متن درس
روانشناسی منطقی: علوم غرائب و مغیبات
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه نهم)، تاریخ ۳ / ۸ / ۱۳۹۲
دیباچه
روانشناسی منطقی، به مثابه شاخه‌ای از علوم انسانی که در پی فهم و درمان پیچیدگی‌های روح و روان آدمی است، در این نوشتار با نگاهی میان‌رشته‌ای و مبتنی بر زیرساخت‌های طب، تغذیه، بهداشت، ورزش، دعادرمانی و علوم غرائب مورد کاوش قرار گرفته است. این اثر، با تکیه بر سخنان استاد فرزانه قدس‌سره، تلاش دارد تا با نگاهی جامع و دقیق، جایگاه روانشناسی را در میان علوم زیستی و انسانی تبیین کند و نقش علوم غرائب و مغیبات را به مثابه ابزاری معنوی و درمانی در این حوزه برجسته سازد. محتوای این نوشتار، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار اصلی و تحلیل‌های تکمیلی، در قالبی علمی و دانشگاهی ارائه شده تا راهگشای پژوهشگران و اندیشمندان در مسیر احیای علوم اسلامی و توسعه دانش روانشناسی منطقی باشد.
بخش یکم: ماهیت روانشناسی منطقی و جایگاه آن در علوم زیستی
پیچیدگی روانشناسی در قیاس با علوم زیستی
روانشناسی، به دلیل تمرکز بر باطن انسان، یعنی روح و روان، علمی مجرد و پیچیده‌تر از علوم زیستی نظیر طب، بهداشت، تغذیه و ورزش به شمار می‌رود. برخلاف این علوم که با نمودهای ظاهری و ملموس مانند نبض یا دمای بدن سروکار دارند، روانشناسی به دلیل فقدان ظرف ظاهری، نیازمند روش‌هایی است که از ظواهر برای تحلیل باطن بهره گیرند. این ویژگی، روانشناسی را به علمی چالش‌برانگیز تبدیل کرده که تشخیص و درمان در آن، به مراتب دشوارتر از علوم زیستی است.
درنگ: روانشناسی، به دلیل ماهیت غیرمادی و تمرکز بر روح و روان، از علوم زیستی پیچیده‌تر است و نیازمند روش‌های علمی برای تحلیل و درمان است.
چالش‌های تشخیص در روانشناسی
در طب، پزشک با بررسی نشانه‌های ظاهری مانند نبض یا تب، به تشخیص بیماری می‌رسد، اما در روانشناسی، فقدان ظرف ظاهری، تشخیص را دشوار می‌سازد. روان‌شناس ناگزیر است از ظواهر رفتاری و گفتاری برای فهم باطن استفاده کند، که این امر نیازمند دقت و مهارت فراوان است. این پیچیدگی، روانشناسی را به علمی نیازمند ابزارهای نوین و روش‌های دقیق تبدیل کرده است.
درنگ: فقدان ظرف ظاهری در روانشناسی، تشخیص را دشوار کرده و نیازمند بهره‌گیری از ظواهر برای تحلیل باطن است.
بخش دوم: علوم غرائب و نقش آن در روانشناسی
پیشینه علوم غرائب
علوم غرائب، که در گذشته با روش‌هایی چون جادو، سحر، دعا و ورد برای درمان به کار می‌رفت، در فرهنگ اسلامی نیز با تأکید بر درمان معنوی و ربوبی پذیرفته شد. این علوم، با بهره‌گیری از دعاها و مأثورات، اراده نفسانی را تقویت کرده و به درمان بیماری‌های روحی و جسمی یاری می‌رساند. در اسلام، این روش‌ها با هدف ارتقای سلامت معنوی و روانی مورد تأیید قرار گرفته‌اند.
درنگ: علوم غرائب، با پیشینه‌ای تاریخی، در اسلام با تأکید بر دعادرمانی و مأثورات، به مثابه ابزاری برای درمان معنوی پذیرفته شده است.
دعادرمانی در قرآن کریم
قرآن کریم، آیاتی را در بر دارد که به طور خاص برای درمان روحی و روانی طراحی شده‌اند. برای نمونه، آیه زیر به نقش شفابخش آیات برای مؤمنان اشاره دارد:
شِفَاءٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا
شفایی برای مؤمنان است و بر ستمگران جز زیان نمی‌افزاید.
این آیه، بر نقش درمانی آیات قرآنی در تقویت ایمان و سلامت روان تأکید دارد و نشان‌دهنده ظرفیت قرآن کریم در درمان بیماری‌های نفسانی است.
درنگ: آیات قرآن کریم، به ویژه آیه «شفاء للمؤمنین»، برای درمان روحی و روانی مؤمنان طراحی شده‌اند.
بخش سوم: تأثیر فرهنگ غربی بر علوم اسلامی
سرکوب روانشناسی و نجوم اسلامی
جهان غرب، به دلیل منافع اجتماعی و حکومتی، دو علم روانشناسی و نجوم را که در تمدن اسلامی از غنای علمی برخوردار بودند، از پیشرفت بازداشت. برای نمونه، آثار ابن‌سینا در کتاب شفا، بخش‌های مهمی به روانشناسی اختصاص داده بود، اما این دانش به دلیل موانع ایجادشده توسط غرب، جهانی نشد. غرب، با توسعه این علوم به سود خود، مانع از رشد آنها در جهان اسلام شد.
درنگ: نفوذ فرهنگی غرب، روانشناسی و نجوم اسلامی را از پیشرفت بازداشت و این علوم را به سود خود توسعه داد.
نقش صنعت در پیشرفت نجوم غربی
غرب با بهره‌گیری از فناوری و صنعت، نجوم را به علمی کاربردی تبدیل کرد، در حالی که نجوم اسلامی، به دلیل فقدان ابزارهای صنعتی و اتکا به روش‌های ذهنی و تصوری، از پیشرفت بازماند. برای نمونه، روش‌های سنتی آموزش نجوم در حوزه‌های علمی، مانند استفاده از ابزارهای ساده چون توپ پینگ‌پنگ، در برابر روش‌های دانشگاهی مدرن ناکارآمد بود.
درنگ: فناوری و صنعت، عامل اصلی پیشرفت نجوم در غرب و عقب‌ماندگی آن در جهان اسلام بود.
عقب‌ماندگی جهان اسلام در نجوم
جهان اسلام، به دلیل عدم بهره‌گیری از فناوری، در نجوم و کیهان‌شناسی جایگاه خود را از دست داد. این ضعف حتی در مسائل دینی، مانند تعیین اوقات شرعی برای ماه رمضان، به اختلافات منجر شد. قرآن کریم در آیه‌ای به توانایی نفوذ در آسمان‌ها اشاره دارد:
إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانْفُذُوا
اگر می‌توانید از کرانه‌های آسمان‌ها و زمین بگذرید، پس بگذرید.
این آیه، به مثابه چالشی برای پیشرفت علمی، بر ضرورت بهره‌گیری از فناوری تأکید دارد، که غرب به آن عمل کرد، اما جهان اسلام در آن ناکام ماند.
درنگ: آیه «إن استطعتم» چالشی برای پیشرفت علمی است که جهان اسلام به دلیل فقدان فناوری در آن عقب ماند.
بخش چهارم: نقد روش‌های سنتی و صنعتی در درمان
کاستی روش‌های سنتی
روش‌های سنتی مانند حجامت و زالودرمانی، در مقایسه با غذادرمانی و روش‌های مدرن، ناکارآمد و گاهی مضر هستند. این روش‌ها، که در گذشته به دلیل نبود امکانات پیشرفته به کار می‌رفتند، در دنیای مدرن جای خود را به روش‌های علمی‌تر داده‌اند. تعصب بر این روش‌ها، مانع از پیشرفت در درمان‌های مؤثر می‌شود.
درنگ: روش‌های سنتی مانند حجامت، در مقایسه با غذادرمانی و روش‌های مدرن، ناکارآمد و گاهی مضر هستند.
نقد داروهای صنعتی
داروهای صنعتی، اگرچه در کنترل بیماری‌ها مؤثرند، اما با ایجاد وابستگی و عوارض جانبی، سلامت طبیعی بدن را مختل می‌کنند. این داروها، مانند عینک که فرد را به خود وابسته می‌کند، انسان را از ریتم طبیعی زندگی دور می‌سازند و شفای واقعی را به ارمغان نمی‌آورند.
درنگ: داروهای صنعتی با ایجاد وابستگی و عوارض جانبی، سلامت طبیعی بدن را مختل می‌کنند.
اهمیت غذادرمانی
در منابع اسلامی، بر غذادرمانی به عنوان جایگزینی مؤثر برای داروهای صنعتی تأکید شده است. روایتی می‌فرماید: «بیماری از خداست و درمان از خداست.» این دیدگاه، تغذیه را به مثابه ابزاری برای درمان بیماری‌ها معرفی می‌کند که با حفظ سلامت طبیعی بدن، از عوارض داروهای صنعتی جلوگیری می‌کند.
درنگ: غذادرمانی، به عنوان جایگزینی مؤثر برای داروهای صنعتی، در منابع اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است.
نقد تغذیه ناسالم
غذاهای رایج مانند نان، برنج و گوشت، به دلیل تکراری بودن و فقدان تنوع، به سلامت آسیب می‌رسانند و مشکلاتی چون یبوست و عفونت ایجاد می‌کنند. روایتی می‌فرماید: «بزرگ‌ترین دشمن انسان خود اوست.» این دشمن، نادانی در انتخاب غذای مناسب و شیوه زندگی سالم است که به کاهش عمر و سلامت منجر می‌شود.
درنگ: نادانی در تغذیه و انتخاب غذاهای ناسالم، بزرگ‌ترین دشمن سلامت انسان است.
بخش پنجم: احیای علوم غرائب در روانشناسی اسلامی
سوءاستفاده از علوم غرائب
علوم غرائب، به دلیل سوءاستفاده افراد نادان و فرصت‌طلب، مانند فال‌گیران و رمال‌ها، بدنام شده‌اند. این افراد، با بهره‌گیری از این علوم برای کسب درآمد، اعتبار آن را خدشه‌دار کرده‌اند. این انحراف، نتیجه دوری علم دینی از این حوزه و عدم آموزش صحیح آن است.
درنگ: سوءاستفاده از علوم غرائب توسط افراد نادان، اعتبار این علوم را خدشه‌دار کرده است.
نقش تفال و استخاره
تفال و استخاره، به عنوان شاخه‌هایی از علوم غرائب، برای پیش‌بینی و تصمیم‌گیری به کار می‌روند. تفال برای پیش‌بینی بلندمدت و استخاره برای تصمیم‌گیری کوتاه‌مدت کاربرد دارد. این روش‌ها، با تکیه بر آیات قرآن کریم و مأثورات، ابزارهایی معنوی برای هدایت انسان هستند.
درنگ: تفال و استخاره، به عنوان ابزارهای معنوی علوم غرائب، برای پیش‌بینی و تصمیم‌گیری کاربرد دارند.
ضرورت احیای علوم غرائب
علم دینی، به دلیل تمرکز بر علوم صوری و دوری از علوم معنوی مانند غرائب، از این حوزه فاصله گرفته است. این خلأ، مردم را به سوی افراد غیرمتخصص سوق داده و ضرورت احیای این علوم در چارچوبی علمی و دینی را برجسته می‌سازد.
درنگ: دوری علم دینی از علوم غرائب، ضرورت احیای این علوم در چارچوبی علمی و دینی را ایجاب می‌کند.
بخش ششم: زیرساخت‌های روانشناسی منطقی
شش پایه روانشناسی منطقی
روانشناسی منطقی، برای دستیابی به کارآمدی، باید بر شش پایه استوار باشد: طب، تغذیه، بهداشت، ورزش، دعادرمانی و علوم غرائب. این زیرساخت‌ها، با رویکردی میان‌رشته‌ای، سلامت جسمی و روانی انسان را تضمین می‌کنند و از آسیب‌های روش‌های غربی و سنتی دوری می‌جویند.
درنگ: روانشناسی منطقی بر شش پایه طب، تغذیه، بهداشت، ورزش، دعادرمانی و علوم غرائب استوار است.
جمع‌بندی بخش ششم
روانشناسی منطقی، با تکیه بر این شش پایه، راهی نوین برای درمان و ارتقای سلامت روان ارائه می‌دهد. این رویکرد، با بهره‌گیری از منابع دینی و علمی، از وابستگی به روش‌های ناکارآمد سنتی و صنعتی پرهیز کرده و به سوی سلامت طبیعی و معنوی حرکت می‌کند.
نتیجه‌گیری
روانشناسی منطقی، به مثابه پلی میان علوم زیستی و انسانی، با تکیه بر علوم غرائب و مغیبات، راهی برای احیای دانش اسلامی و ارتقای سلامت جامعه ارائه می‌دهد. این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، تمامی جزئیات و مفاهیم را در قالبی علمی و دانشگاهی تبیین کرده و بر ضرورت توسعه روانشناسی مدرن اسلامی با تکیه بر تغذیه، دعادرمانی و علوم غرائب تأکید ورزیده است. احیای این علوم، نه تنها به بازگشت جایگاه تمدن اسلامی در دانش بشری کمک می‌کند، بلکه نقشه راهی برای بهبود سلامت روانی و جسمی جامعه ارائه می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی