متن درس

تحلیل فص ایوبیه در فصوص الحکم: تبیین طب و اعتدال در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۰۷)

مقدمه: حکمت غیبیه و نقش اعتدال در سلوک

فص ایوبیه در فصوص الحکم ابن‌عربی، به‌عنوان یکی از فصول محوری این اثر عرفانی، به بررسی حکمت غیبیه و نقش آب به‌عنوان مظهر حیات و تطهیر در سلوک معنوی حضرت ایوب علیه‌السلام می‌پردازد. این بخش، با تمرکز بر مفهوم طب و اعتدال، به تبیین رابطه میان سلامت جسمانی و روحانی پرداخته و با استناد به آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عرفانی، راهی به سوی فهم عمیق‌تر وحدت ظاهر و باطن در سلوک عرفانی می‌گشاید. اعتدال، به‌سان پلی میان جسم و روح، نه‌تنها سلامت جسمانی را تضمین می‌کند، بلکه روح را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. این نوشتار، با رویکردی علمی و با تکیه بر محتوای درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، به بازنویسی و تحلیل تفصیلی این مفاهیم پرداخته و ساختاری منسجم و دانشگاهی ارائه می‌دهد. متن پیش‌رو، با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و پیوندهای معنایی، تلاش دارد تا روح و پیام اصلی را به‌گونه‌ای روشن و مؤثر منتقل نماید.

بخش نخست: مفهوم طب و کارکرد آن در سلامت جسم و روح

تعریف طب و نقش آن در ایجاد تعادل

طب، علمی است که با تنظیم و تعادل‌بخشی به عناصر وجودی انسان، سلامت را به ارمغان می‌آورد. این علم، از طریق کاهش زواید (تنقیص الزاید) و افزایش نواقص (تزیید الناقص)، تعادل میان حرارت، برودت، رطوبت و یبوست را در بدن برقرار می‌سازد. همان‌گونه که باغبانی ماهر شاخه‌های زائد را هرس می‌کند و به ریشه‌های نیازمند آب و نور می‌رساند، طب نیز با تنظیم عناصر، جسم را به سوی سلامت هدایت می‌کند. این تعریف، با دیدگاه عرفانی ابن‌عربی در فصوص الحکم هم‌خوانی دارد؛ زیرا سلامت جسم، به‌سان ظرفی پاکیزه، مقدمه‌ای است برای سلامت روح و دریافت معرفت الهی.

ارتباط طب با آیات قرآن کریم

قرآن کریم، به‌عنوان منبعی سرشار از معارف، بر اهمیت اعتدال در زندگی تأکید دارد. آیه شریفه ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا﴾ (اعراف: ۳۱؛ بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید) به صراحت از انسان می‌خواهد که در مصرف، حد اعتدال را رعایت کند. اسراف، به‌سان رودی طغیان‌گر که از مسیر خود خارج می‌شود، سلامت جسم و روح را به مخاطره می‌اندازد. این آیه، مبنای قرآنی برای مفهوم اعتدال در طب است و نشان می‌دهد که زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن، به بیماری‌های جسمانی و روحانی منجر می‌شود.

همچنین، آیه ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (طور: ۱۹؛ بخورید و بیاشامید گوارا به [پاداش] آنچه انجام می‌دادید) بر تناسب میان مصرف و فعالیت تأکید دارد. این آیه، به‌سان مشعلی فروزان، راهنمای انسان به سوی مصرف متناسب با نیازهای جسمانی و روحانی است. خوردن بیش از نیاز، مانند باری سنگین بر دوش روح، مانع از پرواز معنوی انسان می‌شود.

نقد پرخوری و کم‌خوری

پرخوری، به‌سان طوفانی که تعادل طبیعت را بر هم می‌زند، معده را به «محل کل داء» تبدیل می‌کند. این زیاده‌روی، نه‌تنها جسم را از تعادل خارج می‌سازد، بلکه روح را نیز از مسیر سلوک معنوی دور می‌کند. در مقابل، کم‌خوری نیز، اگرچه کمتر شایع است، به بیماری منجر می‌شود. گرسنگی مفرط، به‌ویژه در مناطقی مانند قاره آفریقا، به مرگ میلیون‌ها انسان انجامیده است. این دو край، مانند دو سوی یک کمان نامتوازن، از تحقق سلامت جلوگیری می‌کنند.

قرآن کریم، مصرف را محدود نمی‌کند، بلکه با نهی از اسراف، انسان را به استفاده از نعمات الهی در حدود الهی دعوت می‌کند. اسراف، مانند هدر دادن گوهری گران‌بها، به تولید فضولات غیرضروری در بدن منجر می‌شود که سلامت را به خطر می‌اندازد.

فرآیند گوارش و سلامت

غذا، از حلق به معده، سپس به روده باریک و روده ستبر منتقل می‌شود. اگر معده از کار بیفتد، مانند درگاهی بسته، حتی یک قطره آب نیز نمی‌تواند از گلو فرو رود؛ چنان‌که در حالت احتضار مشاهده می‌شود. این فرآیند، به‌سان جریانی طبیعی در طبیعت، نیازمند هماهنگی و تعادل است. در عرفان، سلامت جسم، مانند زمینی حاصل‌خیز، بستری برای رشد معرفت و دریافت فیض الهی فراهم می‌آورد.

فقر و سلامت در جوامع پیشرفته

در شهرهایی مانند لس‌آنجلس، صدها هزار نفر به دلیل فقر در خیابان‌ها زندگی می‌کنند، اما به سبب نبود پرخوری، از سلامت بیشتری نسبت به افراد مرفه برخوردارند. این مشاهده، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، نشان‌دهنده تأثیر سبک زندگی ساده بر سلامت است. در عرفان، ساده‌زیستی، مانند جویباری زلال، جسم و روح را به سوی سلامت هدایت می‌کند.

بخش دوم: نقد فرهنگ‌سازی و ضرورت ورزش در سبک زندگی اسلامی

نقد فقدان بهره‌گیری از طب قرآنی

قرآن کریم و روایات، مانند دریایی بی‌کران، معارف طبی را در خود جای داده‌اند، اما این گنجینه عظیم به‌صورت علمی و حکیمانه مورد استفاده قرار نگرفته است. کتاب‌هایی مانند طب النبی و طب الرضا، تنها به جمع‌آوری روایات بسنده کرده‌اند و از تحلیل عالمانه محروم مانده‌اند. این نقد، مانند زنگ بیداری، بر ضرورت بازخوانی علمی متون دینی تأکید دارد تا طب قرآنی به‌عنوان مبنای سلامت جسمانی و روحانی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

اهمیت ورزش در سلامت جسم و روح

ورزش، مانند نسیمی حیات‌بخش، به اندازه عبادت برای سلامت جسم و روح ضروری است. بدن بدون ورزش، مانند گوسفندی که چربی‌هایش در حرکت می‌لرزد، از ماهیچه و استخوان قوی محروم است. این بدن، مانند دوچرخه‌ای زنگ‌زده، ناتوان از حرکت در مسیر عبادت و معرفت است. ورزش، به‌سان پلی استوار، جسم را برای عبادت و دریافت معرفت الهی آماده می‌سازد.

نقد فرهنگ‌سازی ناقص در جامعه اسلامی

در حالی که احکامی مانند تحریم شراب به‌درستی در جامعه اسلامی جا افتاده، فرهنگ‌سازی در برابر مواد مخدر مانند تریاک و هروئین به دلیل فقدان تبیین جامع، ناکام مانده است. این نقص، مانند سایه‌ای بر آفتاب فرهنگ اسلامی، از پیشگیری آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کرده است. همچنین، در حالی که نماز به‌عنوان رکنی اساسی ترویج شده، ورزش به‌عنوان مقدمه‌ای برای سلامت جسم و روح نادیده گرفته شده است. این عدم توازن، مانند درختی که تنها یک شاخه‌اش رشد کرده، به سلامت جامعه آسیب رسانده است.

تأثیر فضولات بر عبادت

بدن پر از فضولات، مانند کاسه‌ای پر از نجاست، برای عبادت مناسب نیست. فضولات، مانند سدی در برابر رودخانه زلال عبادت، مانع از لذت بردن از نماز و ذکر می‌شوند. این دیدگاه، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر اهمیت پاکی جسم برای پاکی روح تأکید دارد.

تأثیر ورزش بر شجاعت

فضولات زیاد در بدن، مانند باری سنگین، شجاعت را کاهش می‌دهد. بدن سالم با ماهیچه و استخوان قوی، مانند سپری استوار، شجاعت و مقاومت را در انسان تقویت می‌کند. در عرفان، شجاعت، مانند گوهری درخشان، صفتی است که با سلامت جسمانی شکوفا می‌شود.

بخش سوم: فلسفه اعتدال و غلبه در طبیعت و عرفان

عدم امکان اعتدال حقیقی در طبیعت

اعتدال حقیقی در عالم طبیعت، به دلیل تجدد لحظه‌به‌لحظه موجودات، ممکن نیست. هر انتخاب یا میلی، مانند موجی که به ساحل می‌رسد، به غلبه یکی بر دیگری منجر می‌شود. این دیدگاه، مانند نغمه‌ای از فلسفه ابن‌عربی، به اصل تجدد امثال اشاره دارد. اعتدال، مانند افقی دوردست، تنها به‌صورت نسبی و در قرب به حالت ایده‌آل محقق می‌شود.

غلبه و بیماری

هرچه از اعتدال دورتر شویم، مانند قایقی که از ساحل فاصله می‌گیرد، بیماری، ضعف و کاهش عمر افزایش می‌یابد. غلبه، مانند نیرویی که تعادل را حفظ می‌کند، سلامت را در ظرف قرب به اعتدال تضمین می‌نماید. این اصل، مانند ستونی استوار، رابطه میان تعادل و سلامت را در عرفان و طب تبیین می‌کند.

اعتدال حقیقی در انسان

اعتدال حقیقی، تنها در ظرفی خاص، مانند عمر طولانی حضرت مهدی علیه‌السلام، ممکن است. این اعتدال، مانند نوری که از مبدأ الهی ساطع می‌شود، به دلیل اداره الهی محقق می‌گردد. در سلوک عرفانی، قرب به حق، مانند کلیدی طلایی، درهای اعتدال حقیقی را می‌گشاید.

نقد فلسفه عرفانی موجود

فلسفه و عرفان کنونی، مانند راهرویی که تنها به ماده می‌نگرد، بر حرکت در ماده تمرکز دارد، نه حرکت در وجود. عرفان محبین، مانند شاخه‌ای که از ریشه اصلی جدا شده، با افکار انبیا فاصله دارد. حرکت در وجود، مانند جریانی حیات‌بخش، مبنای سلوک عرفانی است که نیازمند سلامت جسم و روح است.

بخش چهارم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

فص ایوبیه در فصوص الحکم، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، رابطه میان طب، اعتدال و سلوک عرفانی را تبیین می‌کند. طب، با تنظیم تعادل، جسم را مانند ظرفی پاکیزه برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. آیات قرآن کریم، مانند چراغی فروزان، بر اهمیت اعتدال و تناسب در مصرف تأکید دارند. نقدهای مطرح‌شده، مانند زنگ بیداری، بر ضرورت فرهنگ‌سازی جامع، به‌ویژه در ترویج ورزش و بازخوانی علمی متون دینی، تأکید می‌کنند. ورزش، مانند نسیمی حیات‌بخش، نه‌تنها جسم را تقویت می‌کند، بلکه روح را برای عبادت و معرفت آماده می‌سازد. این درس، مانند گوهری درخشان، بر اهمیت سلامت در تحقق معرفت الهی تأکید دارد و انسان را به سوی سبک زندگی متعادل و عرفانی هدایت می‌نماید.