متن درس
روانشناسی راستین و گفتمان اجتماعی: تحلیلی علمی و عمیق
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه 117
مقدمه
روانشناسی راستین، به‌مثابه شاخه‌ای از دانش بشری که در پیوند با اصول دینی و معرفت علمی قرار دارد، به بررسی رفتارهای گفتاری و تأثیرات آن بر سلامت روان و پیکره اجتماع می‌پردازد. این دانش، با نگاهی عمیق به گويش‌ها، گفتمان‌ها و نقش آن‌ها در شکل‌دهی به هویت فردی و جمعی، می‌کوشد تا راهکارهایی برای اصلاح الگوهای ارتباطی و کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی ارائه دهد. در این اثر، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تحلیل جنبه‌های گوناگون گفتار، از جمله گويش‌های ناکارآمد، خشونت کلامی، و تأثیرات موسیقی بر روان و اراده پرداخته شده است.
بخش یکم: روانشناسی گفتار و تأثیرات آن بر دین‌گریزی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱)
نقش گفتمان در سلامت روان و اجتماع
گفتمان، به‌سان پلی است که روان فرد را به اجتماع پیوند می‌دهد و سلامت این پیوند، در گرو زبانی است که روان، قابل‌فهم و متناسب با نیازهای مخاطب باشد. هنگامی که گفتار از شفافیت و روشنی تهی گردد، به‌ویژه در رسانه‌ها و محافل عمومی، زمینه‌ساز انزوای اجتماعی و حتی دین‌گریزی می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا
(بقره: ۸۳) «و با مردم به نیکی سخن بگویید»
این آیه، بر ضرورت گفتاری نیکو و مؤثر تأکید دارد که نه‌تنها پیام را منتقل می‌کند، بلکه دل‌ها را به هم نزدیک می‌سازد.
| درنگ: گفتمان مؤثر، پلی است میان روان و اجتماع که با زبانی روان و نیکو، سلامت روانی و همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند. |
کاستی گفتارهای غیرقابل‌فهم
استفاده از زبانی کهن یا پیچیده، به‌ویژه در محافل دینی، برای نسل جوان که با ادبیات معاصر و نیازهای روز آشناست، غالباً غیرقابل‌فهم است. این کاستی، به‌سان بادی است که خاکستر ایمان را پراکنده می‌سازد و به دین‌گریزی منجر می‌شود. سخنرانانی که با زبان ادبیات چند سده پیش سخن می‌گویند، گویی در باغی متروک قدم می‌زنند که گل‌های آن برای مخاطب امروز بی‌رنگ و بو است. این‌گونه گفتارها، به دلیل عدم تناسب با نیازهای شناختی و زبانی نسل نو، اثربخشی خود را از دست می‌دهند.
تأثیر زبان کهن بر دین‌گریزی
استناد به متون کهن، بدون بازنگری زبانی و تطبیق با شرایط کنونی، به دلیل تفاوت‌های عمیق ادبی و فرهنگی، گسستی میان گوینده و شنونده پدید می‌آورد. این گسست، به‌سان شکافی است که ایمان جوانان را به ورطه بی‌تفاوتی می‌کشاند. متون قرن ششم و هفتم هجری، هرچند گنجینه‌ای از معرفت‌اند، برای مخاطب امروزی نیازمند ترجمه و بازآفرینی‌اند تا پیامشان به‌درستی منتقل شود.
| درنگ: زبان کهن، بدون بازنگری و تطبیق با نیازهای مخاطب امروزی، به گسست معنایی و دین‌گریزی منجر می‌شود. |
جمع‌بندی
روانشناسی گفتار در این بخش، بر اهمیت زبان روان و متناسب با مخاطب تأکید دارد. گفتارهایی که از فهم نسل جوان دورند، نه‌تنها پیام دینی را منتقل نمی‌کنند، بلکه به انزوای معنوی و دین‌گریزی منجر می‌شوند. اصلاح این روند، نیازمند بازنگری در زبان و شیوه ارائه محتوای دینی است تا با نیازهای روز همخوانی داشته باشد.
بخش دوم: روانشناسی گويش خشن و تأثیرات آن
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲)
خشونت کلامی و تأثیرات روانی آن
گفتار خشن، که گاه در منابر و محافل دینی به‌سان طوفانی خروشان ظاهر می‌شود، به جای آرامش، اضطراب و آشوب روانی را در مخاطب برمی‌انگیزد. این نوع گفتار، که فاقد مهربانی و لطافت است، با اصول قرآنی سازگار نیست و به‌سان تیغی است که رشته‌های همدلی را می‌گسلد. استاد فرزانه تأکید دارند که گفتار باید نرم، شیرین و منطقی باشد تا دل‌ها را به سوی حقیقت رهنمون سازد.
نقد فریاد و عربده‌کشی در گفتار
فریاد و عربده‌کشی، چه در قرائت قرآن کریم و چه در منابر، به‌سان امواجی است که آرامش روان را برهم می‌زند. این شیوه، به جای آنکه پیام الهی را به دل‌ها برساند، به استرس و پرخاشگری منجر می‌شود. استاد فرزانه می‌فرمایند: «گفتار باید آرام و متین باشد تا شنونده را به تأمل وادارد، نه آنکه با فریاد، اعصاب او را آشوب کند.»
| درنگ: فریاد و عربده‌کشی در گفتار، به جای ترویج آرامش، به آشوب روانی و کاهش اثربخشی پیام منجر می‌شود. |
نقد استفاده از سیستم‌های صوتی در محافل
استفاده از سیستم‌های صوتی و فریادهای بلند در محافل دینی، به‌سان شانتازی است که به جای همدلی، تفرقه و آشوب روانی ایجاد می‌کند. این روش‌ها، با سیاست اسلامی متانت و آرامش که در نهج‌البلاغه و سیره ائمه (ع) متجلی است، ناسازگارند. استاد فرزانه تأکید دارند که گفتار باید با طمأنینه و منطق همراه باشد تا تأثیر مثبت بر جای گذارد.
نیاز به گفتار منطقی و شاد
گفتار باید به‌سان نسیمی ملایم، شاد، امیدبخش و منطقی باشد. گفتارهای مأیوس‌کننده و خشن، به‌سان ابرهای تیره‌ای هستند که نور امید را از دل‌ها می‌ربایند. استاد فرزانه می‌فرمایند: «گفتار باید شاد و منطقی باشد تا روان را به سوی سلامت و اجتماع را به سوی همبستگی هدایت کند.»
جمع‌بندی
این بخش بر ضرورت اصلاح گويش‌های خشن و غیرمنطقی تأکید دارد. گفتار باید با لطافت، منطق و شادمانی همراه باشد تا به جای ایجاد تنش، آرامش و همدلی را در جامعه ترویج دهد. فریاد و استفاده نادرست از ابزارهای صوتی، نه‌تنها پیام را منتقل نمی‌کند، بلکه به آسیب‌های روانی و اجتماعی منجر می‌شود.
بخش سوم: روانشناسی زبان و مهدویت
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳)
زبان مهدویت و ضرورت تطبیق با مخاطب
در معرفی مفاهیم والای دینی، مانند مهدویت، استفاده از زبانی متناسب با فهم و نیازهای مخاطب، به‌سان کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
(هود: ۸۶) «بقای خدا برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید»
این آیه، بر اهمیت زبانی مؤثر و معنادار در معرفی امام زمان (عج) تأکید دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که این عنوان شریف، تنها بر حضرت ولی‌عصر (عج) اطلاق شده و مؤمنان با خطاب «السلام علیک یا بقیة‌الله» ایمان خود را اظهار می‌دارند.
| درنگ: زبان معرفی مهدویت باید متناسب با فهم مخاطب باشد تا ایمان را در دل‌ها استوار سازد. |
نقد اصطلاحات نامناسب در گفتار دینی
استفاده از اصطلاحاتی مانند «تاج‌گذاری» برای امام زمان (عج)، به دلیل بار فرهنگی ناسازگار، گویی پوشاندن جامه‌ای غریب بر قامت حقیقت است. استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که اصطلاح «عمامه‌گذاری» به‌جای «تاج‌گذاری» به کار رود تا با فرهنگ دینی همخوانی داشته باشد.
جمع‌بندی
زبان گفتار دینی، به‌ویژه در موضوع مهدویت، باید با دقت و تناسب انتخاب شود تا پیام الهی به‌درستی منتقل گردد. اصلاح اصطلاحات و استفاده از زبانی متناسب با فرهنگ و فهم مخاطب، از ضروریات این حوزه است.
بخش چهارم: روانشناسی گفتمان و تعامل اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴)
نقد گفتمان یک‌طرفه
روش‌های سنتی سخنرانی یک‌طرفه، که در آن یک نفر سخن می‌گوید و دیگران تنها شنونده‌اند، به‌سان دیواری است که گفت‌وگو را از تعامل جدا می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که گفتمان تعاملی، با مشارکت همه افراد، به تقویت همبستگی اجتماعی می‌انجامد.
گفتمان و سلامت جامعه
گفتمان، به‌سان رودی است که حیات جامعه را سیراب می‌کند. فقدان گفتمان مؤثر، به پیری اجتماعی و انزوای افراد منجر می‌شود. استاد فرزانه می‌فرمایند: «گفتمان، اصل اول سلامت جامعه است و بدون آن، جامعه به سوی انحطاط می‌رود.»
| درنگ: گفتمان تعاملی، به‌سان رودی حیات‌بخش، جامعه را به سوی همبستگی و سلامت روانی هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی
این بخش بر ضرورت گفتمان تعاملی و دوسویه تأکید دارد. گفتار یک‌طرفه، به‌ویژه در محافل دینی، از اثربخشی لازم برخوردار نیست و باید با گفتمانی پویا و مشارکتی جایگزین شود.
بخش پنجم: روانشناسی رفتاری و فریاد
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵)
فریاد و ضعف منطقی
فریاد و گفتار خشن، به‌سان آتشی است که عقل را می‌سوزاند و منطق را به حاشیه می‌راند. استاد فرزانه تأکید دارند که این رفتار، نشانه ضعف منطقی و اختلال روانی است و به کاهش عقلانیت و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر می‌شود.
تأثیر فریاد بر سلامت روان
فریاد، به دلیل تأثیر بر سیستم عصبی، به کاهش سلامت روان و افزایش پرخاشگری منجر می‌شود. استاد فرزانه می‌فرمایند: «گفتار آرام و متین، نشانه عقلانیت است و به سلامت روان کمک می‌کند.»
| درنگ: گفتار آرام و منطقی، نشانه عقلانیت است و به سلامت روان و کاهش تنش‌های اجتماعی کمک می‌کند. |
نقد حرکات نمایشی در گفتار
استفاده از حرکات نمایشی و غیرضروری در گفتار، به‌سان نقابی است که ضعف منطقی را می‌پوشاند. استاد فرزانه تأکید دارند که گفتار باید ساده، متین و متمرکز بر محتوا باشد.
جمع‌بندی
این بخش بر ضرورت اجتناب از فریاد و حرکات نمایشی در گفتار تأکید دارد. گفتار باید با آرامش و منطق همراه باشد تا تأثیر مثبت بر روان و اجتماع داشته باشد.
بخش ششم: روانشناسی تاریخی و فصاحت
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره
فصاحت ائمه (ع) و تأثیر آن
فصاحت ائمه (ع)، به‌ویژه حضرت علی (ع)، به‌سان چشمه‌ای زلال است که عالمان دینی باید از آن الگو گیرند. کاستی برخی گفتارهای دینی، به دلیل عدم تقلید از این الگو، به سوءتفاهم و دین‌گریزی منجر می‌شود.
نقد اتهامات تاریخی
اتهامات غیرمنصفانه علیه عالمان دینی، مانند شیخ انصاری یا ابن‌سینا، ریشه در روانشناسی اجتماعی و مقاومت در برابر پویایی علم دینی دارد. این اتهامات، به‌سان ابرهایی تیره، حقیقت را پنهان می‌کنند و به ظلمات فکری منجر می‌شوند.
| درنگ: فصاحت ائمه (ع) الگویی است برای گفتار مؤثر که عالمان دینی باید از آن بهره گیرند. |
جمع‌بندی
این بخش بر اهمیت الگوگیری از فصاحت ائمه (ع) و اجتناب از اتهامات غیرمنصفانه تأکید دارد. علم دینی باید با پویایی و فصاحت همراه باشد تا تأثیر مثبت بر جای گذارد.
بخش هفتم: روانشناسی موسیقی و تأثیرات آن
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره
موسیقی و ضعف اراده
موسیقی، به‌سان دارویی است که اگر به‌درستی مصرف نشود، به جای درمان، به ضعف اراده و لغزش نفس منجر می‌شود. استاد فرزانه می‌فرمایند: «موسیقی، برای نفس سودمند است، اما برای قلب و اندیشه تناسب ندارد و باید با دقت مصرف شود.»
موسیقی رپ و راک و تأثیرات اجتماعی
موسیقی رپ و راک، به‌سان طوفانی است که برای براندازی ستم و بیداری اجتماع پدید آمده است. این نوع موسیقی، در جوامع تحت ستم، به‌سان جرقه‌ای است که جرات و حرکت را در مردم برمی‌انگیزد. بااین‌حال، استفاده نادرست از آن، به خشونت و ضعف اعصاب منجر می‌شود.
| درنگ: موسیقی، دارویی است که باید با دقت و تناسب مصرف شود تا به جای آسیب، به سلامت روان کمک کند. |
اثرات موسیقی بر کودکان
موسیقی برای کودکان، به‌سان نسیمی است که باید با دقت انتخاب شود. دستگاه‌های رزمی مانند چهارگاه، برای کودکان استرس‌زا هستند، درحالی‌که دستگاه‌هایی مانند همایون و افشاری، آرامش‌بخش و مناسب‌اند.
موسیقی و سلامت روان
موسیقی، به‌سان آبی زلال، می‌تواند خستگی‌ها را التيام بخشد، اما زياده‌روی در آن، به‌سان سيلابی است که روان را آشوب می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که موسیقی باید با مجوز عقل و منطق مصرف شود تا به سلامت روان کمک کند.
جمع‌بندی
این بخش بر ضرورت استفاده متعادل و علمی از موسیقی تأکید دارد. موسیقی، اگر با شناخت و تناسب به کار رود، می‌تواند به سلامت روان و اجتماع کمک کند، اما استفاده نادرست از آن، به ضعف اراده و آسیب‌های روانی منجر می‌شود.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی راستین و گفتمان اجتماعی، به‌سان دو بال برای پرواز به سوی سلامت روان و اجتماع است. اصلاح گويش‌ها، اجتناب از خشونت کلامی، و استفاده متعادل از موسیقی، از ضروریات این مسیر است. این اثر، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، راهکارهایی برای تقویت گفتمان تعاملی، کاهش دین‌گریزی، و ارتقای سلامت روان ارائه داده است. امید است که این نوشتار، گامی در جهت بازسازی گفتمان دینی و اجتماعی باشد.
| با نظارت صادق خادمی |