متن درس

کاوش در مفهوم شفاعت و مراتب مظهر و مُظهر در فصوص الحکم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه دویست و هشتاد و ششم)

مقدمه: تأمل در حقیقت شفاعت و مراتب وجودی

کتاب شریف فصوص الحکم، اثر جاویدان ابن‌عربی، چونان منشوری است که نور حقیقت الهی را در مراتب گوناگون وجود متجلی می‌سازد. این اثر، با تبیین مفاهیم عمیق عرفان نظری، از جمله شفاعت، ولایت، و رابطه مظهر و مُظهر، راهی به سوی فهم حقیقت وجود و پیوند آن با ذات الهی می‌گشاید. شرح حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه دویست و هشتاد و ششم، به بررسی دقیق صفحه ۱۱۳، سطرهای ۲ و ۸ از فصوص الحکم می‌پردازد. این نوشتار، با استناد به آیات قرآن کریم، احادیث معتبر، و اصول عقلی، چارچوبی علمی و عرفانی برای تبیین مفاهیم شفاعت، تقدم و تأخر مظاهر، و نقد دیدگاه‌های غیرمستند ارائه می‌دهد. متن، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و تحلیل‌های عمیق، چونان جویباری زلال، ذهن خواننده را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

بخش یکم: حقیقت شفاعت و مراتب مظهر و مُظهر

الف. نقد تقدم مظهر بر مُظهر در شفاعت

ابن‌عربی در فصوص الحکم می‌فرماید: وَفِي هَذَا الْحَالِ الْخَاصِّ أَيْ حَالِ الشَّفَاعَةِ يُقَدَّمُ عَلَى الْأَسْمَاءِ الْإِلَهِيَّةِ (در این حال خاص، یعنی حال شفاعت، بر اسمای الهی مقدم می‌شود). این عبارت، به ظاهر، به تقدم رسول الله (ص) بر اسمای الهی در مقام شفاعت اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این ادعا را از منظر عرفان شیعی و منطق عقلی نادرست می‌دانند، زیرا مظهر (رسول الله) نمی‌تواند بر مُظهر (اسمای الهی) تقدم یابد. رسول الله (ص)، به‌عنوان مظهر جامع اسمای الهی، تجلی ذات حق است و تقدم او بر اسما، به معنای تقدم بر ذات الهی است که محال و غیرمعقول است.

این نقد، چونان آیینه‌ای صاف، حقیقت را از خلط میان مظهر و مُظهر جدا می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به چشمه‌ای زلال تشبیه می‌کنند که آب حیات‌بخش آن، تنها از سرچشمه ذات الهی جاری می‌شود و هیچ مظهری نمی‌تواند بر آن پیشی گیرد.

ب. شفاعت رحمن و ترتب اسمای الهی

ابن‌عربی در ادامه می‌فرماید: وَإِنَّ الرَّحْمَنَ مَا شَفَعَ عِنْدَ الْمُنْتَقِمِ فِي أَهْلِ الْبَلَاءِ إِلَّا بَعْدَ شَفَاعَةِ شَافِعِينَ (رحمن نزد منتقم برای اهل بلا شفاعت نمی‌کند، مگر پس از شفاعت شافعان). این عبارت، به ترتب شفاعت میان مظاهر (شافعان) و مُظهر (رحمن) اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رحمن، به‌عنوان اسم جامع، شامل منتقم است و شفاعت او، تنزیل رحمت در مرتبه‌ای خاص است، نه تقدم مظهر بر مُظهر.

این دیدگاه، چونان درختی تنومند است که ریشه‌هایش در جامعیت رحمن فرو رفته و شاخه‌هایش، مراتب گوناگون اسما، از جمله منتقم، را در بر می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به خورشیدی تشبیه می‌کنند که نورش، در مراتب مختلف، به‌صورت رحمت یا انتقام متجلی می‌گردد.

ج. نقد افضلیت و مفضولیت نسبی

ابن‌عربی در تبیین خود، به افضلیت رسول الله (ص) در شفاعت و مفضولیت در امور دنیوی اشاره کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را غیرمنطقی و فاقد سند شرعی می‌دانند، زیرا رسول الله (ص)، به‌عنوان خاتم الرسل، در همه جهات، اعلم و افضل است. تخصیص افضلیت او به شفاعت، تحریف مقام جامع نبوت است که با اعتقادات شیعی ناسازگار است.

این نقد، چونان شمشیری برنده، هرگونه خلط میان مراتب وجودی را از حقیقت جدا می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به قله‌ای رفیع تشبیه می‌کنند که رسول الله (ص)، با جامعیت خود، بر فراز آن ایستاده و هیچ مظهری بر او برتری ندارد.

د. نقد جدایی دین از سیاست

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به عبارت أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِأُمُورِ دُنْيَاكُمْ (شما به امور دنیوی خود آگاه‌ترید)، تأکید دارند که این سخن، به معنای جدایی دین از سیاست یا تخصیص علم رسول الله (ص) به امور اخروی نیست. این تفسیر، به تضعیف مقام جامع نبوت منجر می‌شود و با سیره رسول الله (ص) در اداره امور دنیوی و اخروی ناسازگار است.

این نقد، چونان دیواری استوار، مرز میان حقیقت و تحریف را حفظ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به جویباری زلال تشبیه می‌کنند که از سرچشمه رسالت جاری شده و همه امور، از جمله سیاست و جنگ، را در بر می‌گیرد.

بخش دوم: عطایای ذاتی و فعلی در نظام الهی

الف. انتقال از عطایای ذاتی به فعلی

استاد فرزانه قدس‌سره بحث را از عطایای ذاتی، که با دعا یا بدون دعا عطا می‌شوند، به عطایای فعلی و صفاتی حق تعالی منتقل می‌کنند. عطایای فعلی، تجلیات اسمای الهی در مراتب وجودی‌اند که با نظم و ترتب خاص خود ظهور می‌یابند. این عطایا، شامل رزق، رحمت، و انتقام است که هر یک در ظرف خاص خود متجلی می‌گردد.

این انتقال، چونان گذر از سرچشمه‌ای زلال به شاخه‌های متعدد یک رود است که هر شاخه، جلوه‌ای از حقیقت الهی را نمایان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به باغی تشبیه می‌کنند که هر درخت آن، میوه‌ای خاص از عطایای الهی به بار می‌آورد.

ب. تقسیم‌بندی عطایای فعلی

عطایای فعلی، به دسته‌ها و خصوصیات خاص تقسیم‌بندی می‌شوند. هر اسم الهی، مانند رزاق یا منتقم، در مرتبه خاص خود، عطایای ویژه‌ای دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تقسیم‌بندی، به نظم اسمای الهی و ظهور آن‌ها در عالم اشاره دارد.

این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای دقیق از عالم وجود است که هر بخش آن، جلوه‌ای از اسمای الهی را نمایان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به آسمانی پرستاره تشبیه می‌کنند که هر ستاره، نوری خاص از حقیقت الهی را متجلی می‌سازد.

بخش سوم: ولایت و جایگاه آن در نظام اعتقادی

الف. حساسیت ولایت و نزدیکی آن به کفر

ولایت، از مباحث سنگین عرفانی است که به دلیل حساسیت آن، به کفر نزدیک‌تر از توحید است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هر انحرافی در تبیین ولایت، به شرک و انحراف اعتقادی منجر می‌شود، زیرا ولایت، باطن توحید است و هر خطا در آن، به تضعیف بنیادهای اعتقادی می‌انجامد.

این حقیقت، چونان راهی باریک بر فراز پرتگاه است که هر گامی در آن، نیازمند دقت و استدلال است. استاد فرزانه قدس‌سره ولایت را به گوهری گران‌بها تشبیه می‌کنند که هرگونه اهمال در تبیین آن، به از دست رفتن ارزشش می‌انجامد.

ب. ولایت به‌عنوان مدار اعتقادات

ولایت، مدار اصلی دین و اعتقادات است و بدون آن، توحید و سایر اصول ارزش خود را از دست می‌دهند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ولایت، به‌عنوان تجلی حقیقت محمدیه، باطن همه معارف دینی است و در نظام شیعی، محور وحدت اعتقادی به شمار می‌رود.

این دیدگاه، چونان ستونی استوار است که بنای دین بر آن استوار شده است. استاد فرزانه قدس‌سره ولایت را به خورشیدی تشبیه می‌کنند که نورش، همه معارف دینی را روشن می‌سازد.

ج. نقد تقدم خاتم الولایه بر خاتم الرسل

ابن‌عربی ادعا کرده است که امیرمؤمنان (ع)، به‌عنوان خاتم الولایه، بر خاتم الرسل (رسول الله ص) تقدم دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این ادعا را غیرمستدل و نادرست می‌دانند، زیرا امیرمؤمنان (ع)، تابع کامل رسول الله (ص) است و هیچ تقدمی بر او ندارد. این دیدگاه، به خلط میان مظهر و مُظهر منجر می‌شود و با اعتقاد شیعی به تبعیت کامل ولایت از رسالت ناسازگار است.

این نقد، چونان آیینه‌ای صاف، حقیقت را از ادعاهای بی‌مستند جدا می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به جویباری تشبیه می‌کنند که از سرچشمه رسالت جاری شده و ولایت، شاخه‌ای از آن است.

بخش چهارم: شفاعت و نظم اسمای الهی

الف. رسول الله (ص) به‌عنوان مبدأ شفاعت

حدیث شریف می‌فرماید: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمcleoمَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ يَفْتَحُ بَابَ الشَّفَاعَةِ (رسول الله (ص) اولین کسی است که باب شفاعت را می‌گشاید). استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تقدم، شرافتی است در میان مظاهر و نه بر مُظهر (حق تعالی). شفاعت رسول الله (ص)، مبدأ شفاعت انبیا، اولیا، و مؤمنان است که همه تنزیل رحمت الهی‌اند.

این حقیقت، چونان ستاره‌ای درخشان در آسمان معرفت است که نورش، راه شفاعت دیگر مظاهر را روشن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این جایگاه را به سرچشمه‌ای تشبیه می‌کنند که همه جویبارهای شفاعت از آن جاری می‌شوند.

ب. شفاعت ارحم الراحمین

حدیث شریف می‌فرماید: وَآخِرُ مَنْ يَشْفَعُ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (آخرین کسی که شفاعت می‌کند، ارحم الراحمین است). استاد فرزانه قدس‌سره این شفاعت را به اتمام رحمت الهی در قیامت نسبت می‌دهند که جامع همه شفاعت‌هاست و به احدیت ذات و جامعیت رحمت الهی دلالت دارد.

این حقیقت، چونان قله‌ای رفیع است که در آن، رحمت الهی به کمال خود می‌رسد. استاد فرزانه قدس‌سره این جایگاه را به دریایی بی‌کران تشبیه می‌کنند که همه جویبارهای شفاعت در آن فرو می‌ریزند.

ج. رحمن به‌عنوان اسم جامع

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رحمن، اسم جامع همه اسمای الهی است: إِنَّ الرَّحْمَنَ مَعَ أَنَّهُ اسْمٌ جَامِعٌ لِلْأَسْمَاءِ. این جامعیت، به احاطه رحمن بر همه اسما، از جمله منتقم، دلالت دارد. رحمن، منشأ همه تجلیات اسمایی است و هیچ اسمی بر آن تقدم ندارد.

این حقیقت، چونان خورشیدی است که همه ستارگان اسما را در نور خود جای داده است. استاد فرزانه قدس‌سره رحمن را به قلبی تشبیه می‌کنند که همه اسما، ضربان‌های آن‌اند.

د. منتقم به‌عنوان سدنه رحمن

استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که منتقم، سدنه (خدمه) رحمن است و ظهور او، تنزیل رحمن در مرتبه انتقام است. این رابطه، به تخصص اسما در مراتب ظهور اشاره دارد و نه به تقدم یا افضلیت.

این دیدگاه، چونان نقشه‌ای دقیق از مراتب اسما است که هر اسم، در ظرف خاص خود، جلوه‌ای از رحمن را متجلی می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره منتقم را به شاخه‌ای از درخت رحمن تشبیه می‌کنند که میوه انتقام را به بار می‌آورد.

ه. آیه ابراهیم و عذاب رحمن

قرآن کریم می‌فرماید: يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا (ای پدر، من می‌ترسم که عذابی از [خدای] رحمان به تو برسد و در نتیجه از یاران شیطان شوی، سوره مریم: ۴۵). استاد فرزانه قدس‌سره این آیه را به ظهور رحمن در مرتبه انتقام نسبت می‌دهند، جایی که عذاب رحمن، تنزیل رحمت در مرتبه عدل است.

این آیه، چونان آیینه‌ای است که جلوه رحمن در مرتبه انتقام را نشان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به جویباری تشبیه می‌کنند که گاه به‌صورت رحمت و گاه به‌صورت عذاب جاری می‌شود.

و. ظهور منتقم در قیامت

قرآن کریم می‌فرماید: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ (امروز فرمانروایی از آنِ کیست؟ از آنِ خداوند یکتای قهار است، سوره غافر: ۱۶). استاد فرزانه قدس‌سره این آیه را به ظهور منتقم در قیامت نسبت می‌دهند که تنزیل رحمن در مرتبه عدل و قهاریت است.

این حقیقت، چونان صحنه‌ای عظیم از قیامت است که در آن، نور قهاریت الهی در قالب منتقم متجلی می‌گردد. استاد فرزانه قدس‌سره این جایگاه را به میدان عظیمی تشبیه می‌کنند که در آن، عدالت الهی به کمال خود می‌رسد.

بخش پنجم: نقد عرفان غیرعلمی و ضرورت استدلال

الف. نقد پذیرش خرافات در عرفان

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فهم نادرست مراتب و مقامات، به پذیرش خرافات منجر می‌شود: لَمْ يَؤْثِرْهُ قَبُولُ مِثْلِ هَذِهِ الْخُرَافَاتِ (این‌گونه خرافات، او را به پذیرش وا نمی‌دارد). عرفان، به‌عنوان علم، نیازمند استدلال و منطق است و نباید به تبیین‌های غیرمستدل آلوده شود.

این نقد، چونان مشعلی در تاریکی، حقیقت را از خرافات جدا می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره عرفان علمی را به بنایی استوار تشبیه می‌کنند که تنها بر پایه‌های استدلال و منطق استوار می‌ماند.

ب. نقد تبیین‌های غیرمنطقی

تبیین‌هایی که مظهر را بر مُظهر مقدم می‌کنند، غیرمنطقی و فاقد اساس‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که منطق، ابزار اصلی تبیین مراتب وجودی در عرفان است و هرگونه خلط در این مراتب، به تحریف معارف الهی منجر می‌شود.

این حقیقت، چونان خطی روشن میان حقیقت و باطل است که تنها با ابزار منطق ترسیم می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را به غربال تشبیه می‌کنند که حقیقت را از ادعاهای بی‌مستند جدا می‌سازد.

بخش ششم: جایگاه رسول الله (ص) و اهل بیت (ع)

الف. رسول الله (ص) به‌عنوان مظهر جامع اسما

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رسول الله (ص)، مظهر جامع همه اسمای الهی است: نَحْنُ أَسْمَاءُ الْحُسْنَى (ما اسمای حسنی هستیم). این جامعیت، به مقام حقیقت محمدیه اشاره دارد که همه مظاهر از آن تنزیل می‌یابند.

این حقیقت، چونان خورشیدی است که همه ستارگان وجود از نور آن بهره‌مندند. استاد فرزانه قدس‌سره رسول الله (ص) را به منشوری تشبیه می‌کنند که نور همه اسما را در خود متجلی می‌سازد.

ب. تبعیت کامل امیرمؤمنان (ع) از رسول الله (ص)

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که امیرمؤمنان (ع)، تابع کامل رسول الله (ص) است و هیچ تقدمی بر او ندارد. ولایت، ادامه شعاع رسالت است و همه شرافت‌های آن، از رسول الله (ص) سرچشمه می‌گیرد.

این حقیقت، چونان شاخه‌ای است که از درخت رسالت روییده و همه میوه‌هایش از آن سرچشمه گرفته است. استاد فرزانه قدس‌سره این رابطه را به جویباری تشبیه می‌کنند که از چشمه رسالت جاری شده است.

ج. غربت رسول الله (ص) و ضرورت شناخت سیره

استاد فرزانه قدس‌سره با تأسف بیان می‌کنند که رسول الله (ص)، به دلیل عدم شناخت دقیق سیره و تاکتیک‌های ایشان، در میان مسلمانان غریب است. این غربت، ناشی از عدم تبیین علمی و آکادمیک سیره ایشان است.

این حقیقت، چونان گوهری پنهان در دل تاریخ است که نیازمند کاوش علمی است. استاد فرزانه قدس‌سره این غربت را به ستاره‌ای درخشان تشبیه می‌کنند که در پس ابرهای ناآگاهی پنهان مانده است.

د. ضرورت تحقیقات علمی در سیره اهل بیت (ع)

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که سیره رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) نیازمند تحقیقات عمیق و آکادمیک است تا به فرمول‌های عملی برای حل چالش‌های جهانی تبدیل شود. این تحقیقات، می‌تواند معارف اسلامی را برای حل مسائل کنونی بازآفرینی کند.

این دیدگاه، چونان بذری است که در خاک علم دینی کاشته شده و می‌تواند به درختی تنومند از معرفت تبدیل شود. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به معدنی گران‌بها تشبیه می‌کنند که نیازمند کاوش علمی است.

ه. نقد کارهای تکراری در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به کارهای تکراری در علم دینی، مانند بحث‌های سوره‌های مکی و مدنی، تأکید دارند که این رویکردها مانع حل مسائل کاربردی است. علم دینی باید به مسائل نوین و کاربردی معطوف شود.

این نقد، چونان باد خنکی است که غبار کهنگی را از علم دینی می‌زداید. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به جویباری تشبیه می‌کنند که باید به سوی مسائل روز جاری شود.

و. انفجار نور در برابر انفجار نار

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مسلمانان باید به جای انفجار نار (خشونت)، انفجار نور (علم و معرفت) ایجاد کنند. این انفجار نور، با تکیه بر سیره رسول الله (ص)، می‌تواند جهان را متحول کند.

این دیدگاه، چونان مشعلی است که راه تحول جهانی را روشن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را به نوری تشبیه می‌کنند که از سیره رسول الله (ص) برمی‌خیزد و جهان را فرا می‌گیرد.

نتیجه‌گیری کلی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در یکی از پیچیده‌ترین مباحث عرفان نظری، یعنی مفهوم شفاعت و رابطه مظهر و مُظهر در فصوص الحکم ابن‌عربی پرداخته است. این شرح، با تبیین دقیق مفاهیم ولایت، شفاعت، و مراتب اسمای الهی، جایگاه منحصربه‌فرد رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) را در نظام عرفانی و اعتقادی شیعه روشن ساخته است. نقدهای ارائه‌شده به دیدگاه‌های ابن‌عربی، بر ضرورت استناد به دلایل شرعی و عقلی در اثبات مقامات معنوی تأکید دارند. شفاعت، به‌عنوان تنزیل رحمت الهی، و ولایت، به‌عنوان باطن توحید، محورهای اصلی این بحث‌اند که با تمثیلات ادبی و تحلیل‌های عمیق، چونان منشوری، نور حقیقت را متجلی ساخته‌اند.

تأکید بر تحقیقات علمی در سیره رسول الله (ص) و اهل بیت (ع)، ضرورت بازآفرینی معارف اسلامی برای حل چالش‌های جهانی را نشان می‌دهد. این متن، با ارائه چارچوبی علمی و آکادمیک، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران عرفان اسلامی و کلام شیعی فراهم آورده است.