متن درس
تبیین عرفانی و فلسفی فص عزوریه در فصوص الحکم
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۱۱)
مقدمه
فص عزوریه در کتاب فصوص الحکم، اثر سترگ محی‌الدین ابن‌عربی، یکی از عمیق‌ترین تأملات عرفانی است که به بررسی پرسش‌های وجودی و الهی در نسبت با احیای مردگان می‌پردازد. این فص، با تمرکز بر آیات قرآن کریم و مقایسه گفتار حضرت ابراهیم علیه‌السلام با شخصی که در قرآن کریم با تعبیر «الذی» معرفی شده، مراتب معرفتی و تفاوت‌های پرسشگری در مواجهه با حقیقت الهی را تبیین می‌کند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، با رویکردی علمی و نقادانه، به تحلیل این فص پرداخته و با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، تمثیلات ادبی و پیوندهای معنایی، تلاش دارد تا مفاهیم پیچیده عرفانی را به‌گونه‌ای روشن و جامع برای پژوهشگران و جویندگان معرفت الهی ارائه دهد. ساختار این متن، با افزودن توضیحات تفصیلی و سازمان‌دهی در قالب بخش‌ها و زیربخش‌های تخصصی، به گونه‌ای طراحی شده که هم جنبه‌های عرفانی و هم ابعاد فلسفی و علمی موضوع را به شکلی منسجم و عمیق بررسی کند.
بخش نخست: چیستی پرسشگری عزوریه و مراتب معرفتی
نقد پرسشگری ناسازگار با مقام تحقق
پرسشگری درباره احیای مردگان، اگر از سر جهل یا انکار باشد، با مقام کسی که به حقایق الهی دست یافته و راه آن را می‌شناسد، سازگار نیست. چنین شخصی باید در برابر قدرت بی‌کران الهی، هر عظمتی را ناچیز شمارد. این دیدگاه، پرسشگری عزیر (یا شخصی که در قرآن کریم به او اشاره شده) را از منظر عرفانی مورد نقد قرار می‌دهد و بر این نکته تأکید دارد که پرسشگری از سر ناآگاهی، با مقام تحقق به حقایق الهی همخوانی ندارد.
درنگ: پرسشگری از سر جهل یا انکار، با مقام تحقق به حقایق الهی سازگار نیست و باید از مرتبه‌ای بالاتر، یعنی فهم کیفیت الهی، نشأت گیرد.
سادگی قلب و انگیزه پرسشگری
پرسشگری عزیر، از سادگی قلب او سرچشمه گرفته و این سادگی، او را در معرض عتاب الهی قرار داده است. سادگی قلب، در اینجا به معنای خلوص و صفا در نیت تفسیر می‌شود، اما این خلوص به تنهایی کافی نیست و باید با معرفت عمیق همراه باشد. عتاب الهی، نه به معنای سرزنش شدید، بلکه تذکری برای ارتقای مرتبه معرفتی است.
درنگ: سادگی قلب عزیر، نشانه خلوص نیت است، اما پرسشگری او نیازمند معرفتی عمیق‌تر برای هماهنگی با مقام تحقق است.
تحلیل معنای پرسشگری در آیات قرآنی
پرسشگری درباره احیای مردگان می‌تواند از پنج منظر باشد: استقراب (تقرب‌جویی)، استعجاب (تعجب)، انکار، تخلق به احیا (تقلید از احیا)، یا فهم کیفیت احیا. بررسی دقیق آیه نشان می‌دهد که پرسشگری عزیر از نوع فهم کیفیت احیاست، نه انکار یا تعجب، که این امر او را از اتهام کفر یا جهل مبرا می‌سازد.
درنگ: پرسشگری عزیر، از سر فهم کیفیت احیاست، نه انکار یا تعجب، و این نشان‌دهنده ایمان و کنجکاوی معرفتی اوست.
مقایسه گفتار ابراهیم علیه‌السلام و الذی
در آیه مربوط به حضرت ابراهیم علیه‌السلام، قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ﴾ (و هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا، به من بنمای چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟) (بقره: ۲۶۰). این گفتار، تخاطب مستقیم با خداوند را نشان می‌دهد. اما در آیه مربوط به «الذی»، آمده است: ﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾ (یا مانند آن کسی که بر شهری گذشت که ویران بر سقف‌هایش فرو ریخته بود، گفت: خدا چگونه این [شهر] را پس از مرگش زنده می‌کند؟) (بقره: ۲۵۹). این گفتار، به صورت غیرمستقیم و در قالب خودگفتاری است.
تفاوت در این دو گفتار، مراتب مختلف معرفتی را بازتاب می‌دهد. تخاطب مستقیم ابراهیم علیه‌السلام، نشانه‌ای از اطمینان و ارتباط بی‌واسطه با خداوند است، در حالی که خودگفتاری «الذی»، رعایت ادب و حرمت الهی را نشان می‌دهد.
درنگ: تخاطب مستقیم ابراهیم علیه‌السلام، نشانه اطمینان و مرتبه بالای معرفتی است، در حالی که خودگفتاری «الذی»، رعایت ادب و احترام در برابر خداوند را بازتاب می‌دهد.
تفاوت مرتبه معرفتی ابراهیم و الذی
گفتار ابراهیم علیه‌السلام، به دلیل تخاطب مستقیم و درخواست صریح، در مرتبه‌ای بالاتر از گفتار «الذی» قرار دارد که به صورت غیابی و بدون درخواست مستقیم است. این تفاوت، نه به معنای نقصان در معرفت «الذی»، بلکه به دلیل مراتب متفاوت عرفانی و اطمینان ابراهیم به مقام نبوت است.
درنگ: مرتبه معرفتی ابراهیم علیه‌السلام، به دلیل تخاطب مستقیم، بالاتر از «الذی» است، اما هر دو از مراتب والای معرفتی برخوردارند.
رد اتهام کفر به الذی
پرسشگری «الذی» نمی‌تواند از یک کافر یا بیگانه خشن باشد، زیرا او به وجود خدا و قدرت او ایمان دارد و تنها در پی فهم کیفیت احیاست. این دیدگاه، تفاسیر نادرستی را که سعی در نسبت دادن کفر به این شخصیت قرآنی دارند، رد می‌کند.
درنگ: پرسشگری «الذی»، نشانه ایمان و کنجکاوی معرفتی است، نه کفر یا انکار، و اتهامات نادرست به او بی‌اساس است.
نقد اسرائیلیات در تفاسیر
اسرائیلیات، به‌ویژه روایات منسوب به یهودیان، با افزودن مطالب غیرمعتبر به تفاسیر قرآنی، سعی در تحریف معانی اصلی آیات داشته‌اند. این روایات، معنای پرسشگری «الذی» را مخدوش کرده و به جای تمرکز بر محتوای قرآنی، به حاشیه‌سازی پرداخته‌اند.
درنگ: اسرائیلیات، با افزودن روایات غیرمعتبر، معنای اصلی آیات قرآنی را مخدوش کرده و باید از متن قرآن کریم به عنوان مرجع اصلی بهره گرفت.
تفاوت در درخواست ابراهیم و الذی
ابراهیم علیه‌السلام صراحتاً از خداوند می‌خواهد که کیفیت احیا را به او نشان دهد، در حالی که «الذی» تنها سؤالی درونی مطرح می‌کند بدون درخواست مستقیم. این تفاوت، به مراتب ادب و احترام در برابر خداوند اشاره دارد.
درنگ: درخواست صریح ابراهیم علیه‌السلام، نشانه اطمینان نبوی است، در حالی که خودگفتاری «الذی»، ادب و احترام در برابر خداوند را نشان می‌دهد.
پاسخ الهی به پرسشگری الذی
خداوند به پرسشگری «الذی» پاسخ عملی می‌دهد: ﴿فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ﴾ (پس خدا او را صد سال میراند، سپس او را برانگیخت) (بقره: ۲۵۹). این پاسخ، کیفیت احیا را به صورت عینی نشان می‌دهد و حکمت الهی در تعلیم بندگان را متجلی می‌سازد.
درنگ: پاسخ عملی خداوند به «الذی»، تجربه‌ای عینی از احیا ارائه می‌دهد و نشانه لطف و حکمت الهی در تعلیم است.
رد تفسیر پرسشگری به عنوان بی‌ادبی
پرسشگری «الذی» از سر استقراب یا بی‌ادبی نیست، بلکه از مرتبه‌ای عالمانه و معرفتی نشأت گرفته است. این دیدگاه، بر اهمیت تفسیر پرسشگری در چارچوب معرفتی تأکید دارد.
درنگ: پرسشگری «الذی»، از مرتبه‌ای معرفتی و آگاهانه است و نشانه‌ای از بی‌ادبی یا ناآگاهی نیست.
استفهام از علم، نه جهل
پرسشگری «الذی» از مرتبه‌ای فراتر از علم است، نه از جهل. کسی که سؤالی بلند مطرح می‌کند، آگاهی و معرفت بالایی دارد. این پرسشگری، نشانه رشد معرفتی و تلاش برای فهم حقیقت الهی است.
درنگ: پرسشگری «الذی» از علم و آگاهی سرچشمه می‌گیرد و نشانه‌ای از مرتبه بالای معرفتی اوست.
مقایسه مرتبه پرسشگری ابراهیم و الذی
پرسشگری ابراهیم علیه‌السلام، به دلیل تخاطب مستقیم و درخواست صریح، در مرتبه‌ای بالاتر از پرسشگری «الذی» قرار دارد، اما هر دو از مراتب معرفتی والا برخوردارند. این تفاوت، به ظرافت‌های عرفانی در نحوه مواجهه با خداوند اشاره دارد.
درنگ: پرسشگری ابراهیم علیه‌السلام، به دلیل اطمینان نبوی، در مرتبه‌ای بالاتر است، اما پرسشگری «الذی» نیز از مراتب والای معرفتی برخوردار است.
بخش دوم: نقد روایات و پالایش معارف عرفانی
نقد نقل‌های غیرمعتبر
برخی روایات، به‌ویژه آنهایی که «الذی» را کافر یا بیگانه خشن معرفی می‌کنند، بی‌اساس‌اند و باید کنار گذاشته شوند. این روایات، غالباً از اسرائیلیات نشأت گرفته و سعی در تحریف معانی قرآنی دارند.
درنگ: روایات غیرمعتبر، به‌ویژه اسرائیلیات، که «الذی» را کافر معرفی می‌کنند، بی‌اساس‌اند و باید از متن قرآن کریم به عنوان مرجع اصلی استفاده شود.
نقد اسرائیلیات و تحریف جایگاه انبیا
اسرائیلیات، به‌ویژه در روایات اهل سنت، سعی در تضعیف جایگاه انبیا و معصومان داشته‌اند، در حالی که کلام شیعه بر عصمت و طهارت انبیا تأکید دارد. این روایات، با افزودن جزئیات غیرمعتبر، معنای اصلی آیات را مخدوش کرده‌اند.
درنگ: کلام شیعه، با تأکید بر عصمت انبیا، از تحریف جایگاه ایشان توسط اسرائیلیات جلوگیری می‌کند.
برتری گفتار الذی در برخی جهات
در برخی وجوه، گفتار «الذی» به دلیل رعایت حرمت الهی و استفاده از غیبت به جای تخاطب، از گفتار ابراهیم علیه‌السلام بالاتر است. این دیدگاه، به ظرافت‌های عرفانی در نحوه مواجهه با خداوند اشاره دارد.
درنگ: گفتار «الذی»، به دلیل رعایت ادب و استفاده از غیبت، در برخی جهات نشانه‌ای از احترام عمیق به خداوند است.
نقد فرهنگ خودسانسوری در علم دینی
فرهنگ احترام بیش از حد در علم دینی، گاه مانع نقد و اصلاح عیوب می‌شود. علم دینی باید فضایی برای نقد سازنده فراهم کند تا معارف دینی پالایش و غنا یابند.
درنگ: نقد سازنده در علم دینی، گامی ضروری برای پالایش معارف و رفع عیوب است.
ارزش نقد اجتماعی در هنر
آثاری مانند فیلم «مارمولک»، با نقد اجتماعی، به تقویت ایمان و ارزش‌های دینی کمک می‌کنند و نباید مورد انتقاد غیرمنصفانه قرار گیرند. این آثار، با نمایش تأثیر معنوی نمادهای دینی، مانند لباس روحانیت، ارزش‌های الهی را ترویج می‌کنند.
درنگ: نقد اجتماعی در آثار هنری، مانند فیلم «مارمولک»، به تقویت ارزش‌های دینی کمک می‌کند و باید مورد حمایت قرار گیرد.
تأثیر لباس روحانیت
لباس روحانیت، حتی بر فردی گمراه اثر مثبت می‌گذارد و او را به انجام کارهای خیر سوق می‌دهد. این لباس، به خودی خود، حامل ارزش‌های معنوی است که می‌تواند افراد را تحت تأثیر قرار دهد.
درنگ: لباس روحانیت، به دلیل قداست معنوی، حتی بر افراد گمراه اثر مثبت می‌گذارد و آنها را به سوی خیر هدایت می‌کند.
شجاعت در پذیرش نقد
عالمان دینی باید شجاعت پذیرش نقد را داشته باشند و از واکنش‌های احساسی پرهیز کنند. پذیرش نقد، نشانه بلوغ فکری و تعهد به اصلاح است.
درنگ: شجاعت در پذیرش نقد، نشانه عظمت روحی و تعهد به اصلاح در علم دینی است.
نقد سادگی انبیا
انبیا ساده نبودند، بلکه عارف، پخته و آگاه بودند. سادگی‌ای که به آنها نسبت داده می‌شود، ناشی از سوءتفاهم است. انبیا با حکمت و معرفت، امت‌هایی را بنا کردند که نشانه عظمت و آگاهی آنهاست.
درنگ: انبیا، با حکمت و معرفت عمیق، امت‌هایی را بنا کردند و سادگی به آنها نسبت داده شده، ناشی از سوءتفاهم است.
بخش سوم: قرآن کریم و علوم زیستی
قرآن کریم به عنوان کتابی علمی و مدرن
قرآن کریم، کتابی علمی و مدرن است که به مسائل بنیادین مانند احیا پاسخ می‌دهد و با علوم زیستی معاصر همخوانی دارد. فرآیند احیای توصیف‌شده در قرآن، مانند ﴿فَنُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا﴾ (سپس آنها را برمی‌انگیزیم و بر آنها گوشت می‌پوشانیم) (بقره: ۲۵۹)، با تکنیک‌های بازسازی بافت‌ها در پزشکی مدرن قابل‌مقایسه است.
درنگ: قرآن کریم، با توصیف فرآیندهای احیا، کتابی علمی و مدرن است که با پیشرفت‌های زیستی معاصر همخوانی دارد.
معجزات انبیا به عنوان آموزش
معجزات انبیا برای آموزش حقایق به بشر و نشان دادن امکانات طبیعی و علمی هستند، نه برای نمایش قدرت یا تحقیر بشر. این معجزات، راه را برای پیشرفت علمی و معنوی بشر هموار می‌کنند.
درنگ: معجزات انبیا، ابزار آموزش حقایق علمی و معنوی به بشر هستند، نه نمایش قدرت.
قدرت بشر در آفرینش
بشر قادر است مانند خداوند، آفرینش کند و در آینده به توانایی‌هایی دست یابد که موجودات را به هر شکل دلخواه بیافریند. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَصُورُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ (شما را در رحم مادرانتان به هر گونه که بخواهد صورت می‌بخشد) (آل عمران: ۶). این آیه، پتانسیل الهی بشر در خلق را تأیید می‌کند.
درنگ: بشر، با پتانسیل الهی، قادر به خلق موجودات به هر شکل دلخواه است، که با آیات قرآن کریم همخوانی دارد.
نقد موانع دینی در برابر علم
برخی موانع در علم دینی، مانند حرام دانستن علوم جدید، مانع پیشرفت بشر هستند و باید بازنگری شوند. دین باید پشتیبان علم باشد، نه مانع آن.
درنگ: علم دینی باید از علم پشتیبانی کند و موانع غیرضروری در برابر پیشرفت علمی برداشته شود.
خلافت الهی بشر
خلافت انسان در زمین، به معنای توانایی او در انجام کارهای الهی است. بشر می‌تواند صفا و عدالت الهی را در زمین محقق کند، مشروط بر آنکه به مقامات معنوی و علمی والا دست یابد.
درنگ: خلافت الهی بشر، در تحقق صفا و عدالت الهی در زمین نهفته است و با شکوفایی علمی و معنوی محقق می‌شود.
امیدواری به آینده جهان
آینده جهان، با تحقق ولایت و ظهور امام زمان علیه‌السلام، جهانی عالم و صاف خواهد شد. این امیدواری، به انتظار موعود در تشیع اشاره دارد که نه‌تنها عدالت، بلکه شکوفایی علمی و معنوی را به ارمغان می‌آورد.
درنگ: ظهور امام زمان علیه‌السلام، نویدبخش جهانی عالم و صاف است که شکوفایی علمی و معنوی را به همراه دارد.
نقد تمرکز بر جزئیات غیرضروری
تمرکز بر جزئیات غیرمعتبر، مانند محتوای سبد «الذی» یا ویژگی‌های الاغ او، اصل معنای قرآنی را گم می‌کند. باید بر محتوای اصلی آیات تمرکز کرد و از حاشیه‌سازی پرهیز نمود.
درنگ: تمرکز بر جزئیات غیرمعتبر، مانند محتوای سبد «الذی»، معنای اصلی آیات قرآنی را مخدوش می‌کند.
نقد توقف صدساله عزیر
میراندن «الذی» به مدت صد سال، برای پختگی معنوی او بود، اما این مدت می‌توانست کوتاه‌تر باشد. این امر، نشانه حکمت الهی در فرآیند تعلیم و تکامل معنوی است.
درنگ: توقف صدساله «الذی»، بخشی از فرآیند تعلیم الهی برای پختگی معنوی اوست.
تفاوت در سرعت انجام معجزات
معصوم می‌تواند کاری را که دیگران در مدت طولانی انجام می‌دهند، در لحظه‌ای به انجام رساند. این تفاوت، به مراتب قدرت و اتصال به حقیقت الهی بازمی‌گردد.
درنگ: معصوم، به دلیل اتصال به حقیقت الهی، قادر به انجام سریع‌تر فرآیندهای طبیعی است.
نقد روایات خارق‌العاده
روایات خارق‌العاده، از منظر عوام مطرح شده‌اند و باید در چارچوب علمی تفسیر شوند. آنچه برای عوام خارق‌العاده است، در حقیقت، علمی و قابل‌فهم است.
درنگ: روایات خارق‌العاده، باید با رویکرد علمی تفسیر شوند تا معنای واقعی آنها روشن گردد.
ضرورت روش علمی در علم دینی
علم دینی باید روش علمی را در تحلیل قرآن کریم و روایات به کار گیرد تا به جایگاه واقعی خود برسد. این رویکرد، دین را از نقالی به سطح تحلیل ارتقا می‌دهد.
درنگ: روش علمی در علم دینی، دین را از نقالی به تحلیل ارتقا داده و جایگاه واقعی آن را متجلی می‌سازد.
بخش چهارم: دعا و ختام
دعای پایانی
دعا برای درود بر محمد و آل محمد، نشانه ارادت به اهل بیت و طلب خیر است. این دعا، به جایگاه والای اهل بیت در عرفان اسلامی اشاره دارد و به‌عنوان ختامی معنوی برای بحث مطرح شده است.
ترجمه دعا: خدایا، درود فرست بر محمد و خاندان محمد.
درنگ: دعای درود بر محمد و آل محمد، نشانه ارادت به اهل بیت و ختامی معنوی برای تأملات عرفانی است.
جمع‌بندی
فص عزوریه در فصوص الحکم، با تمرکز بر پرسشگری درباره احیای مردگان، یکی از عمیق‌ترین مباحث عرفانی است که مراتب معرفتی انسان را در مواجهه با حقیقت الهی بررسی می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تحلیل گفتار حضرت ابراهیم علیه‌السلام و «الذی» پرداخته و تفاوت‌های معرفتی و ادبی آنها را برجسته کرده است. نقد اسرائیلیات و تأکید بر بازگشت به متن قرآن کریم، از محورهای اصلی این تحلیل است. همچنین، همخوانی آیات قرآنی با علوم زیستی مدرن و نقش آموزشی انبیا، نشان‌دهنده رویکرد علمی این متن است. این اثر، انسان را به تأمل در قدرت الهی و توانایی‌های خلاقانه بشر دعوت می‌کند و با امیدواری به آینده‌ای روشن تحت هدایت ولایت الهی، به پایان می‌رسد.
با نظارت صادق خادمی