متن درس

شرح فصوص الحکم: فص عیسویه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۸۳)

مقدمه: تأمل در نفس رحمانی و سلسله مراتب ظهور

این نوشتار، شرحی عمیق و روشمند بر فص عیسویه از کتاب شریف «فصوص الحکم» اثر شیخ محیی‌الدین ابن‌عربی است که به بررسی مفاهیم پیچیده عرفانی، از جمله نفس رحمانی، معرفت الهی، و نسبت میان حق و خلق می‌پردازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با رویکردی نقادانه و استناد به آیات قرآن کریم و روایات، بر ضرورت تفکیک دقیق میان مقام حق و خلق تأکید کرده و با نقد دیدگاه‌های شیخ ابن‌عربی، به بازسازی مفاهیم عرفانی در چارچوبی منظم و علمی پرداخته‌اند. این شرح، مانند چراغی است که در تاریکی ابهامات، راه را به سوی معرفتی روشن و استوار می‌گشاید، و با تکیه بر سلسله مراتب وجودی، از خلط مقامات الهی و خلقی جلوگیری می‌کند.

بخش اول: تمایز میان مقام حق و خلق

ضرورت تفکیک ظرف حق و خلق

معرفت نفس الهی، که در عرفان به «نفس رحمانی» تعبیر می‌شود، نباید با معرفت عالم (خلق) خلط شود، زیرا حق‌تعالی از مخلوقات متمایز است. مقام احدیت، ذات محض الهی، و مقام واحدیت، ظهور اسما و صفات الهی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رحمان، اسم الهی و عین ذات است، در حالی که نفس رحمانی، فعل الهی و فیض ناشی از آن است. خلط میان این دو، مانند آمیختن سرچشمه زلال با جویبارهای برخاسته از آن، به خطای معرفتی منجر می‌شود. شیخ ابن‌عربی، با خلط ظرف حق (رحمان) و ظرف خلق (نفس رحمانی و عالم)، به اختلال در سلسله مراتب وجودی دچار شده است.

سلسله مراتب ظهور خلق

ظهور مخلوقات از حق‌تعالی، مراحلی مشخص دارد: نخست، مقام احدیت که ذات محض الهی است؛ سپس، مقام واحدیت که ظهور اسما و صفات الهی را در بر دارد. در این مقام، اعیان ثابته، به‌عنوان وجودات علمی و مظاهر اولیه حق، شکل می‌گیرند. این اعیان، هنوز عالم مادی نیستند، بلکه تعینات علمی‌اند که در نفس رحمانی به عالم مادی تبدیل می‌شوند. نفس رحمانی، فیض الهی و آلت ظهور عالم است، نه ظرف آن. این سلسله مراتب، مانند نردبانی است که از قله ذات الهی به سوی عالم خلق فرومی‌آید، و هر پله، مرتبه‌ای از ظهور را نمایان می‌سازد.

نقد خلط رحمان و نفس رحمانی

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه شیخ ابن‌عربی، که نفس رحمانی را ظرف عالم می‌داند، تأکید دارند که نفس رحمانی، فاعل ظهور عالم است، نه ظرف آن. رحمان، مقام ذات و اسما، و نفس رحمانی، مقام فیض و ظهور است. این تمایز، مانند جدایی نور آفتاب از پرتوهای آن است که عالم را روشن می‌کند، اما خود آفتاب نیست. خلط میان این دو، به اختلال در فهم سلسله مراتب وجودی منجر می‌شود.

بخش دوم: نقد ادب مع الله و توصیفات نادرست

نقد توصیف حق با صفات بشری

توصیف حق‌تعالی با صفاتی چون «سبک شدن» پس از خلقت، با مقام تنزیه الهی مغایر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حق‌تعالی، غنی عن العالمین است: وَاللَّهُ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (بقره: ۲۶۳، «خدا بی‌نیاز و ستوده است»). توصیف حق به سبک شدن یا داشتن کرب، مانند نسبت دادن نیاز به ذاتی است که از هر نیاز و نقصان مبراست. ادب مع الله، اقتضا می‌کند که از تعابیر مادی پرهیز شده و از لسان معصومین (ع) در دعاها، مانند دعای کمیل و عرفه، الگو گرفته شود.

نقد امتنان الهی بر نفس خود

شیخ ابن‌عربی ادعا می‌کند که حق‌تعالی با خلقت، بر نفس خود منت می‌گذارد، زیرا از کرب خلقت سبک می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نادرست می‌دانند، زیرا امتنان الهی بر خلق است، نه بر نفس الهی. خلق، با ظهور از عدم به وجود، از فیض الهی بهره‌مند می‌شود، مانند جویباری که از چشمه رحمت الهی سیراب می‌گردد. این امتنان، نشانه رحمت بی‌کران الهی است، نه رفع نیاز یا سبک شدن حق.

بخش سوم: معرفت نفس و رب

معرفت انی و لمی

حدیث شریف «کسی که نفس خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است» به معرفت انی (از معلول به علت) اشاره دارد، که معرفتی نازل است. در مقابل، معرفت لمی (از علت به معلول)، که از شناخت رب به شناخت نفس و عالم منجر می‌شود، افضل و کامل‌تر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دعای «خدایا خودت را به من بشناسان» (اللهم عرفنی نفسک)، معرفت لمی را نشان می‌دهد که مختص اولیای الهی است. این معرفت، مانند صعود به قله‌ای است که از آن، تمامی دامنه‌های وجود دیده می‌شود.

نقد معرفت عالم به نفس رحمانی

شیخ ابن‌عربی معتقد است که معرفت عالم، به معرفت نفس رحمانی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نقد کرده و می‌فرمایند که معرفت معلول (عالم) به شناخت علت (نفس رحمانی) نمی‌رسد، زیرا معرفت نازل است. معرفت لمی، که از شناخت رب آغاز می‌شود، مانند نوری است که از سرچشمه الهی به سوی عالم ساطع می‌گردد و تمامی مراتب وجود را روشن می‌کند.

بخش چهارم: ظهور عالم و اقتضای ذاتی

نفس رحمانی و فاعلیت ظهور

نفس رحمانی، فاعل ظهور عالم است، نه ظرف آن. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه شیخ ابن‌عربی، که عالم را در نفس رحمانی ظاهرشده می‌داند، تأکید دارند که عالم، مفعول نفس رحمانی است که از طریق آن از اسمای الهی ظهور می‌یابد. این سلسله مراتب، مانند جریانی است که از ذات به رحمان، سپس به نفس رحمانی، و نهایتاً به عالم می‌رسد، و هر مرحله، مرتبه‌ای از فیض الهی را نمایان می‌سازد.

ظهور و اختیار الهی

ظهور عالم، اقتضای ذات الهی است، اما جبری نیست. حق‌تعالی، دائم‌الظهور است، اما این ظهور، اختیاری است، مانند مؤمنی که دائماً نماز می‌خواند، اما مختار است که نخواند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ظهور عالم، مانند جوشش چشمه‌ای از ذات الهی است که به اختیار الهی جریان می‌یابد، نه به اجبار.

تکلیف و اقتضای ذاتی

تکلیف، مانند بلوغ، اقتضای ذاتی انسان است، نه امری جعلی یا زورمدار. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که تکلیف، مانند بلوغ، به‌طور طبیعی در انسان بالغ پدید می‌آید و اقتضای ذات اوست. این امر، مانند رودی است که به‌طور طبیعی از سرچشمه وجود انسان جاری می‌شود و او را به سوی کمال هدایت می‌کند.

جمع‌بندی

این شرح بر فص عیسویه، با تکیه بر نقد آرای شیخ ابن‌عربی، به تبیین دقیق نفس رحمانی، معرفت الهی، و سلسله مراتب ظهور پرداخته است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر تفکیک مقام حق و خلق، نقد توصیفات نادرست از حق‌تعالی، و برجسته‌سازی معرفت لمی، راه را برای فهمی عمیق‌تر از عرفان نظری گشوده‌اند. آیات قرآن کریم، مانند وَاللَّهُ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ، و حدیث «کسی که نفس خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است»، نشان‌دهنده ضرورت حفظ ادب مع الله و رعایت سلسله مراتب وجودی است. این نوشتار، مانند نوری است که در مسیر معرفت، تاریکی‌های خلط و ابهام را می‌زداید و راه را به سوی حقیقت الهی هموار می‌سازد.