متن درس

شرح فصوص الحکم: فص ابراهیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۴۱۷)

دیباچه

فص ابراهیمی از کتاب شریف فصوص الحکم، اثر جاودان عارف بزرگ محیی‌الدین ابن‌عربی، به تبیین مقام والای توحیدی حضرت ابراهیم علیه‌السلام از منظری عرفانی اختصاص دارد. این مقام، که در عرفان اسلامی جایگاهی بی‌بدیل دارد، به مثابه آینه‌ای است که نور توحید و قرب الهی در آن بازتاب می‌یابد. شرح حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ۴۱۷، با هدف بازنمایی معارف عمیق عرفانی و فلسفی این فص، به زبانی علمی، فاخر و آکادمیک نگاشته شده است. این نوشتار، با حفظ امانت به محتوای اصلی، کوشیده است تا مفاهیم پیچیده عرفانی را با ساختاری منظم و منسجم برای مخاطبان فرهیخته تبیین نماید. در این مسیر، از تمثیلات و استعارات فاخر فارسی بهره گرفته شده تا ضمن حفظ اصالت علمی، زیبایی و ژرفای معانی عرفانی به تصویر کشیده شود.

بخش نخست: تبیین مقام توحیدی ابراهیمی

مرتبه دوم سلوک و کَشف عرفانی

فص ابراهیمی، با تمرکز بر مقام توحیدی حضرت ابراهیم علیه‌السلام، به تبیین مرتبه دوم سلوک عرفانی می‌پردازد که در آن، کَشف عرفانی رخ می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به عبارت ابن‌عربی: «ثُمَّ بَعْدَ هَذَا فِي ثَانِي الْحَالِ يُعْطِيكَ الْكَشْفَ أَنَّ الْحَقَّ نَفْسَهُ كَانَ عَيْنَ الدَّلِيلِ عَلَى نَفْسِهِ وَعَلَى أُلُوهِيَّتِهِ»، بیان می‌دارند که در این مرتبه، حق تعالی خود، عین دلیل بر ذات و الوهیت خویش است. این کَشف، که در مقام جمع متجلی می‌شود، سالک را از کثرت خلقی به وحدت حقی رهنمون می‌سازد، چنان‌که گویی پرده‌های حجاب کنار می‌روند و نور حقیقت در جان او می‌تابد.

این مرتبه، که به برهان لمی یا برهان صديقين اشاره دارد، معرفتی وجودی است که بدون واسطه خلق، مستقیماً از ذات حق به سالک افاضه می‌شود. در این حالت، سالک از رؤیت خلقی به رؤیت حقی ارتقا می‌یابد و حق را نه به‌واسطه مظاهر خلقی، بلکه به ذات خود می‌شناسد.

احدیت و واحدیت: تمایز فیض اقدس و مقدس

استاد فرزانه قدس‌سره، با تبیین تمایز میان احدیت و واحدیت، به تشریح فیض اقدس و فیض مقدس می‌پردازند. احدیت، مرتبه ذات بلا تعین است که در آن، فیض اقدس به اعیان ثابته منجر می‌شود. در مقابل، واحدیت، مرتبه ظهور اسما و صفات الهی است که با فیض مقدس، به ظهور عالم خارجی می‌انجامد. این تمایز، به مثابه دو شاخه از یک درخت است که هر یک، میوه‌ای متمایز از معرفت الهی به بار می‌آورند.

این تبیین، نشان‌دهنده سلسله‌مراتب وجودی است که از ذات مطلق حق آغاز شده و در عالم کثرت به ظهور می‌رسد. فیض اقدس، به مثابه سرچشمه‌ای است که حیات وجودی اعیان ثابته را تأمین می‌کند، در حالی که فیض مقدس، جویباری است که مظاهر عالم را سیراب می‌سازد.

برهان لمی و انی: دو مسیر معرفت

ابن‌عربی، در فص ابراهیمی، دو مسیر معرفتی را تبیین می‌کند: برهان لمی و برهان انی. برهان لمی، که از حق به حق است، معرفتی است که مستقیماً از ذات حق سرچشمه می‌گیرد و در آن، حق خود دلیل بر خویش است. در مقابل، برهان انی، از خلق به حق می‌رسد و مألوه (معبود) را واسطه شناخت اله قرار می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که برهان لمی، معرفتی وجودی و در مرتبه صديقين است، در حالی که برهان انی، به دلیل وابستگی به مظاهر خلقی، سلوکی نازل‌تر دارد.

درنگ: برهان لمی، معرفتی است که از ذات حق به سالک افاضه می‌شود و در مقام صديقين تحقق می‌یابد، در حالی که برهان انی، از خلق به حق می‌رسد و سلوکی نازل‌تر است.