متن درس
کاوش در وحدت و کثرت: شرح فص ادریسیه از فصوص الحکم
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۳۸۷)
مقدمه: تبیین عرفانی وحدت و کثرت از منظر فص ادریسیه
فص ادریسیه از فصوص الحکم ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در گنجینه عرفان نظری، به تبیین رابطه میان وحدت ذاتی حق و کثرت ظهوری خلق می‌پردازد. این متن، با بهره‌گیری از تمثیل اعداد، که چون آیینه‌ای صاف مفاهیم متافیزیکی را بازتاب می‌دهد، به کاوش در حقیقت وجود و ظهورات آن پرداخته و جایگاه انسان را در این نظام هستی‌شناختی روشن می‌سازد. شرح حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، با رویکردی عمیق و نقادانه، دیدگاه‌های ابن‌عربی را در پرتو قرآن کریم و سنت نبوی می‌سنجد. این نوشتار، با حفظ امانت به محتوای اصلی، مفاهیم را با زبانی روشن، متین و متناسب با فضای پژوهشی بازنمایی کرده و با افزودن توضیحات تکمیلی و تمثیلات ادبی، چونان جویباری زلال، معانی عرفانی را در چارچوبی علمی و دانشگاهی جاری می‌سازد. هدف این اثر، ارائه تحلیلی جامع از وحدت وجود، کثرت ظهوری، و نقش انسان به‌عنوان خلیفه‌الله در نظام هستی است.
بخش یکم: تمثیل اعداد در تبیین وحدت و کثرت
اعداد، آیینه وحدت و کثرت
ابن‌عربی در فص ادریسیه، از تمثیل اعداد برای تبیین رابطه میان وحدت ذاتی حق و کثرت ظهوری خلق بهره می‌جوید. اعداد، چونان شاخساری بر درخت وجود، از یک سو به وحدت متصل‌اند و از سوی دیگر، به دلیل مراتب متمایز خود، کثرت را نمایان می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره این تمثیل را بنیاد تحلیل عرفانی قرار داده و تأکید می‌کنند که اعداد، به دلیل داشتن دو جهت اشتراک و امتیاز، ابزار مناسبی برای تقریب ذهن به مفاهیم متافیزیکی‌اند. اشتراک اعداد، که در جنس عددی ظهور می‌یابد، به وحدت ذاتی حق اشاره دارد، در حالی که امتیاز هر عدد، که مرتبه‌ای خاص را نشان می‌دهد، به کثرت تعینات الهی دلالت می‌کند.
|
درنگ: اعداد، به دلیل دارا بودن دو جهت اشتراک و امتیاز، آیینه‌ای برای تبیین وحدت ذاتی حق و کثرت ظهوری خلق‌اند. |
اعداد، آحاد مشروط به وحدت
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اعداد، نه صرفاً آحادند و نه صرفاً واحد، بلکه آحادی‌اند مشروط به وحدت، با تعینات متفاوت. این دیدگاه، چونان پلی استوار میان وحدت و کثرت، نشان می‌دهد که اعداد از تکرر واحد پدید می‌آیند، اما به دلیل مراتبشان، کثرت و تعین دارند. به بیان دیگر، اعداد، هم همان واحدند، زیرا از وحدت سرچشمه می‌گیرند، و هم غیر از واحدند، زیرا مراتب متمایزی دارند. این تمثیل، به رابطه حق و خلق اشاره دارد: حق، واحد است و ظهوراتش، چونان اعداد، کثرت تعینی می‌یابند، بدون آنکه وحدت ذاتی او مخدوش شود.
|
درنگ: اعداد، آحاد مشروط به وحدت‌اند؛ از وحدت سرچشمه می‌گیرند، اما به دلیل مراتب متمایز، کثرت را نمایان می‌سازند. |
مراتب بیست‌گانه اعداد و نظم الهی
ابن‌عربی مراتب اعداد را به بیست مرتبه تقسیم می‌کند: از یک تا نه (نه مرتبه)، از ده تا نود (نه مرتبه)، و صد و هزار (دو مرتبه). این ساختار، که در زبان‌های گوناگون نیز مشابه است، نشان‌دهنده نظمی الهی در ظهورات است. استاد فرزانه قدس‌سره این تقسیم‌بندی را چونان نقشه‌ای دقیق از نظام هستی می‌دانند که هر مرتبه، به مثابه شاخه‌ای از درخت وجود، از وحدت سرچشمه گرفته و کثرت را در مراتب خود نمایان می‌سازد. این نظم، امکان ترکیب همه اعداد را فراهم می‌کند، مشابه ظهورات الهی که از وحدت حق پدید می‌آیند.
غیبت صفر و نقش آن در نظام اعداد
در چینش اعداد، صفر غایب است، زیرا صفر عدد نیست، بلکه نقطه آغاز اعداد است. استاد فرزانه قدس‌سره صفر را به مبدأ وجود در عرفان تشبیه می‌کنند که خود فاقد تعین است، اما امکان ظهور اعداد را فراهم می‌سازد. صفر، چونان چشمه‌ای زلال، مبدأیی است که اعداد از آن جوشیده و مراتب کثرت را پدید می‌آورند. این نکته، بر نقش مبدأ در نظام هستی تأکید دارد، که بدون تعین، امکان ظهور کثرت را فراهم می‌کند.
|
درنگ: صفر، به مثابه مبدأ وجود، فاقد تعین است، اما امکان ظهور مراتب اعداد را فراهم می‌کند. |
تمایز میان مثال و ممثل
استاد فرزانه قدس‌سره بر تفاوت میان مثال (اعداد) و ممثل (وجود) تأکید دارند. تمثیل اعداد، صرفاً برای تقریب ذهن است و خصوصیات اعداد با حقیقت وجود متفاوت‌اند. وجود، چونان گوهری بسیط، فراتر از هر تمثیلی است و اعداد، به‌عنوان اعراض، تنها بخشی از حقیقت آن را بازتاب می‌دهند. این نقد، چونان خط‌کشی دقیق، بر محدودیت تمثیلات در تبیین حقایق متافیزیکی تأکید می‌کند و از مخاطب می‌طلبد که در ورای تمثیل، به حقیقت وجود توجه کند.
اعداد، اعراض یا ماهیات؟
اعداد، به‌عنوان اعراض، نمی‌توانند ماهیات مستقل باشند، بلکه ظهورات وحدت‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اگر اعداد را ماهیات متفاوت بدانیم، با مشکل فلسفی مواجه می‌شویم، زیرا اعداد، ظهورات واحدند و نه موجودات مستقل. این دیدگاه، در برابر کسانی که از کم منفصل برای دفاع از اصالت ماهیت بهره می‌جویند، چونان سپری استوار، بر اصالت وجود تأکید می‌کند و کثرت را به ظهورات نسبت می‌دهد، نه به ذات.
|
درنگ: اعداد، اعراض‌اند و نه ماهیات مستقل؛ ظهورات وحدت‌اند و کثرت آنها به تعیناتشان بازمی‌گردد. |
تمایز کم متصل و کم منفصل
استاد فرزانه قدس‌سره میان کم متصل (مانند متر و سانتیمتر) و کم منفصل (اعداد) تمایز قائل می‌شوند. در کم متصل، افزایش تدریجی ممکن است، اما در کم منفصل، هر عدد مرتبه‌ای مستقل دارد و نمی‌توان گفت شش، اضافه بر پنج است. این تمایز، چونان خطی روشن میان پیوستگی و ناپیوستگی، بر استقلال مراتب در کم منفصل تأکید دارد که به کثرت تعینی در عرفان نزدیک‌تر است.
تباین در کم منفصل
در کم منفصل، تباین و بیگانگی میان اعداد بیشتر است تا در کم متصل. هر عدد، چونان ستاره‌ای در آسمان هستی، مرتبه‌ای مستقل دارد و با عدد دیگر متباین است. استاد فرزانه قدس‌سره این تباین را به استقلال تعینات ظهوری در برابر وحدت ذاتی حق تشبیه می‌کنند، که هر تعین، هویتی خاص خود دارد، اما در وحدت عددی مشترک است.
|
درنگ: کم منفصل، به دلیل تباین مراتب، به کثرت تعینی در عرفان نزدیک‌تر است تا کم متصل. |
جمع‌بندی بخش یکم
بخش یکم، با تمرکز بر تمثیل اعداد، به تبیین رابطه وحدت و کثرت در عرفان ابن‌عربی پرداخته و نشان داده است که اعداد، به‌عنوان آیینه‌ای برای ظهورات الهی، هم وحدت را در اشتراک عددی و هم کثرت را در مراتب متمایز خود نمایان می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد محدودیت‌های تمثیل و تأکید بر اصالت وجود، این تمثیل را در چارچوب عرفان نظری تحلیل کرده و بر ضرورت توجه به وحدت ذاتی حق در کنار کثرت ظهوری تأکید ورزیده‌اند. این بخش، چونان دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر حقیقت وجود، مخاطب را به تأمل در رابطه میان حق و خلق دعوت می‌کند.
بخش دوم: وحدت، منشأ ظهورات و اعداد
وحدت، سرچشمه اعداد
ابن‌عربی با نقل عبارت «فَلَابُدَّ مِنْ وَاحِدٍ يُنْشَأُ ذَلِكَ» تأکید می‌کند که واحد، منشأ اعداد است و اعداد از آن انشا می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را به اصل وحدت در عرفان تعمیم می‌دهند و واحد را به ذات الهی تشبیه می‌کنند که مبدأ ظهور خلق است. وحدت، چونان چشمه‌ای زلال، اعداد را پدید می‌آورد و هر عدد، ظهوری از این وحدت است که در مرتبه‌ای خاص تعین می‌یابد.
|
درنگ: واحد، منشأ اعداد است و اعداد، ظهورات وحدت‌اند، مشابه رابطه حق و خلق در عرفان. |
دو تفسیر از «يَنشَأُ»
عبارت «فَيَنشَأُ» دو تفسیر دارد: نخست، ظهور واحد به سبب عدد (انشا به معنای تفصیل)؛ و دوم، ظهور عدد به سبب واحد. استاد فرزانه قدس‌سره تفسیر نخست را مناسب‌تر می‌دانند، زیرا با اصل وحدت به‌عنوان مبدأ سازگارتر است. این تفسیر، چونان مشعلی فروزان، بر نقش وحدت به‌عنوان سرچشمه ظهورات تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که اعداد، تفصیل وحدت‌اند، نه مبدأ آن.
هر مرتبه عدد، حقیقت واحده
هر مرتبه عددی، حقیقت واحده‌ای است، مانند تسعه و عشره، اما صرفاً مجموعه آحاد نیست و از اسم جمع آحاد منفک نمی‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این نکته را به رابطه وحدت و کثرت در عرفان تعمیم می‌دهند: هر ظهور، حقیقت واحده‌ای است که در عین اشتراک در وحدت ذاتی، مرتبه‌ای متمایز دارد. این دیدگاه، چونان گوهری یکپارچه، بر دو جنبه وحدت و کثرت در ظهورات تأکید دارد.
|
درنگ: هر مرتبه عددی، حقیقت واحده‌ای است که هم در وحدت مشترک است و هم در مرتبه خود متمایز. |
اشتراک و امتیاز در دو و سه
دو و سه، هر یک حقیقت واحده‌اند، اما از یکدیگر متمایزند و در عین حال، از اسم جمع آحاد منفک نیستند. استاد فرزانه قدس‌سره این نکته را به ظهورات الهی تشبیه می‌کنند: زید و عمرو، هرچند ظهورات حق‌اند، خصوصیات متفاوتی دارند، اما در وحدت ذاتی مشترک‌اند. این تمثیل، چونان آیینه‌ای صاف، رابطه میان وحدت و کثرت را در عرفان روشن می‌سازد.
نقد نسخه‌های متنی
برخی نسخه‌ها عبارت را به صورت «فَإِنْ لِكُلِّ مَرْتَبَةٍ» آورده‌اند، اما استاد فرزانه قدس‌سره نسخه «فَإِنْ كَانَ» را صحیح می‌دانند، زیرا شیخ قصد استدلال بر وحدت و کثرت را دارد. این نقد، چونان خط‌کشی دقیق، بر اهمیت تصحیح متون و فهم نیت مؤلف تأکید دارد و نشان می‌دهد که نسخه صحیح، با استدلال عرفانی ابن‌عربی همخوانی بیشتری دارد.
|
درنگ: نسخه «فَإِنْ كَانَ» با استدلال عرفانی ابن‌عربی سازگارتر است و بر وحدت و کثرت تأکید دارد. |
تمایز مراتب و وحدت جنسی
اگر مراتب اعداد را متمایز فرض کنیم، هر مرتبه حقیقت خاص خود را دارد، اما اگر قدر مشترک (جمع آحاد) را لحاظ کنیم، تمایز از بین می‌رود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را به تمایز جنس و فصل در فلسفه تشبیه می‌کنند: جمع آحاد، مانند جنس، وجه اشتراک اعداد است و مراتب، مانند فصل، وجه تمایز آنهاست. این تمثیل، بر رابطه وحدت و کثرت در عرفان تأکید دارد.
تمثیل به جنس و نوع
مشابهت اعداد با جنس و نوع، مانند انسان و اسب است که هر دو حیوان‌اند (جنس مشترک)، اما به لحاظ نوع متفاوت‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این تمثیل را به حق و ظهوراتش تعمیم می‌دهند: حق، مانند جنس، وحدت ذاتی دارد و ظهورات، مانند انواع، کثرت تعینی دارند. این دیدگاه، چونان پلی استوار، وحدت و کثرت را در نظام هستی پیوند می‌دهد.
|
درنگ: جمع آحاد، مانند جنس، و مراتب اعداد، مانند فصل، وحدت و کثرت را در عرفان بازتاب می‌دهند. |
نقد استفاده از شعر به عنوان شاهد
استاد فرزانه قدس‌سره استفاده از شعر به‌عنوان شاهد غیرشعری را نادرست می‌دانند و معتقدند که شاهد باید غیرشعری باشد. این نقد، چونان مشعلی فروزان، بر اصول روش‌شناختی در استدلال تأکید دارد و نشان می‌دهد که شعر، به دلیل ماهیت ادبی خود، نمی‌تواند شاهد قطعی برای مسائل فلسفی و عرفانی باشد.
حذف فاء در جملات اسمیه
به نظر کوفیان، در جملات اسمیه به‌عنوان جواب شرط، حذف فاء جایز است، برخلاف بصریان که حذف جزا را فرض می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این بحث نحوی را در تفسیر عبارت «فَإِنْ كَانَ» بررسی کرده و بر اهمیت دقت در تفسیر متون تأکید دارند. این نکته، چونان خطی روشن، بر ضرورت فهم دقیق متون عرفانی دلالت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با تمرکز بر وحدت به‌عنوان منشأ اعداد و ظهورات، به تبیین رابطه میان حق و خلق پرداخته و نشان داده است که وحدت، سرچشمه کثرت است، اما ذات آن متکثر نمی‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد نسخه‌های متنی و تأکید بر دقت در تفسیر، این رابطه را در چارچوب عرفان نظری تحلیل کرده و بر اصالت وحدت در برابر کثرت ظهوری تأکید ورزیده‌اند. این بخش، چونان دریچه‌ای به سوی حقیقت وجود، مخاطب را به تأمل در وحدت ذاتی حق دعوت می‌کند.
بخش سوم: انسان، خلیفه جامع الهی
خالقیت انسان و نظام احسن
استاد فرزانه قدس‌سره انسان را خالقی می‌دانند که به دلیل عدم آگاهی از خالقیت خود، اهمال می‌کند و این اهمال، به کاستی‌های عالم منجر می‌شود. عالم، نظام احسن است، اما کاستی‌ها نتیجه اهمال انسان در خالقیت است. این دیدگاه، چونان مشعلی فروزان، بر نقش انسان به‌عنوان خلیفه‌الله تأکید دارد و نشان می‌دهد که انسان، با هر نفس و حرکت، در خلقت عالم مشارکت دارد.
|
درنگ: انسان، خالقی است که به دلیل عدم آگاهی از خالقیت خود، اهمال می‌کند و این اهمال، به کاستی‌های عالم منجر می‌شود. |
نفس انسان و خلقت عالم
نفس انسان، با هر تنفس، موجودات را می‌آفریند، اما به دلیل عدم باور، این خلقت با اهمال همراه است. استاد فرزانه قدس‌سره این نکته را به مقام خلیفه‌اللهی انسان تعمیم می‌دهند: انسان، با نفس و حرکت خود، در زایش عالم مشارکت دارد، مشروط بر آنکه به این مقام آگاه شود. این دیدگاه، چونان دریایی ژرف، بر ظرفیت عظیم انسان در نظام هستی تأکید دارد.
|
درنگ: نفس انسان، با هر تنفس، در خلقت عالم مشارکت دارد، اما عدم باور به این خالقیت، به اهمال می‌انجامد. |
وحدت و حقیقت ظهورات
وجود، حقیقت واحدی است و ظهورات آن، کثرت تعینی دارند، بدون آنکه ذات حق متکثر شود. استاد فرزانه قدس‌سره این اصل را هسته عرفان نظری می‌دانند و تأکید دارند که وحدت ذاتی حق، با کثرت ظهوری سازگار است، مشروط بر اینکه کثرت به ذات نسبت داده نشود. این دیدگاه، چونان گوهری یکپارچه، بر توازن میان وحدت و کثرت تأکید دارد.
نقد کثرت در وجود
نسبت دادن کثرت به وجود، به تشکیک یا وهم و خیال منجر می‌شود، که هر دو نادرست‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با رد تشکیک و خیال، بر واقعیت ظهورات و فاعلیت حق تأکید دارند. این نقد، چونان سپری استوار، از عرفان در برابر انحرافات فلسفی محافظت می‌کند و بر اصالت وحدت وجود تأکید می‌ورزد.
|
درنگ: کثرت، به ظهورات مربوط است، نه به ذات وجود. نسبت دادن کثرت به وجود، به انحرافات فلسفی می‌انجامد. |
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با تمرکز بر نقش انسان به‌عنوان خلیفه‌الله، نشان داده است که انسان، با خالقیت خود، در خلقت عالم مشارکت دارد، اما عدم آگاهی از این مقام، به اهمال و کاستی‌ها می‌انجامد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر وحدت ذاتی حق و واقعیت ظهورات، عرفان را از انحرافات فلسفی مصون داشته و بر جایگاه والای انسان در نظام هستی تأکید ورزیده‌اند. این بخش، چونان چراغی روشنگر، مخاطب را به تأمل در خالقیت و مسئولیت انسان دعوت می‌کند.
جمع‌بندی: وحدت وجود و نقش انسان در خلقت
شرح فص ادریسیه از فصوص الحکم ابن‌عربی، با بهره‌گیری از تمثیل اعداد، به تبیین رابطه وحدت ذاتی حق و کثرت ظهوری خلق پرداخته و جایگاه انسان را به‌عنوان خلیفه‌الله روشن ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد محدودیت‌های تمثیل و تأکید بر اصالت وحدت وجود، این رابطه را در پرتو عرفان نظری تحلیل کرده و نشان داده‌اند که اعداد، آیینه‌ای برای بازتاب وحدت و کثرت‌اند. انسان، به‌عنوان خالقی که با هر نفس در خلقت عالم مشارکت دارد، دارای مقامی جامع است که هم قادر به صعود به اعلی‌علیین است و هم در معرض سقوط به اسفل‌النار. این شرح، با استناد به اصول عرفانی و نقد انحرافات فلسفی، چونان جویباری زلال، معانی عرفانی را در چارچوب حقیقت قرآنی جاری ساخته و راهی به سوی فهم عمیق‌تر برای مخاطبان گشوده است.
|
با نظارت صادق خادمی |