متن درس
تبیین فص عیسویه در فصوص الحکم: مراتب خلقت و نقد دیدگاه‌های کلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۷۶)
مقدمه: درآمدی بر فص عیسویه و نظام خلقت
فص عیسویه در فصوص الحکم ابن‌عربی، چونان آیینه‌ای زلال، به تبیین مراتب خلقت و جایگاه موجودات در نظام هستی می‌پردازد. این بخش، با نگاهی عمیق به تقسیم‌بندی عوالم، ملائکه، و سماوات، کوشیده است تا حقیقت توحید و نظام خلقت را در پرتو عرفان نظری روشن سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۷۷۶، با قلمی استوار و نگاهی نقادانه، به تحلیل این فص پرداخته و دیدگاه‌های کلامی پیشینیان را با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معتبر نقد کرده‌اند. این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتار مذکور، تمامی نکات و تحلیل‌های ارائه‌شده را در قالبی علمی و دانشگاهی عرضه می‌دارد تا چونان چراغی روشن، راه را برای فهم عمیق مفاهیم عرفانی و فلسفی هموار سازد.
مباحث این کتاب در بخش‌هایی منظم و با عناوینی معنادار سامان یافته‌اند تا خواننده را به سوی فهمی ژرف از نظام خلقت و نقد دیدگاه‌های نادرست رهنمون شوند. هر بخش، با شرح و تفصیل کامل، به تبیین نکات کلیدی پرداخته و با تمثیلات فاخر، مفاهیم را به هم پیوند داده است. در پایان هر بخش، نتیجه‌گیری جامعی ارائه شده تا خواننده را به تأمل در مفاهیم دعوت کند.
بخش نخست: تقسیم‌بندی عوالم و نقد دیدگاه‌های ابن‌عربی
تقسیم‌بندی عوالم در فصوص الحکم
ابن‌عربی در فصوص الحکم، عوالم را به دو دسته طبیعت عنصری (سماوات و ارواح آن) و طبیعت غیرعنصری (عرش، کرسی، و ملائکه) تقسیم کرده است. او سماوات و ارواح آن‌ها را عنصری و موجودات بالاتر مانند عرش و کرسی را طبیعی غیرعنصری می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این تقسیم‌بندی را به دلیل فقدان استدلال علمی و استناد به روایات معتبر، نادرست می‌دانند. به باور ایشان، این تقسیم‌بندی، چونان بنایی سست، فاقد پایه‌های استوار عقلانی و نقلی است و نمی‌تواند نظام خلقت الهی را به‌درستی تبیین کند.
درنگ: تقسیم‌بندی عوالم به طبیعت عنصری و غیرعنصری، به دلیل فقدان استدلال علمی و نقلی، نادرست است و نمی‌تواند نظام خلقت را به‌درستی تبیین کند.
نقد مفهوم طبیعت در عرفان ابن‌عربی
ابن‌عربی مفهوم طبیعت را به موجودات مجرد مانند ملائکه، عرش، و کرسی نسبت داده و آن‌ها را طبیعی غیرعنصری می‌خواند. استاد فرزانه قدس‌سره این استعمال را نادرست می‌دانند، زیرا طبیعت و عنصر مختص عالم ماده‌اند و به موجودات مجرد نمی‌توان طبیعت نسبت داد. به تعبیر ایشان، استعمال طبیعت برای مجردات، چونان پوشاندن جامه‌ای ناساز بر پیکری ناهمگون، به خلط مفاهیم و انحراف از حقیقت توحید می‌انجامد. اگر مجردات طبیعی تلقی شوند، ممکن است حق تعالی نیز طبیعی پنداشته شود، که این با اصل توحید ناسازگار است.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ۖ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ
(چيزى مانند او نيست، و او شنواى بيناست.)
این آیه بر تمایز ذات الهی از همه موجودات، حتی مجردات، تأکید دارد و استعمال طبیعت برای حق تعالی را مردود می‌سازد.
درنگ: طبیعت و عنصر مختص عالم ماده‌اند و نسبت دادن آن به مجردات یا حق تعالی، با اصل توحید ناسازگار است.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش به بررسی تقسیم‌بندی عوالم در فصوص الحکم پرداخت و نشان داد که دیدگاه ابن‌عربی در تقسیم عوالم به طبیعت عنصری و غیرعنصری، به دلیل فقدان استدلال علمی و نقلی، نادرست است. استعمال مفهوم طبیعت برای موجودات مجرد، چونان پرده‌ای بر حقیقت، به خلط مفاهیم و انحراف از توحید می‌انجامد. این نقد، بر ضرورت بازنگری در مفاهیم عرفانی و استناد به منابع معتبر تأکید دارد.
بخش دوم: نقد جسمانیت ملائکه و سماوات
نقد جسمانیت ملائکه مهیمه
ابن‌عربی برای همه ملائکه، حتی ملائکه مهیمه، جسم قائل است و آن‌ها را موجوداتی جسمانی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را کلامی و فاقد پایه علمی می‌خوانند. به باور ایشان، ملائکه مهیمه، که در هیمان حق و حیرت الهی‌اند، فاقد جسم و فراتر از ارواح و اجسام‌اند. این ملائکه، چونان شعاع‌های نور الهی، خارج از سلسله اسباب عالم‌اند و نمی‌توان آن‌ها را به جسم یا ماده محدود کرد.
درنگ: ملائکه مهیمه، به دلیل جایگاه متعالی در هیمان حق، مجرد و فاقد جسم‌اند و نمی‌توان آن‌ها را جسمانی دانست.
نقد جسمانیت سماوات و ارواح آن
ابن‌عربی سماوات سبع را عنصری و دارای ارواح و نفوس منطبعه می‌داند و ادعا می‌کند که ارواح سماوات از خود آن‌ها متولد می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نادرست می‌دانند و تأکید دارند که سماوات، اجسام مادی‌اند و فاقد روح، نفس منطبعه، یا عقل‌اند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ
(آنگاه به [آفرينش] آسمان پرداخت، در حالى كه آن دودى بود.)
این آیه بر مادی بودن سماوات و خلقت آن‌ها از دخان تأکید دارد و ادعای وجود روح یا عقل در سماوات را رد می‌کند. استاد می‌فرمایند که تصور تولد ارواح از سماوات، چونان بافی خیالی، فاقد اساس منطقی است.
درنگ: سماوات سبع، اجسام مادی‌اند و فاقد روح، نفس منطبعه، یا عقل‌اند؛ ادعای تولد ارواح از آن‌ها نادرست است.
نقد تصور حرکت سماوات
قدما به دلیل ناآگاهی از علوم طبیعی، سماوات را دارای نفس و عقل می‌دانستند تا حرکت آن‌ها را توجیه کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را ناشی از محدودیت‌های علمی پیشینیان می‌دانند و تأکید دارند که حرکت سماوات، مانند حرکت سایر اجسام مادی، نیازی به نفس یا عقل ندارد. این دیدگاه، چونان قایقی بی‌سکان در دریای نادانی، به انحرافات کلامی منجر شده است.
درنگ: حرکت سماوات، مانند سایر اجسام مادی، نیازی به نفس یا عقل ندارد و تصور آن ناشی از ناآگاهی علمی است.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش به نقد دیدگاه‌های ابن‌عربی درباره جسمانیت ملائکه و سماوات پرداخت. ملائکه مهیمه، به دلیل جایگاه متعالی خود، مجرد و فاقد جسم‌اند. سماوات سبع، اجسام مادی‌اند و فاقد روح یا عقل‌اند، و ادعای تولد ارواح از آن‌ها نادرست است. این نقدها بر ضرورت رویکرد عقلانی و استناد به منابع معتبر در تبیین نظام خلقت تأکید دارند.
بخش سوم: مراتب خلقت و تمایز موجودات
تقسیم‌بندی ملائکه
استاد فرزانه قدس‌سره ملائکه را به دو دسته مهیمه و غیرمهیمه (عقلی) تقسیم می‌کنند. ملائکه مهیمه، که در هیمان حق و حیرت الهی‌اند، خارج از سلسله اسباب عالم‌اند و فاقد جسم‌اند. ملائکه غیرمهیمه، از جبرئیل تا ارواح نوری، در مراتب پایین‌تر قرار دارند و نقش‌های متفاوتی در نظام خلقت ایفا می‌کنند. این تقسیم‌بندی، چونان نردبانی منظم، مراتب موجودات را در نظام هستی نشان می‌دهد.
درنگ: ملائکه به دو دسته مهیمه (خارج از سلسله اسباب) و غیرمهیمه (عقلی، از جبرئیل تا ارواح نوری) تقسیم می‌شوند و هر یک جایگاه ویژه‌ای در نظام خلقت دارند.
مراتب عوالم وجود
استاد فرزانه قدس‌سره عوالم وجود را به‌صورت سلسله‌مراتبی شامل عالم عقول (از جبرئیل و عقل اول)، عالم نفوس، عالم مثال، و عالم ناسوت (شامل سماوات سبع) تقسیم می‌کنند. این تقسیم‌بندی، برخلاف دیدگاه ابن‌عربی، بر تمایز دقیق میان موجودات مادی و مجرد تأکید دارد و نظام خلقت را به‌گونه‌ای منطبق با عرفان اسلامی تبیین می‌کند.
درنگ: عوالم وجود به‌صورت سلسله‌مراتبی شامل عقول، نفوس، مثال، و ناسوت‌اند و این تقسیم‌بندی نظام خلقت را به‌دقت تبیین می‌کند.
تمایز عقول و ملائکه
استاد تأکید دارند که عقول و ملائکه از نظر مرتبه و ماهیت متفاوت‌اند و نباید با یکدیگر خلط شوند. عقول، در مرتبه‌ای بالاتر از ملائکه قرار دارند و نقش‌های متفاوتی در نظام هستی ایفا می‌کنند. این تمایز، چونان خط‌کشی دقیق، از خلط مفاهیم و انحرافات کلامی جلوگیری می‌کند.
درنگ: عقول و ملائکه از نظر مرتبه و ماهیت متفاوت‌اند و خلط آن‌ها به انحرافات کلامی می‌انجامد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش به تبیین مراتب خلقت و تمایز موجودات پرداخت. ملائکه به دو دسته مهیمه و غیرمهیمه تقسیم می‌شوند و عوالم وجود به‌صورت سلسله‌مراتبی شامل عقول، نفوس، مثال، و ناسوت‌اند. تمایز عقول و ملائکه، بر دقت در تبیین نظام خلقت تأکید دارد و از خلط مفاهیم جلوگیری می‌کند.
بخش چهارم: نقد مفاهیم خیالی و ضرورت استناد به منابع معتبر
نقد برداشت‌های خیالی
استاد فرزانه قدس‌سره برداشت‌هایی مانند وجود نفس و عقل در سماوات یا جسمانیت ملائکه را خیالی و فاقد اساس علمی می‌دانند. این برداشت‌ها، چونان سایه‌های موهوم، از ناآگاهی علمی و محدودیت‌های معرفتی پیشینیان سرچشمه گرفته‌اند. به عنوان مثال، قدما سماوات را دارای روح و عقل می‌دانستند، مشابه بافندگان خیالی که وسایل مدرن را دارای روح پنداشته‌اند.
درنگ: برداشت‌های خیالی مانند وجود نفس و عقل در سماوات، از نا�آگاهی علمی سرچشمه گرفته و فاقد اساس منطقی‌اند.
استناد به خطبه اول نهج‌البلاغه
استاد فرزانه قدس‌سره خطبه اول نهج‌البلاغه را بهترین تبیین خلقت سماوات می‌دانند که بر مادی بودن آن‌ها تأکید دارد. این خطبه، چونان مشعلی فروزان، حقیقت خلقت را روشن می‌سازد و از برداشت‌های خیالی جلوگیری می‌کند. به فرموده حضرت امیر علیه‌السلام، سماوات از ماده‌ای ساده آفریده شده‌اند و فاقد پیچیدگی‌های کلامی‌اند.
درنگ: خطبه اول نهج‌البلاغه، با تأکید بر مادی بودن سماوات، بهترین تبیین خلقت را ارائه می‌دهد.
نقد عدم استناد به روایات معتبر
استاد تأکید دارند که دیدگاه‌های ابن‌عربی و شارحانش از روایات معتبر شیعی بهره نبرده‌اند، احتمالاً به دلیل کمبود منابع یا محدودیت‌های جغرافیایی. این نقص، چونان خلأیی در بنای معرفت، به انحرافات کلامی منجر شده است. استناد به روایات معتبر، مانند گوهری گران‌بها، از انحرافات جلوگیری می‌کند.
درنگ: استناد به روایات معتبر شیعی، ضرورتی برای تبیین صحیح مفاهیم عرفانی و جلوگیری از انحرافات کلامی است.
نقد پنهان‌خوانی فصوص الحکم
استاد فرزانه قدس‌سره پنهان‌خوانی فصوص الحکم را، که به دلیل ترس از نقد انجام می‌شد، نشانه ضعف علمی می‌دانند. به باور ایشان، مطالعه متون عرفانی باید با شفافیت و گفت‌وگوی علمی همراه باشد تا چونان جویباری زلال، حقیقت را به مخاطبان عرضه کند.
درنگ: پنهان‌خوانی فصوص الحکم، نشانه ضعف علمی است و مطالعه آن باید با شفافیت و گفت‌وگوی علمی همراه باشد.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش به نقد برداشت‌های خیالی و ضرورت استناد به منابع معتبر پرداخت. دیدگاه‌های کلامی مانند وجود نفس در سماوات، از ناآگاهی علمی سرچشمه گرفته‌اند. خطبه اول نهج‌البلاغه، بهترین تبیین خلقت سماوات را ارائه می‌دهد و استناد به روایات معتبر، از انحرافات کلامی جلوگیری می‌کند. پنهان‌خوانی متون عرفانی، نشانه ضعف علمی است و شفافیت در مطالعه، ضرورتی عقلانی است.
بخش پنجم: نقد مفاهیم غیرمنطقی و اصلاح دیدگاه‌ها
نقد اجماع غیرمستدل
شارح فصوص الحکم ادعا می‌کند که حکمای اسلامی و اصحاب ذوق و شهود بر عنصری بودن سماوات اتفاق دارند، اما استاد فرزانه قدس‌سره این اجماع را بی‌اساس می‌دانند. به باور ایشان، اجماع بدون استدلال، چونان بنایی بی‌ستون، فرو می‌ریزد و نمی‌تواند حقیقت را آشکار سازد.
درنگ: اجماع غیرمستدل بر عنصری بودن سماوات، فاقد اعتبار است و نمی‌تواند مبنای تبیین نظام خلقت باشد.
نقد خلقت ملائکه از سماوات
ابن‌عربی ادعا می‌کند که ملائکه سماوات از ماده آن‌ها تولید می‌شوند و عنصری‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نادرست می‌دانند و تأکید دارند که ملائکه، مجرداند و با سماوات مناسبت دارند، نه اینکه از ماده آن‌ها تولید شوند. این دیدگاه، چونان جویباری از نور، حقیقت مجرد بودن ملائکه را روشن می‌سازد.
درنگ: ملائکه سماوات از ماده آن‌ها تولید نمی‌شوند، بلکه مجرداند و با سماوات مناسبت دارند.
نقد خلقت در کرسی
ابن‌عربی در فتوحات مکیه ادعا می‌کند که افلاک در جوف کرسی خلق شده‌اند و هر فلکی عالمی دارد که توسط ملائکه آباد می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را خرافی و فاقد اساس می‌دانند و تأکید دارند که چنین مفاهیمی، چونان قصه‌های موهوم، از حقیقت نظام خلقت دورند.
درنگ: ادعای خلقت افلاک در جوف کرسی و آباد شدن آن‌ها توسط ملائکه، خرافی و فاقد اساس منطقی است.
نقد تعداد غیرمتناهی ملائکه
ادعای غیرمتناهی بودن ملائکه سماوات به دلیل خلقت از ماده سماوات، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره بی‌اساس است. به باور ایشان، تعداد ملائکه محدود است و این ادعا، چونان خیالی باطل، از حقیقت دور است.
درنگ: ادعای غیرمتناهی بودن ملائکه سماوات، بی‌اساس است و تعداد آن‌ها محدود است.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش به نقد مفاهیم غیرمنطقی مانند اجماع غیرمستدل، خلقت ملائکه از سماوات، خلقت افلاک در کرسی، و تعداد غیرمتناهی ملائکه پرداخت. این نقدها بر ضرورت رویکرد عقلانی و استناد به منابع معتبر تأکید دارند و از برداشت‌های خیالی و غیرمنطقی جلوگیری می‌کنند.
نتیجه‌گیری کلی
این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتار شماره ۷۷۶ استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین فص عیسویه در فصوص الحکم پرداخت و با نگاهی نقادانه، دیدگاه‌های کلامی ابن‌عربی و شارحانش را بررسی کرد. تقسیم‌بندی عوالم به طبیعت عنصری و غیرعنصری، به دلیل فقدان استدلال علمی و نقلی، نادرست است. ملائکه مهیمه، مجرد و فاقد جسم‌اند و سماوات سبع، اجسام مادی فاقد روح و عقل‌اند. مراتب خلقت، به‌صورت سلسله‌مراتبی شامل عقول، نفوس، مثال، و ناسوت‌اند و تمایز دقیق میان این مراتب، از خلط مفاهیم جلوگیری می‌کند.
نقد برداشت‌های خیالی، مانند وجود نفس در سماوات یا خلقت ملائکه از ماده آن‌ها، بر ضرورت رویکرد عقلانی و استناد به منابع معتبر تأکید دارد. خطبه اول نهج‌البلاغه، بهترین تبیین خلقت سماوات را ارائه می‌دهد و شفافیت در مطالعه متون عرفانی، از انحرافات کلامی جلوگیری می‌کند. این کتاب، چونان مشعلی فروزان، راه را برای فهم عمیق نظام خلقت و حقیقت توحید هموار می‌سازد و خواننده را به تأمل در این مفاهیم دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی