متن درس
شرح فصوص الحکم: فص عزيری
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۱۰)
مقدمه: سفری به ژرفای عرفان و پرسش‌های معرفتی
فص عزيری از کتاب فصوص الحکم، اثر گران‌قدر محی‌الدین ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در آسمان عرفان نظری، به بررسی پرسش‌های معرفتی انبیا، جایگاه عزير (ع) و رابطه او با حقایق الهی می‌پردازد. این فص، با تمرکز بر پرسش عزير درباره کیفیت احیای الهی و عتب وارده بر او، دریچه‌ای به سوی تأمل در مفاهیم پیچیده عرفانی و فلسفی می‌گشاید. شرح حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ۷۱۰، با رویکردی نقادانه و علمی، به تبیین این مفاهیم پرداخته و با نگاهی دقیق به آیات قرآن کریم و نقد روایات غیرمعتبر، تلاش می‌کند تا لایه‌های پنهان معرفت عرفانی را آشکار سازد. این نوشتار، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و زبانی متین، ضمن حفظ اصالت علمی، خواننده را به سفری عمیق در فهم نظام هستی و جایگاه پرسش‌های معرفتی در آن دعوت می‌کند.
بخش نخست: پرسش عزير و عتب الهی
ماهیت پرسش عزير و عتب الهی
پرسش عزير (ع) درباره کیفیت احیای الهی، چنان‌که در آیه ۲۵۹ سوره بقره آمده، نه از سر تعجب یا استنکار، بلکه از نوع استفهام و برای فهم کیفیت این امر الهی بوده است. این پرسش، که در قرآن کریم با عبارت «الذي» مطرح شده، از منظری خاص به عتب الهی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این عتب، نه به دلیل اصل پرسش، بلکه به سبب طريقه خاصه یا روش ویژه‌ای است که عزير در طرح آن به کار برده است. این روش، که برخی آن را به ذوق یا وحی نسبت داده‌اند، از منظر عرفانی دقیق نیست و نیازمند بازنگری است.
﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا ۖ قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾
یا مانند کسی که بر شهری گذر کرد که بام‌هایش یکسره فرو ریخته بود؛ گفت: خدا چگونه این [شهر] را پس از مرگش زنده می‌کند؟
درنگ: پرسش عزير از نوع استفهام و برای فهم کیفیت احیای الهی بود، نه تعجب یا استنکار؛ عتب الهی به دلیل روش خاص طرح پرسش است.
هویت عزير و ابهام قرآنی
هویت عزير به‌عنوان پرسشگر در قرآن کریم با ابهام همراه است و با لفظ «الذي» ذکر شده که برخی آن را به خضر یا ارمیا نسبت داده‌اند. این ابهام، ریشه در پیچیدگی‌های تفسیری و تأثیر اسرائیلیات دارد که دشمنان قرآن کریم برای تحریف فهم آن وارد کرده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عزير، شخصیتی برجسته و در حد انبیای بزرگ است، چنان‌که در برخی روایات با عیسی (ع) در مقام ابن‌الله مقایسه شده است. این جایگاه، اتهامات غیرمنطقی مانند کفر یا کم‌اهمیتی عزير را رد می‌کند.
درنگ: هویت عزير در قرآن کریم با ابهام و لفظ «الذي» ذکر شده، اما جایگاه والای او به‌عنوان نبی، اتهامات غیرمنطقی را رد می‌کند.
مقایسه پرسش عزير با ابراهیم
پرسش عزير در آیه ۲۵۹ سوره بقره با پرسش ابراهیم (ع) در آیه ۲۶۰ همان سوره شباهت دارد، اما تفاوت در سبک و نحوه طرح آن‌ها مشهود است. ابراهیم (ع) با صراحت نام برده شده و پرسش او برای اطمینان قلب بوده، درحالی‌که عزير با لفظ «الذي» و با روشی خاص مورد عتب قرار گرفته است.
﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ ۖ قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ ۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾
و هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا، به من بنمای چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟ گفت: آیا ایمان نیاورده‌ای؟ گفت: چرا، ولی تا دلم آرام گیرد.
درنگ: پرسش عزير و ابراهیم هر دو استفهامی و معرفتی‌اند، اما تفاوت در سبک و لفظ قرآنی، جایگاه متفاوتی را نشان می‌دهد.
نقد روایات عتب و اخراج از نبوت
برخی روایات که عتب الهی بر عزير را به اخراج او از نبوت نسبت می‌دهند، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره غیرمعتبرند. این روایات، که لحنی ناسازگار با شأن نبوت دارند، با حکمت الهی ناسازگارند، زیرا سلب نبوت با انتخاب الهی پیامبران تناقض دارد. مقایسه با اخراج عزازیل (شیطان) نیز نادرست است، زیرا عزازیل موجودی مادی بود، اما انبیا از جنس نور الهی‌اند و مقامشان استوار است.
درنگ: روایات عتب و اخراج عزير از نبوت غیرمعتبرند، زیرا سلب نبوت با حکمت الهی و شأن انبیا ناسازگار است.
بخش دوم: نقد روش‌شناختی و معرفتی
نقد اصطلاحات ذوق و وحی
استاد فرزانه قدس‌سره اصطلاح «طريقه ذوق» را که برخی شارحان برای پرسش عزير به کار برده‌اند، نادرست می‌دانند. این اصطلاح، که پرسش عزير را به اتصاف به قدرت احیا نسبت می‌دهد، فاقد بنیان عرفانی و قرآنی است. پرسش عزير صرفاً استفهامی و برای فهم کیفیت احیا بوده، نه تلاش برای کسب قدرت الهی.
درنگ: اصطلاح «طريقه ذوق» برای پرسش عزير نادرست است؛ پرسش او استفهامی و معرفتی بود، نه تلاش برای اتصاف به قدرت الهی.
نقد اسرائیلیات و تحریفات
اسرائیلیات، چونان سایه‌ای تاریک بر فهم قرآن کریم، با وارد کردن شبهات و روایات غیرمعتبر، مانع از تبیین روشن حقایق قرآنی شده‌اند. اتهاماتی چون کفر یا کم‌اهمیتی عزير، ریشه در این تحریفات دارند که با جایگاه والای او به‌عنوان نبی در تضادند.
درنگ: اسرائیلیات با وارد کردن شبهات، فهم قرآن کریم را تحریف کرده و جایگاه عزير به‌عنوان نبی را مورد تردید قرار داده‌اند.
نقد شارلاتانیسم در تبلیغ دینی
استاد فرزانه قدس‌سره با نقد روش‌های غیرصادقانه برخی واعظان، بر لزوم صداقت در تبلیغ دینی تأکید دارند. این روش‌ها، که گاه با جنجال و شلوغ‌بازی کاستی‌های علمی را می‌پوشانند، با شأن منبر اولیای الهی ناسازگارند.
درنگ: تبلیغ دینی باید با صداقت و شفافیت همراه باشد و از شلوغ‌بازی و شارلاتانیسم پرهیز شود.
پیچیدگی‌های تفسیر قرآن کریم
قرآن کریم، به دلیل ژرفا و پیچیدگی‌هایش، به‌سادگی در دسترس فهم عامه قرار نمی‌گیرد. این پیچیدگی، همراه با تأثیر اسرائیلیات، موانعی در مسیر فهم روشن آن ایجاد کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره بر لزوم تأمل عمیق و پرهیز از ساده‌انگاری در تفسیر تأکید دارند.
درنگ: پیچیدگی‌های قرآن کریم و تأثیر اسرائیلیات، ضرورت تأمل عمیق و روشمند در تفسیر را برجسته می‌سازد.
بخش سوم: نقش عقل و معصوم در فهم قرآن
جایگاه عقل در معرفت دینی
عقل، چونان حجت باطنی، در کنار انبیا به‌عنوان حجت ظاهری، نقش کلیدی در فهم قرآن کریم دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد برخی رویکردهای عرفانی که به عقل بی‌حرمتی کرده‌اند، بر ضرورت احترام به عقل در پرسش‌های معرفتی تأکید دارند. پرسش عزير، ناشی از عقل فعال و محترم او بود، نه سوء ادب.
درنگ: عقل، حجت باطنی است و پرسش‌های معرفتی انبیا، از جمله عزير، ناشی از عقل فعال و محترم است.
نقش معصوم در تبیین قرآن
معصومین، به دلیل شرایط تاریخی نظیر تقیه و جنگ، فرصت تبیین کامل قرآن کریم را نیافتند، اما در بزنگاه‌های غیبی و مراتب عالی معرفت، نقش آن‌ها بی‌بدیل است. بااین‌حال، فهم ظاهری قرآن تا حدی با عقل ممکن است و نیازی به معصوم ندارد.
درنگ: معصومین در تبیین غیبیات و مراتب عالی قرآن نقش دارند، اما فهم ظاهری آن با عقل ممکن است.
نقد وابستگی بیش از حد به روایات
برخی رویکردهای علم دینی، به دلیل وابستگی بیش از حد به روایات، از عقل و فهم مستقیم قرآن کریم غافل شده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره بر خودبسندگی قرآن کریم در هدایت و ضرورت مطالعه مستقیم آن تأکید دارند.
درنگ: وابستگی بیش از حد به روایات، علم دینی را از فهم مستقیم قرآن کریم باز داشته و نیازمند بازنگری است.
بخش چهارم: نقدهای اجتماعی و اخلاقی
نقد بی‌حرمتی به زنان
استاد فرزانه قدس‌سره با نقد برخی متون دینی که به زنان بی‌حرمتی کرده‌اند، بر ضرورت اصلاح این نگاه و احترام به جایگاه زنان تأکید دارند. این اصلاح، چونان جریانی پاک، به جلب اعتماد جهانی و ترویج وحدت اسلامی کمک می‌کند.
درنگ: بی‌حرمتی به زنان در برخی متون دینی نادرست است و اصلاح آن برای جلب اعتماد جهانی ضروری است.
نقد تفرقه‌افکنی
برخی روایات و رفتارها، مانند لعن‌نامه‌ها، تفرقه میان شیعه و سنی ایجاد کرده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت وحدت اسلامی و پرهیز از رفتارهای تفرقه‌افکن تأکید دارند.
درنگ: تفرقه‌افکنی میان شیعه و سنی، مانع وحدت اسلامی است و باید با رفتارهای متحدانه اصلاح شود.
نقد روایات غیرمعتبر اهل سنت
بسیاری از روایات اهل سنت، به دلیل تأخر زمانی و نبود سند معتبر، قابل اعتماد نیستند. استاد فرزانه قدس‌سره بر لزوم بررسی دقیق روایات و پرهیز از پذیرش بی‌چون‌وچرا تأکید دارند.
درنگ: روایات اهل سنت به دلیل نبود سند معتبر، نیازمند بررسی دقیق و نقد روشمند هستند.
جمع‌بندی: به سوی معرفت اصیل قرآنی
فص عزيری، چونان آیینه‌ای، پرسش‌های معرفتی انبیا و پیچیدگی‌های عرفانی و فلسفی را بازمی‌تاباند. پرسش عزير، استفهامی و برای فهم کیفیت احیای الهی بود، نه تعجب یا استنکار. عتب الهی، ناشی از روش خاص پرسش بود، نه اصل آن. نقد روایات غیرمعتبر، اسرائیلیات، و اصطلاحات نادرست مانند «طريقه ذوق»، بر ضرورت بازگشت به قرآن کریم و عقل در فهم معارف دینی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد روش‌های غیرصادقانه تبلیغ، بی‌حرمتی به عقل و زنان، و تفرقه‌افکنی، راهکارهایی برای فهم اصیل قرآن کریم و ترویج وحدت اسلامی ارائه داده‌اند. این شرح، خواننده را به تأمل در نقش عقل، معصومین، و قرآن کریم در نظام معرفتی دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی