متن درس

روان‌شناسی راستین: تأملاتی در مقام رضا و اخلاق انسانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 108)

مقدمه: درآمدی بر روان‌شناسی راستین

روان‌شناسی راستین، رویکردی است عمیق و معنوی که ریشه در تعالیم دینی و حکمت اسلامی دارد و با نگاهی جامع به انسان، به بررسی مقام رضا، اخلاق انسانی، و نقد رفتارهای اجتماعی می‌پردازد. محور اصلی این اثر، مقام رضا به‌عنوان یک حالت وجودی متعالی، نقد فرهنگ خشونت، و ترویج ارزش‌هایی چون تواضع، جوانمردی، و محبت است که همگی در راستای بازسازی رفتارهای انسانی و اجتماعی مطرح می‌شوند.

بخش نخست: مقام رضا و تحول ادراک انسانی

تعریف مقام رضا: شیرینی فاعل بر فعل

مقام رضا، حالتی وجودی است که در آن انسان، با تسلیم در برابر اراده الهی، از ادراک متعارف لذت و رنج فراتر می‌رود. استاد فرزانه این مقام را با تمثیلی زیبا شرح می‌دهند: همان‌گونه که کودکی محتضر در بستر مرگ، نگاه اطرافیان را از پارچ آب بلورین و شیرین به خود معطوف می‌کند، رضایت الهی نیز ادراک انسان را چنان دگرگون می‌سازد که شیرینی عسل یا تلخی فلفل در برابر شیرینی رضا رنگ می‌بازد. در این حالت، فاعل (خداوند) چنان در دل انسان جای می‌گیرد که فعل (جهان مادی) دیگر دیده نمی‌شود.

این تحول ادراکی، به انسان امکان می‌دهد که حتی در مصیبت‌ها و سختی‌ها، آرامش درونی را تجربه کند. استاد با تمثیلی دیگر، این مفهوم را روشن‌تر می‌سازند: اگر کودکی که در بستر مرگ بود، ناگهان به هوش آید و پارچ آب را بشکند، شادی زنده شدن او چنان بر دل می‌نشیند که شکستن پارچ و ریختن آب اهمیتی نمی‌یابد. این تمثیل نشان می‌دهد که در مقام رضا، انسان به جای توجه به فعل (جهان مادی)، به فاعل (اراده الهی) چشم می‌دوزد و در این نگاه، آرامش و رضایت می‌یابد.

روان‌شناسی رضا: محبت به جای اکراه

در روان‌شناسی راستین، رضا از حب الهی سرچشمه می‌گیرد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که محبت به خداوند، حتی درد و رنج را شیرین می‌سازد. این محبت، انسان را از اکراه نسبت به سختی‌ها آزاد کرده و او را به سوی پذیرش متعالی رهنمون می‌سازد. به گفته ایشان، «زخم خونین اگر به نشود، به حلاوت است»، زیرا در مقام رضا، انسان درد را به خاطر محبوبیت الهی شیرین می‌یابد.

این اصل، در روان‌شناسی مدرن نیز تأیید می‌شود، جایی که پذیرش و محبت به‌عنوان عوامل کلیدی در کاهش اضطراب و افزایش سلامت روان شناخته می‌شوند. استاد با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، این مفهوم را تعمیق می‌بخشند:

يَوْمَ يَفِرُّ ٱلْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ ۝ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ ۝ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ

روزی که انسان از برادرش، مادرش، پدرش، همسرش و فرزندانش فرار می‌کند (سوره عبس، آیات ۳۴-۳۶).

این آیه، به گفته استاد، نشان‌دهنده روزی است که انسان در برابر طلبکاری‌های خود قرار می‌گیرد. در مقام رضا، انسان از این طلبکاری آزاد شده و با محبت الهی، حتی در برابر سختی‌ها، آرامش می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

مقام رضا، به‌عنوان یک حالت وجودی متعالی، انسان را از وابستگی به لذت‌های مادی آزاد کرده و او را به سوی محبت و تسلیم در برابر اراده الهی سوق می‌دهد. این مقام، نه تنها به آرامش درونی منجر می‌شود، بلکه ادراک انسان را از شیرینی و تلخی دنیا دگرگون می‌سازد. روان‌شناسی راستین، با تأکید بر این اصل، راهکاری برای ارتقای سلامت روان و تقویت ارتباط معنوی با خداوند ارائه می‌دهد.

بخش دوم: تواضع و محبت در روابط انسانی

تواضع: پلی به سوی الفت

تواضع، به‌عنوان یکی از ارزش‌های بنیادین در روان‌شناسی راستین، راهی برای ایجاد الفت و همبستگی در روابط انسانی است. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، تواضع را به گلی تشبیه می‌کنند که نه برای کندن، بلکه برای نظاره و لذت بردن آفریده شده است. ایشان با اشاره به آیات قرآن کریم، تأکید می‌کنند که تواضع حتی در برابر غیرمسلمانان نیز جایز است، زیرا همه مخلوقات، عیال خداوند هستند.

استاد با نقل داستانی از یک عالم دینی، نشان می‌دهند که تواضع می‌تواند به کاهش تعارضات و ایجاد صلح منجر شود. به گفته ایشان، «مؤلفة قلوبهم» تنها به دادن مال نیست، بلکه محبت و تواضع نیز می‌تواند دل‌ها را به سوی دین جذب کند.

محبت و طول عمر

محبت، به‌عنوان یکی از ارکان روان‌شناسی راستین، نه تنها به سلامت روان کمک می‌کند، بلکه به طول عمر نیز منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی از یک انسان مهربان که همه را دوست‌داشتنی می‌بیند، تأکید می‌کنند که محبت، انسان را از عقده‌ها و تنش‌های روانی آزاد می‌سازد. ایشان می‌فرمایند: «هر که را می‌بینی، گویی تالی تلو عصمت است، چنان‌که دل انسان از شادی و انبساط پر می‌شود.»

این اصل، در روان‌شناسی مدرن نیز تأیید می‌شود، جایی که روابط مثبت و محبت‌آمیز به کاهش استرس و افزایش سلامت روان منجر می‌شوند. استاد با اشاره به داستانی از یک معمار که با دقت و محبت، حتی خرده‌ریزهای کار خود را محاسبه می‌کرد، نشان می‌دهند که محبت در جزئیات زندگی نیز می‌تواند به رفتارهای اخلاقی منجر شود.

جمع‌بندی بخش دوم

تواضع و محبت، به‌عنوان دو صفت متعالی، راه‌هایی برای ایجاد همبستگی اجتماعی و کاهش تنش‌ها هستند. این ارزش‌ها، نه تنها در روابط انسانی، بلکه در ارتباط با تمامی مخلوقات، به‌عنوان عیال خداوند، اهمیت دارند. روان‌شناسی راستین، با تأکید بر این اصول، انسان را به سوی رفتارهای کریمانه و زندگی متعادل هدایت می‌کند.

بخش سوم: نقد خشونت و قساوت قلب

خشونت: نشانه قساوت قلب

خشونت، حتی در رفتارهای کوچک مانند پاره کردن کاغذ یا خوردن غذا با شتاب، نشانه‌ای از قساوت قلب است. استاد فرزانه با تمثیلی از فردی که کاغذ را بی‌محابا پاره می‌کند، این رفتار را به قساوت قلب نسبت می‌دهند و هشدار می‌دهند که چنین فردی، اگر فرصت یابد، ممکن است به انسان‌ها نیز آسیب برساند. ایشان می‌فرمایند: «کسی که به کاغذ رحم نمی‌کند، به گل و حیوان و انسان نیز رحم نخواهد کرد.»

این اصل، در روان‌شناسی راستین، به‌عنوان معیاری برای شناسایی رفتارهای مخرب و ترویج رفتارهای مبتنی بر محبت تحلیل می‌شود. استاد با اشاره به داستانی از فردی که به سگ غذا می‌داد اما به همسر خود بی‌رحمی می‌کرد، نشان می‌دهند که رفتارهای ظاهراً خیرخواهانه، اگر با قساوت همراه باشند، ارزش خود را از دست می‌دهند.

نقد تربیت خشن

تربیت مبتنی بر خشونت، به جای اصلاح رفتار، به لجبازی و مشکلات روانی در کودکان منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی از اسب‌سواری، تربیت خشن را به قلع و قمع تشبیه می‌کنند و می‌فرمایند: «نفس انسان، سواری است که باید با محبت رام شود، نه با تازیانه.» این اصل، بر اهمیت تربیت مبتنی بر محبت و منطق تأکید دارد و نشان می‌دهد که خشونت، به جای رشد، به بیماری روانی و اجتماعی منجر می‌شود.

نقد فرهنگ خشونت در آموزش

آموزش‌های مبتنی بر ضرب و خشونت، به جای تقویت عقلانیت، به رفتارهای دیکتاتورمآبانه منجر می‌شوند. استاد فرزانه با نقد آموزش‌هایی که از «ضرب» آغاز می‌شوند، تأکید می‌کنند که علم باید با رحمانیت و محبت آغاز شود. ایشان می‌فرمایند: «اول العلم معرفة الرحمن و الرحیم، نه جبار.» این نقد، به ضرورت بازنگری در نظام‌های آموزشی و ترویج آموزش‌های مبتنی بر محبت اشاره دارد.

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

به نام خداوند رحمان و رحیم (سوره فاتحه، آیه ۱).

جمع‌بندی بخش سوم

خشونت، به‌عنوان یک عامل مخرب، چه در رفتارهای روزمره، چه در تربیت، و چه در آموزش، به کاهش سلامت روان و افزایش تعارضات اجتماعی منجر می‌شود. روان‌شناسی راستین، با نقد این رفتارها، بر ضرورت ترویج محبت، رحمانیت، و منطق در تمامی جنبه‌های زندگی تأکید می‌کند.

بخش چهارم: جوانمردی و تفویض امر به خدا

جوانمردی: بخشش و عدم طلبکاری

جوانمردی، به‌عنوان یک صفت اخلاقی متعالی، به معنای بخشش دیگران و عدم طلبکاری در روز قیامت است. استاد فرزانه با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، این مفهوم را توضیح می‌دهند:

يَوْمَ يَفِرُّ ٱلْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ ۝ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ ۝ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ

روزی که انسان از برادرش، مادرش، پدرش، همسرش و فرزندانش فرار می‌کند (سوره عبس، آیات ۳۴-۳۶).

جوانمرد، کسی است که در شب، پیش از خواب، همه را می‌بخشد و می‌گوید: «خدایا، هر که به من بدی کرده، من او را بخشیدم.» این رفتار، به کاهش تنش‌های اجتماعی و تقویت همبستگی منجر می‌شود.

تفویض امر به خدا

پایان علم، تفویض امر به خداوند رحمان و کریم است. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که علم باید با رحمانیت آغاز شود و با واگذاری امور به خداوند پایان یابد. این اصل، انسان را از وابستگی به قدرت‌های مادی آزاد کرده و به رحمت الهی متصل می‌سازد. ایشان می‌فرمایند: «آخر العلم تفویض الامر الیه، نه به جبار، بلکه به رحمان و کریم.»

جمع‌بندی بخش چهارم

جوانمردی و تفویض امر به خدا، دو اصل متعالی در روان‌شناسی راستین هستند که انسان را به سوی بخشش، آرامش، و ارتباط معنوی با خداوند هدایت می‌کنند. این اصول، نه تنها به سلامت روان کمک می‌کنند، بلکه به ایجاد جامعه‌ای اخلاق‌مدار و متعادل منجر می‌شوند.

بخش پنجم: نقد فرهنگ خشونت و دشمن‌سازی

خشونت: ریشه مشکلات اجتماعی

استاد فرزانه تأکید می‌کنند که نود درصد مشکلات جامعه، نتیجه فرهنگ خشونت است. از تصادفات رانندگی گرفته تا افزایش جمعیت زندان‌ها، همگی ریشه در خشونت روحی و رفتاری دارند. ایشان با تمثیلی از راننده‌ای که به دلیل خشونت تصادف می‌کند، نشان می‌دهند که این رفتارها نه از نابلدی، بلکه از قساوت قلب ناشی می‌شوند.

نقد دشمن‌سازی

دشمن‌سازی، به جای تقویت کمال، به بیماری روانی و اجتماعی منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی از وسایل ورزشی، دشمن را به عاملی تشبیه می‌کنند که با ایجاد مقاومت، به رشد انسان کمک می‌کند. اما این رشد، تنها در صورتی محقق می‌شود که با رویکردی عقلانی و اخلاقی مدیریت شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

خشونت و دشمن‌سازی، به‌عنوان عوامل مخرب، به افزایش تنش‌های اجتماعی و کاهش همبستگی منجر می‌شوند. روان‌شناسی راستین، با نقد این رفتارها، بر ضرورت ترویج محبت، صلح، و مدیریت عقلانی چالش‌ها تأکید می‌کند.

بخش ششم: ارزش مأثورات دینی و نقد فرهنگ فقر

دعای کمیل: منبعی از دانش معنوی

دعای کمیل، به گفته استاد فرزانه، دربردارنده قواعد فلسفی، روان‌شناختی، و اجتماعی است که می‌تواند به‌عنوان منبعی علمی و معنوی مورد استفاده قرار گیرد. این دعا، با ارائه راهکارهایی برای ارتقای سلامت روان و تقویت همبستگی اجتماعی، به انسان کمک می‌کند تا به سوی کمال حرکت کند.

نقد فرهنگ فقر و یارانه

یارانه، به‌عنوان نشانه‌ای از ضعف جامعه، به جای حل مشکلات، به تقویت فرهنگ فقر منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی از نان حلال و حرام، نشان می‌دهند که تقسیم‌بندی‌های سخت‌گیرانه، به جای تقویت روابط انسانی، به سوءتفاهم و تنش منجر می‌شوند.

جمع‌بندی بخش ششم

مأثورات دینی، مانند دعای کمیل، منابعی غنی برای تحلیل‌های روان‌شناختی و اجتماعی هستند. در مقابل، فرهنگ فقر و تقسیم‌بندی‌های سخت‌گیرانه، به کاهش همبستگی اجتماعی منجر می‌شوند. روان‌شناسی راستین، با تأکید بر ارزش‌های دینی و نقد فرهنگ‌های مخرب، راهکاری برای ایجاد جامعه‌ای پویا و معنوی ارائه می‌دهد.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین، با محوریت مقام رضا، تواضع، جوانمردی، و نقد خشونت، راهکاری جامع برای بازسازی رفتارهای انسانی و اجتماعی ارائه می‌دهد. این رویکرد، با بهره‌گیری از تعالیم دینی و تحلیل‌های روان‌شناختی، انسان را به سوی آرامش درونی، همبستگی اجتماعی، و ارتباط معنوی با خداوند هدایت می‌کند. مقام رضا، با تغییر ادراک انسان از لذت‌ها و رنج‌های مادی، به او امکان می‌دهد تا در برابر سختی‌ها آرامش یابد. تواضع و جوانمردی، به‌عنوان صفات متعالی، به کاهش تنش‌ها و تقویت روابط انسانی کمک می‌کنند. نقد خشونت، چه در تربیت، آموزش، یا جامعه، بر ضرورت ترویج محبت و منطق تأکید دارد. در نهایت، بازنگری در نظام‌های آموزشی و اجتماعی، با تکیه بر ارزش‌های دینی و روان‌شناختی، می‌تواند به تحقق جامعه‌ای عادلانه، پویا، و معنوی منجر شود.