متن درس
تبیین و نقد فص اسماعیلیه فصوص الحکم
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۴۹۰)
مقدمه
کتاب فصوص الحکم، اثر گران‌سنگ ابن‌عربی، یکی از برجسته‌ترین متون عرفان نظری است که در فص اسماعیلیه به مسائل آخرت‌شناختی، از جمله خلود عذاب و ماهیت آتش دوزخ، پرداخته است. این متن، با رویکردی نقادانه و علمی، دیدگاه‌های ابن‌عربی و شارحان آن را مورد بررسی قرار داده و با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معتبر، به تحلیل و نقد این مباحث می‌نشیند. هدف این نوشتار، ارائه تبیینی جامع و دقیق از فص اسماعیلیه است که با زبانی وزین و متین، مفاهیم عمیق عرفانی را در قالبی علمی و دانشگاهی برای مخاطبان متخصص عرضه می‌کند. این اثر، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره و تحلیل‌های ارائه‌شده، تلاش دارد تا ضمن پرهیز از ساده‌انگاری، روح و پیام اصلی متن را به‌گونه‌ای روشن و مؤثر منتقل نماید.
بخش یکم: نقد مبانی و روش‌شناسی ابن‌عربی در فص اسماعیلیه
نقد کلی دیدگاه‌های ابن‌عربی و شارح
استاد فرزانه قدس‌سره در نقد دیدگاه‌های ابن‌عربی و شارحان او، به‌ویژه در باب عدم خلود آتش دوزخ و تبدیل عذاب به لذت، تأکید دارند که این ادعاها فاقد استدلال معتبر و پیوند منطقی با آیات قرآن کریم است. این دیدگاه‌ها، به جای اتکا به منابع وحیانی، به تمثیلات غیرمنطقی و تشبیهات بی‌ربط وابسته‌اند که از منظر علمی و دینی، ارزش استدلالی چندانی ندارند. به‌گونه‌ای که استاد می‌فرمایند: «حرف‌هایی که می‌زنند، بدون استثنا بی‌ربط است»، این نقد به روشنی نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در رویکردهای عرفانی است که از استدلال‌های قرآنی و روایی فاصله گرفته‌اند.
| درنگ: فقدان استناد به آیات قرآن کریم و روایات معتبر، مهم‌ترین ضعف دیدگاه‌های ابن‌عربی در فص اسماعیلیه است که به گمراهی در فهم مسائل آخرت‌شناختی منجر می‌شود. |
نقد تمثیلات غیرمرتبط و غیرعلمی
ابن‌عربی و شارحانش در تبیین مسائل آخرت‌شناختی، به تمثیلاتی چون عادت به آزار (سادیسم) یا خاراندن زخم متوسل شده‌اند که استاد فرزانه قدس‌سره آن‌ها را غیرمرتبط و فاقد اعتبار علمی و دینی می‌دانند. به‌عنوان مثال، ادعای لذت‌بردن از عذاب دوزخ با تشبیه به رفتارهای سادیستی یا اعتیاد به مواد مخدر، نه‌تنها پیوند منطقی با مسائل آخرتی ندارد، بلکه به گمراهی در فهم حقیقت دوزخ می‌انجامد. استاد تأکید دارند که این تمثیلات، به جای روشنگری، تاریکی و ابهام را در اذهان مخاطبان تقویت می‌کنند، گویی که به جای نورافشانی، سایه‌ای بر حقیقت افکنده‌اند.
ضرورت استناد به قرآن کریم
استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر محوریت قرآن کریم در تبیین مسائل آخرت‌شناختی، پیشنهاد می‌دهند که برای رفع انحرافات عرفانی، باید به آیات قرآنی رجوع کرد. ایشان با اشاره به وجود حدود دو هزار آیه در قرآن کریم درباره قیامت، بر این باورند که این آیات، معتبرترین منبع برای فهم حقیقت دوزخ و خلود عذاب هستند. به فرموده استاد: «اگر همتی شد، نسبت به قرآن، خلود و آتش از قرآن سخن بگوییم»، این تأکید، چونان مشعلی است که راه حقیقت را در برابر تاریکی‌های تمثیلات بی‌اساس روشن می‌سازد.
| درنگ: قرآن کریم، با حدود دو هزار آیه درباره قیامت، تنها مرجع معتبر برای تبیین مسائل آخرت‌شناختی است و باید جایگزین تمثیلات بی‌اساس عرفانی گردد. |
تلاش برای اصلاح انحرافات اعتقادی
استاد فرزانه قدس‌سره با ریاضتی علمی و نقادانه، به بررسی متون عرفانی پرداخته و هرگاه مشکلی در اعتقادات اسلامی احساس کرده‌اند، با دقت و وسواس به نقد آن وارد شده‌اند. ایشان می‌فرمایند: «ما با چه ریاضتی این‌ها را نوشتیم، هر جا احساس کردیم مشکلی است، وارد شدیم.» این رویکرد، نشان‌دهنده اهتمام ایشان به اصلاح انحرافات و تقویت مبانی اعتقادی شیعه است، گویی که با قلمی از نور، تاریکی‌های انحراف را می‌زدایند.
نقد فتوحات مکیه و دیگر آثار ابن‌عربی
استاد فرزانه قدس‌سره، دیدگاه‌های ابن‌عربی در فتوحات مکیه را نیز به دلیل فقدان استدلال معتبر، مورد نقد قرار داده‌اند. ایشان معتقدند که این آثار، مانند فصوص الحکم، در مسائل آخرت‌شناختی به تشبیهات بی‌مورد وابسته‌اند و از استناد به منابع وحیانی بی‌بهره‌اند. این نقد، چونان آینه‌ای است که کاستی‌های روش‌شناسی ابن‌عربی را در برابر دیدگان حقیقت‌جویان قرار می‌دهد.
بخش دوم: تحلیل مسائل آخرت‌شناختی در فص اسماعیلیه
محجوبین و غفلت از ذات و لذات حقیقی
ابن‌عربی در فص اسماعیلیه، محجوبین را کسانی می‌داند که به دلیل غفلت از ذات و لذات حقیقی، از یک سو عذاب می‌بینند و از سوی دیگر، به عذاب خود عادت می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را فاقد سند قرآنی و منطقی دانسته و تأکید دارند که چنین ادعایی، با حقیقت عذاب دوزخی که در قرآن کریم به‌صراحت بیان شده، سازگار نیست. به‌عنوان مثال، در قرآن کریم آمده است: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ (کسانی که به آیات ما کفر ورزیدند، به زودی آن‌ها را در آتشی وارد می‌کنیم که هرگاه پوست‌هایشان پخته شود، پوست‌های دیگری به جای آن قرار می‌دهیم تا عذاب را بچشند). این آیه، به روشنی از شدت و خلود عذاب سخن می‌گوید و با ادعای عادت به عذاب منافات دارد.
آمیختگی عذاب و لذت از منظر روان‌شناختی
ابن‌عربی با استناد به مفاهیم روان‌شناختی، مدعی است که عذاب و لذت می‌توانند در هم آمیخته شوند، مانند اعتیاد به مواد مخدر که فرد هم درد می‌کشد و هم لذت می‌برد. استاد فرزانه قدس‌سره این تمثیل را غیرمرتبط و فاقد پیوند با عذاب دوزخی می‌دانند و می‌فرمایند: «این که در جهنم است لذت می‌برد، به چه دلیل می‌گویید؟ سندتان چیست؟» این نقد، چونان تیغی است که پرده‌های توهم را از حقیقت عذاب دوزخی کنار می‌زند.
| درنگ: ادعای آمیختگی عذاب و لذت در دوزخ، فاقد سند قرآنی و روایی است و نمی‌توان با تمثیلات روان‌شناختی، حقیقت عذاب آخرتی را تبیین کرد. |
قوم مستعد بعد و جبرگرایی
ابن‌عربی برخی اقوام را دارای استعداد ذاتی برای دوری از حق و نزدیکی به دوزخ می‌داند که به این حالت رضایت دارند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را جبرگرایانه و مخالف با اختیار انسانی و آیات قرآن کریم می‌دانند. به‌عنوان مثال، قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ (ما به آن‌ها ستم نکردیم، بلکه خودشان به خویشتن ستم کردند). این آیه، بر اختیار انسان و مسئولیت او در برابر اعمالش تأکید دارد و با جبرگرایی ابن‌عربی منافات دارد.
نقد تمثیلات سادیستی و خودآزاری
ابن‌عربی با اشاره به رفتارهای سادیستی، مانند میخ‌کوبی به دست یا خودآزاری، سعی در توجیه لذت در عذاب دوزخی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این تمثیلات را غیرمنطقی و فاقد ارتباط با مسائل آخرتی می‌دانند و می‌فرمایند: «کسانی که ساعدشان را می‌شکنند یا خودشان را از بلندی پرت می‌کنند، این‌ها چه ربطی به عذاب جهنم دارد؟» این نقد، چونان نسیمی است که غبار تمثیلات بی‌اساس را از منظر حقیقت می‌زداید.
مقایسه با رفتار انقلابیون
استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تحمل درد توسط انقلابیون با نیت قربت، تأکید دارند که این رفتارها، که با قصد الهی انجام می‌شوند، با تمثیلات ابن‌عربی درباره عذاب دوزخی قابل مقایسه نیستند. ایشان مثال می‌زنند که برخی انقلابیون، با وجود تحمل دردهای شدید، به دلیل نیت الهی، احساس رضایت می‌کردند، اما این رضایت، ریشه در ایمان و مبارزه دارد، نه در عذاب دوزخی.
بخش سوم: ضرورت استناد به منابع وحیانی
محوریت آیات قرآن کریم
استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر وجود حدود دو هزار آیه در قرآن کریم درباره قیامت، بر این باورند که این آیات، تنها منبع معتبر برای تبیین مسائل آخرت‌شناختی هستند. به‌عنوان مثال، قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا (همانا جهنم کمین‌گاهی است). این آیه، بر خلود و شدت عذاب دوزخ تأکید دارد و هرگونه ادعای گوارابودن عذاب را رد می‌کند.
| درنگ: حدود دو هزار آیه قرآن کریم درباره قیامت، معتبرترین منبع برای رد ادعاهای غیرمستند عرفانی و تبیین حقیقت دوزخ و عذاب است. |
نقد احادیث جعلی
استاد فرزانه قدس‌سره به حدیث منسوب به رشد جَرجیر در قعر جهنم اشاره کرده و آن را جعلی و فاقد اعتبار می‌دانند. ایشان می‌فرمایند: «این‌ها خرافاتی است که یک مشت ملعون سر هم کردند.» این نقد، بر ضرورت پالایش روایات از خرافات و اتکا به احادیث معتبر تأکید دارد، گویی که با غربال حقیقت، زنگار خرافات از دین زدوده می‌شود.
نقد جبرگرایی و رضایت به عذاب
ابن‌عربی مدعی است که کافرین و منافقین به دلیل استعداد ذاتی، به عذاب خود رضایت دارند و از آن رنج نمی‌برند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را جبرگرایانه و مخالف با آیات قرآن کریم می‌دانند. به‌عنوان مثال، قرآن کریم می‌فرماید: وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ (و در روز قیامت، کسانی که بر خدا دروغ بستند، چهره‌هایشان سیاه می‌شود). این آیه، بر رنج و عذاب کافرین تأکید دارد و ادعای رضایت به عذاب را باطل می‌سازد.
نقد صفت منتقم و رضایت خدا از مشرکین
ابن‌عربی صفت منتقم الهی را به‌گونه‌ای خشن و قهاری تصور کرده و مدعی است که خدا از مشرکین راضی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این ادعا را فاقد سند قرآنی و مخالف با عينیت صفات الهی (مانند رحمان و رحیم) می‌دانند. ایشان تأکید دارند که خدا، با همه صفاتش، عین لطف و رحمت است و تصور قهاریت خشن، گویی که پرده‌ای از جهل بر حقیقت الهی افکنده است.
بخش چهارم: تحلیل تمثیلات و انحرافات عرفانی
نقد تمثیل تونتاب و شراب‌خواری
ابن‌عربی با تمثیل تونتاب (حمامی) که به کار خود افتخار می‌کند یا عادت به شراب‌خواری، سعی در توجیه رضایت به عذاب دوزخی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این تمثیلات را غیرمرتبط و فاقد اعتبار دینی می‌دانند و می‌فرمایند: «این چه ربطی به جهنم دارد؟» این نقد، چونان ستاره‌ای در شب تاریک، راه حقیقت را از بیراهه‌های تمثیلات بی‌اساس جدا می‌سازد.
نقد تمثیل زاینده‌رود
استاد فرزانه قدس‌سره تمثیل خشک‌شدن زاینده‌رود و رشد علف در بستر آن را برای پایان عذاب دوزخ، غیرمرتبط و فاقد اعتبار می‌دانند. ایشان با اشاره به این تمثیل، تأکید دارند که چنین تشبیهاتی، به جای تبیین حقیقت، به گمراهی می‌انجامند، گویی که به جای آب زلال حقیقت، علف‌های هرز جهل در ذهن مخاطب می‌روید.
سبقت رحمت بر غضب
ابن‌عربی با استناد به حدیث «رحمتم بر غضبم پیشی گرفت»، مدعی است که عذاب دوزخ همیشگی نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این حدیث، به برتری رحمت الهی اشاره دارد، اما به معنای نفی خلود عذاب نیست. قرآن کریم می‌فرماید: خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا (در آن [جهنم] جاودانه‌اند). این آیه، بر خلود عذاب تأکید دارد و ادعای ابن‌عربی را باطل می‌سازد.
| درنگ: حدیث «رحمتم بر غضبم پیشی گرفت» بر برتری رحمت الهی دلالت دارد، اما نمی‌توان آن را دلیلی بر نفی خلود عذاب دوزخ دانست. |
نقد ادعای خاتم محمدی
ابن‌عربی خود را در مقام خاتم محمدی معرفی کرده، اما استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خاتم محمدی، مقام ولایت کلی حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام است و خاتم حیدری به حضرت مهدی علیه‌السلام تعلق دارد. این دیدگاه، چونان گوهری درخشان، جایگاه رفیع اهل بیت علیهم‌السلام را در عرفان شیعی نشان می‌دهد.
نقد ساده‌لوحی برخی عرفا
استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که ساده‌لوحی برخی عرفا و علما، به انحرافات اعتقادی و مشکلات اجتماعی منجر شده است. ایشان می‌فرمایند: «اهل علم ساده‌اند، به خاطر همین است که مشکلاتی پیدا شد.» این نقد، بر ضرورت تقویت بصیرت علمی و عملی در حوزه‌های دینی تأکید دارد، گویی که با چراغ دانش، تاریکی‌های ساده‌لوحی زدوده می‌شود.
بخش پنجم: عدالت الهی و رد انحرافات عرفانی
مقتضای عدالت الهی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عدالت الهی اقتضا می‌کند که گناهکار عذاب ببیند و نفی خلود عذاب، با این اصل منافات دارد. ایشان می‌فرمایند: «مقتضای عدالت است، خربزه خوردی، باید پای لرزش بنشینی.» این بیان، چونان ترازویی است که عدالت الهی را در برابر رقت قلب‌های غیرمنطقی می‌سنجد.
نقد شعر و قصه‌پردازی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که شعر و قصه‌های عرفانی، مانند تمثیلات ابن‌عربی، فاقد اعتبار در برابر سند قرآنی و روایی هستند. ایشان می‌فرمایند: «این‌ها قصه است، سند قباله نیست.» این نقد، چونان نسیمی است که غبار قصه‌پردازی را از حقیقت دین می‌زداید.
نقد اجماع بر خلود آتش
ابن‌عربی مدعی است که اجماعی بر خلود آتش دوزخ وجود ندارد، اما استاد فرزانه قدس‌سره این ادعا را با آیات صریح قرآن کریم رد می‌کنند. به‌عنوان مثال، قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ (و آن‌ها از آتش خارج نمی‌شوند). این آیه، بر خلود عذاب تأکید دارد و ادعای ابن‌عربی را باطل می‌سازد.
جمع‌بندی
فص اسماعیلیه فصوص الحکم، با تمرکز بر مسائل آخرت‌شناختی، دیدگاه‌هایی غیرمستند و جبرگرایانه ارائه می‌دهد که با آیات صریح قرآن کریم و اعتقادات شیعه منافات دارد. ابن‌عربی و شارحانش، با تمثیلات غیرمنطقی مانند سادیسم، شراب‌خواری، و تونتاب، مدعی گوارابودن یا غیرخلود عذاب دوزخ‌اند، اما این ادعاها با حدود دو هزار آیه قرآنی درباره قیامت و روایات معتبر سازگار نیست. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی علمی و دقیق، بر ضرورت استناد به منابع وحیانی، رد جبرگرایی، و اصلاح انحرافات عرفانی تأکید دارند. این نوشتار، چونان مشعلی در تاریکی، راه حقیقت را با تکیه بر قرآن کریم و روایات معتبر روشن می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |