربی پرداخت. عالم، به عنوان کتاب الهی، مظهر کلمات تامات حق است و عقل اول، نفس کلی و انسان کامل، مراتب مختلف این کتب را نشان می‌دهند. نقدهای مطرح‌شده، بر فقدان استدلال در برخی تقسیم‌بندی‌ها و ضرورت پرهیز از خلط مفاهیم تأکید دارند. قرآن کریم، با آیاتی چون وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ و لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ، بر جامعیت عالم و طهارت نفسانی برای درک اسرار الهی تأکید می‌ورزد. انسان کامل، به عنوان کتاب جامع، همه مراتب کتب الهی را در خود جای داده و نسخه عالم کبیر است. شعر عارف قیروانی و ابن‌عربی، و روایت امام صادق (ع)، بر این جامعیت گواهی می‌دهند. این نوشتار، با ساختاری نظام‌مند و زبانی متین، تمامی جزئیات درس‌گفتار پنجاه و نهم را با شرح و تفصیل کامل برای مخاطبان متخصص بازنمایی کرد و بر ضرورت روشمندی، استدلال و دقت در اصطلاحات عرفانی تأکید ورزید.
با نظارت صادق خادمی