متن درس

html

روان‌شناسی منطقی حوزه‌های علمیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 154)

دیباچه

حوزه‌های علمیه، به‌سان خونی که در رگ‌های جامعه جریان می‌یابد، باید منشأ حیات معنوی و فکری باشند. این کتاب، که از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، اقتباس شده، به بازشناسی نقش حوزه‌های علمیه در روان‌شناسی منطقی و اقتدار معنوی می‌پردازد. روان‌شناسی منطقی، شاخه‌ای از علوم اسلامی است که با تکیه بر قرآن کریم و روایات، به تبیین رابطه انسان با خدا، جامعه و خویشتن می‌پردازد. این نوشتار، با رویکردی علمی و دانشگاهی، می‌کوشد تا با بهره‌گیری از آیات الهی و روایات معصومین علیهم‌السلام، راهکارهایی برای بازسازی ساختارهای حوزه‌های علمیه و تقویت جایگاه آن‌ها در جهان معاصر ارائه دهد. هدف این است که حوزه‌ها، به‌سان چراغی فروزان، نه‌تنها در جامعه اسلامی، بلکه در گستره جهانی، پرتوافشانی کنند و به‌عنوان مراکز اقتدار معنوی و علمی، هدایتگر بشریت باشند.

بخش نخست: روان‌شناسی منطقی و نقش حوزه‌های علمیه

تبیین مفهوم روان‌شناسی منطقی

روان‌شناسی منطقی، به‌سان پلی میان علوم دینی و نیازهای بشری، به دنبال تبیین اصول هدایت انسان بر اساس معارف قرآنی و روایی است. این علم، برخلاف روان‌شناسی غربی که گاه ناقص و محدود به امور مادی است، به ابعاد معنوی و الهی انسان توجه دارد. حوزه‌های علمیه باید با تأسی به این رویکرد، به تولید علمی بپردازند که نه‌تنها پاسخگوی نیازهای داخلی جامعه باشد، بلکه در عرصه جهانی نیز عرض اندام کند. این علم، با الهام از قرآن کریم، به‌ویژه آیه شریفه:

ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ

(به سوی راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن و با آنان به [شیوه‌ای] که نیکوتر است مجادله نما)، بر سه رکن حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن استوار است. این سه رکن، به‌سان سه بال، حوزه‌های علمیه را قادر می‌سازند تا با دانشمندان، مردم عادی و مخالفان به گفت‌وگویی مؤثر و سازنده بپردازند.

نقش حوزه‌های علمیه در صدور انقلاب ۵۷

صدور انقلاب ۵۷، به‌سان جریانی زلال از چشمه‌سار معرفت دینی، نیازمند ابزارهایی فراتر از شعار و هیاهوست. حوزه‌های علمیه باید با تولید علم بومی و کاربردی، به‌ویژه در حوزه روان‌شناسی منطقی، به جهانیان نشان دهند که اسلام توانایی ارائه راه‌حل‌هایی جامع برای چالش‌های بشری دارد. این امر، به‌سان درختی تناور که ریشه در خاک دین دارد، مستلزم تقویت زیرساخت‌های علمی و معنوی حوزه‌هاست. استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها باید با بهره‌گیری از علوم روز و تعامل با مراکز علمی جهانی، به جایگاهی برسند که بیماران روحی و روانی از سراسر جهان برای درمان به سوی آن‌ها روانه شوند.

جمع‌بندی بخش نخست

روان‌شناسی منطقی، به‌عنوان شاخه‌ای از علوم اسلامی، می‌تواند حوزه‌های علمیه را به مراکز اقتدار علمی و معنوی تبدیل کند. این علم، با تکیه بر حکمت قرآنی، موعظه حسنه و جدال احسن، توانایی پاسخگویی به نیازهای جامعه مدرن را دارد. حوزه‌ها باید با بازسازی ساختارهای خود، به‌سان مشعلی فروزان، راهنمای بشریت در عصر حاضر باشند.

بخش دوم: اقتدار معنوی و ضرورت بازسازی حوزه‌ها

اقتدار معنوی، جوهره روحانیت

اقتدار معنوی، به‌سان گوهری درخشان در تاج روحانیت، جوهره اصلی حوزه‌های علمیه است. این اقتدار، که از طریق علم، تقوا و عمل صالح به دست می‌آید، حوزه‌ها را به‌عنوان رهبران فکری و معنوی جامعه معرفی می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا

(و بگو: پروردگارا، مرا به ورودی راستین وارد کن و به خروجی راستین خارج ساز و از جانب خود برایم سلطانی یاری‌دهنده قرار ده). این آیه، بر لزوم درخواست اقتدار معنوی از خداوند برای هدایت و رهبری تأکید دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون این اقتدار، حوزه‌ها به نهادهایی صرفاً آموزشی تبدیل می‌شوند که فاقد نفوذ معنوی در جامعه هستند.

ضرورت بازسازی ساختارهای حوزه‌ها

حوزه‌های علمیه، که زمانی چون قله‌های رفیع علم و معرفت، مجتهدان برجسته‌ای را پرورش می‌دادند، امروز نیازمند بازسازی ساختاری هستند. این بازسازی، به‌سان بازگرداندن روح به کالبد علم دینی، مستلزم ایجاد آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، مراکز تخصصی روان‌شناسی، و واحدهای عملیاتی برای تولید علم و خدمت به جامعه است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید از صرف و نحو و فقه سنتی فراتر رود و به تولید دانشی بپردازد که پاسخگوی نیازهای روز جامعه باشد. این امر، نیازمند تخصیص بودجه، تدوین برنامه‌های آموزشی جامع، و تعامل با دانشگاه‌ها و مراکز علمی جهانی است.

جمع‌بندی بخش دوم

اقتدار معنوی، به‌عنوان جوهره روحانیت، نیازمند بازسازی ساختارهای حوزه‌های علمیه است. این بازسازی، با ایجاد زیرساخت‌های مدرن و تعامل با جامعه علمی جهانی، حوزه‌ها را به مراکز تولید علم و هدایت معنوی تبدیل می‌کند. آیات قرآنی، نظیر آیه ٨٠ سوره اسراء، راهنمای این مسیر هستند.

بخش سوم: دیالوگ علمی و اجتماعی، ضرورتی برای حوزه‌ها

اصول دیالوگ قرآنی

دیالوگ علمی و اجتماعی، به‌سان جریانی زلال که قلب‌ها را به هم پیوند می‌دهد، ضرورتی برای حوزه‌های علمیه است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ

(به سوی راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن و با آنان به [شیوه‌ای] که نیکوتر است مجادله نما). این آیه، سه رکن حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن را به‌عنوان اصول دیالوگ معرفی می‌کند. حکمت برای گفت‌وگو با دانشمندان، موعظه حسنه برای مردم عادی، و جدال احسن برای مخالفان، سه رویکردی هستند که حوزه‌ها باید در تعامل با جامعه به کار گیرند.

ایجاد مراکز دیالوگ

فقدان دیالوگ مؤثر، حوزه‌ها را از جامعه جدا کرده و به انزوای اجتماعی منجر شده است. استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که حوزه‌ها باید مراکز دیالوگ ایجاد کنند؛ فضاهایی امن که در آن‌ها دانشمندان، مردم عادی و حتی مخالفان بتوانند آزادانه نظرات خود را مطرح کنند. این مراکز، به‌سان باغ‌هایی سرسبز، می‌توانند زمینه‌ساز تبادل افکار و تقویت ارتباط حوزه‌ها با جامعه باشند. چنین فضایی، به مردم امکان می‌دهد تا دغدغه‌ها و پرسش‌های خود را مطرح کنند و حوزه‌ها با پاسخ‌های علمی و مستدل، به هدایت فکری جامعه بپردازند.

جمع‌بندی بخش سوم

دیالوگ علمی و اجتماعی، ضرورتی برای احیای نقش حوزه‌های علمیه در جامعه است. این دیالوگ، که بر اساس اصول قرآنی شکل می‌گیرد، حوزه‌ها را به‌عنوان مراکز هدایت فکری و معنوی معرفی می‌کند. ایجاد مراکز دیالوگ، به‌عنوان فضاهایی برای تبادل آزادانه افکار، می‌تواند پیوند حوزه‌ها با جامعه را تقویت کند.

بخش چهارم: رابطه عالم ربانی با خدا و انبیاء

عالم ربانی، وارث انبیاء

عالم ربانی، به‌سان ستاره‌ای در آسمان معرفت، با رابطه‌ای مستقیم و معنوی با خداوند تعریف می‌شود. این رابطه، که از طریق تهجد، مناجات و عمل صالح برقرار می‌شود، جوهره اصلی روحانیت است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَإِيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحمِينَ

(و ایوب، هنگامی که پروردگارش را ندا داد که: مرا رنج و سختی فرا گرفته و تو مهربان‌ترین مهربانانی). این آیه، بر اهمیت ارتباط مستقیم با خداوند و استجابت دعا تأکید دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که عالم ربانی، بدون این ارتباط، به ارگانی معمولی تبدیل می‌شود که فاقد اقتدار معنوی است.

نقش ملائکه در هدایت عالمان

ملائکه، به‌سان سفیرانی الهی، نقش مهمی در هدایت و حفاظت عالمان ربانی دارند. استاد فرزانه با اشاره به روایات، تأکید دارند که عالمان باید تکلیف خود را با ملائکه روشن کنند. این رابطه، که در قرآن کریم و روایات به کرات ذکر شده، نشان‌دهنده حضور فعال ملائکه در زندگی مؤمنان است. به عنوان مثال، روایتی از معصومین علیهم‌السلام نقل شده است که: «ملائکه حافظ ما هستند» (ترجمه: فرشتگان نگهبان ما هستند). این سخن، بر نقش ملائکه در حفاظت از مؤمنان تأکید دارد و عالمان را به تأمل در این رابطه دعوت می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

عالم ربانی، با ارتباط مستقیم با خداوند و تأسی به انبیاء، می‌تواند اقتدار معنوی را در حوزه‌ها احیا کند. این ارتباط، که از طریق تهجد و مناجات برقرار می‌شود، حوزه‌ها را از تبدیل شدن به ارگان‌های معمولی نجات می‌دهد. نقش ملائکه، به‌عنوان حافظان مؤمنان، در این مسیر برجسته است.

بخش پنجم: مقابله با عرفان‌های کاذب

چالش عرفان‌های نوظهور

عرفان‌های نوظهور، به‌سان ابرهایی تیره که آسمان معرفت را می‌پوشانند، چالشی جدی برای حوزه‌های علمیه هستند. این جریان‌ها، که گاه با ادعاهای کاذب و قدرت‌های معنوی جعلی همراهند، نیازمند پاسخی علمی و مستدل از سوی حوزه‌هاست. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید با ایجاد واحدهای تخصصی در زمینه عرفان اسلامی و روان‌شناسی قرآنی، به تحلیل و نقد این جریان‌ها بپردازد و جایگزین‌های معتبر ارائه دهد.

نقش حوزه‌ها در تولید علم بومی

تولید علم بومی، به‌سان کشتزاری که میوه‌های معرفت می‌دهد، ضرورتی برای حوزه‌های علمیه است. این علم، که ریشه در قرآن کریم و روایات دارد، باید توانایی رقابت با علوم غربی و پاسخگویی به نیازهای جهانی را داشته باشد. استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که حوزه‌ها با ایجاد آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و مراکز تخصصی، به تولید دانشی بپردازند که نه‌تنها در داخل، بلکه در سطح جهانی نیز تأثیرگذار باشد.

جمع‌بندی بخش پنجم

عرفان‌های کاذب، چالشی جدی برای حوزه‌های علمیه هستند که تنها با تولید علم بومی و مبتنی بر معارف قرآنی می‌توان با آن‌ها مقابله کرد. حوزه‌ها باید با ایجاد زیرساخت‌های علمی و تخصصی، به‌عنوان مراکز اقتدار معنوی، در برابر این جریان‌ها ایستادگی کنند.

نتیجه‌گیری کل کتاب

روان‌شناسی منطقی، به‌سان گوهری درخشان در گنجینه علوم اسلامی، توانایی احیای نقش حوزه‌های علمیه در جهان معاصر را دارد. این علم، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم‌السلام، می‌تواند حوزه‌ها را به مراکز اقتدار معنوی و علمی تبدیل کند. بازسازی ساختارهای سنتی، تقویت دیالوگ علمی و اجتماعی، تربیت عالمان ربانی، و مقابله با عرفان‌های کاذب، از مهم‌ترین راهکارهای پیشنهادی استاد فرزانه است. حوزه‌های علمیه، به‌سان کشتی‌هایی که در دریای معرفت به سوی ساحل هدایت حرکت می‌کنند، باید با تکیه بر اصول قرآنی، نظیر حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن، به هدایت جامعه و صدور انقلاب ۵۷ بپردازند. این مسیر، نه‌تنها به احیای جایگاه حوزه‌ها در جامعه اسلامی منجر می‌شود، بلکه آن‌ها را به‌عنوان الگویی جهانی برای هدایت بشریت معرفی می‌کند.