متن درس

html

روان‌شناسی راستین: درآمدی بر اخلاق و معنویت در گستره اجتماع

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 158)

مقدمه

روان‌شناسی راستین، به‌عنوان علمی برخاسته از معارف قرآنی و روایی، در پی تبیین اصول و ارزش‌هایی است که حیات انسانی را به سوی کمال، آرامش و سعادت رهنمون می‌سازد. این علم، با تلفیق اخلاق، معنویت و دانش روان‌شناختی، راهکاری جامع برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی و فردی ارائه می‌دهد. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاش شده است تا با زبانی فاخر و علمی، مفاهیم کلیدی روان‌شناسی راستین در قالبی دانشگاهی و نظام‌مند عرضه گردد. این اثر، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات، به بررسی موضوعاتی چون خشونت‌پرهیزی، مهرورزی، دیالوگ و نقش رزق حلال در سلامت روان می‌پردازد و بر ضرورت ترویج فرهنگ محبت و گفتمان در جامعه تأکید دارد.

ساختار این کتاب بر اساس موضوعات محوری درس‌گفتارها تنظیم شده است و هر بخش، با عناوین و زیرعناوین تخصصی، به تحلیل عمیق مفاهیم می‌پردازد. هدف آن است که با حفظ تمامی جزئیات و نکات اصلی، متنی منسجم و جذاب برای مخاطبان آکادمیک فراهم آید که نه‌تنها به‌عنوان منبعی علمی، بلکه به‌مثابه چراغی برای هدایت معنوی و اجتماعی عمل کند.

بخش اول: مبانی روان‌شناسی راستین و اخلاق اجتماعی

خشونت‌پرهیزی: بنیاد صلح اجتماعی

خشونت، به‌سان آفتی ویرانگر، بنیادهای سلامت روان و اجتماع را تهدید می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که خشونت، چه در قالب کلامی و چه در اشکال فیزیکی، از راحت زیستن و آرامش درونی سرچشمه نمی‌گیرد. انسان هنگامی که در سایه محبت و عطوفت زیست می‌کند، نیازی به تندی و تیزی نمی‌یابد. این اصل، ریشه در کلام الهی دارد که می‌فرماید:

وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا

هنگامی که نادانان با آنان سخن می‌گویند، پاسخشان سلام است (سوره فرقان، آیه ۶۳).

این آیه، به‌مثابه مشعلی فروزان، راهنمای انسان در مواجهه با نادانی و تندی است. پاسخ به نادانی، نه با درگیری و مشاجره، بلکه با آرامش و سلام است. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که انسان باید به جای توجه به گوینده، به محتوای سخن بنگرد و از واکنش‌های خشن پرهیز کند. این رویکرد، نه‌تنها به صلح درونی منجر می‌شود، بلکه جامعه را از چرخه خشونت رهایی می‌بخشد.

برای نهادینه‌سازی این اصل، آموزش اخلاق و گفتمان از کودکی تا بزرگسالی ضروری است. استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که واحدهای درسی ویژه‌ای برای ترویج مهربانی و پرهیز از خشونت در نظام آموزشی گنجانده شود تا نسل‌های آینده با فرهنگ دیالوگ و محبت پرورش یابند.

رزق حلال و تمرکز در عبادت

یکی از محورهای کلیدی در روان‌شناسی راستین، تأثیر رزق حلال بر سلامت روان و تمرکز در عبادت است. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، رزق حلال را به بنزین پاکیزه‌ای تشبیه می‌کنند که موتور وجود انسان را به حرکت درمی‌آورد. رزق حرام، مانند سوختی آلوده، ذهن و قلب را از آرامش و تمرکز محروم می‌سازد. این اصل به‌ویژه در عباداتی چون نماز، که نیازمند حضور قلب است، اهمیتی دوچندان می‌یابد.

برای دستیابی به تمرکز در نماز، دو راهکار اساسی پیشنهاد می‌شود: نخست، التزام به رزق حلال و پرهیز از حرام‌خواری؛ و دوم، کاهش کثرت و پراکندگی در امور زندگی. رزق حلال، به‌سان آبی زلال، قلب را شست‌وشو می‌دهد و زمینه‌ساز آرامش در عبادت می‌شود. استاد فرزانه می‌فرمایند که فشارهای غیرضروری بر مردان برای کسب مال بیشتر، گاه آنان را به سوی حرام سوق می‌دهد و این امر، تمرکز در عبادت را مختل می‌سازد.

همچنین، مقدمات نماز مانند وضو، اذان و اقامه، به‌مثابه پل‌هایی هستند که انسان را به سوی تمرکز و حضور قلب هدایت می‌کنند. این اعمال، ذهن را از آشوب‌های روزمره جدا ساخته و به سوی الله اکبر، که نماد واگذاری همه امور به خداست، رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این اثر، بر دو اصل بنیادین روان‌شناسی راستین تأکید دارد: خشونت‌پرهیزی و رزق حلال. این دو، به‌سان دو بال، انسان را به سوی کمال و آرامش پرواز می‌دهند. خشونت‌پرهیزی، از طریق ترویج فرهنگ گفتمان و محبت، و رزق حلال، از طریق پاکیزه‌سازی زندگی مادی و معنوی، زمینه‌ساز جامعه‌ای سالم و معنوی هستند. آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیه ۶۳ سوره فرقان، این اصول را تأیید کرده و راهنمای عملی برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهند.

بخش دوم: نقد نمادها و رفتارهای خشونت‌آمیز

نقد نمادهای خشونت در اماکن مقدس

استاد فرزانه با نگاهی عمیق و انتقادی، به حضور نمادهای خشونت، مانند شمشیر و خنجر، در اماکن مقدس، به‌ویژه حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام، اشاره می‌کنند. این نمادها، که یادگار دوران سلطنت و استبداد هستند، با سیره مهربانانه و مردمی ائمه اطهار علیهم‌السلام ناسازگارند. امام رضا علیه‌السلام، که به ضامن آهو شهره‌اند، نماد عطوفت و محبت‌اند، نه خشونت و زورگویی. حضور این نمادها، به‌سان لکه‌ای بر دامان پاک اماکن مقدس، تصویری نادرست از دین ارائه می‌دهد.

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ

پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان روشنی چشم عطا کن (سوره فرقان، آیه ۷۴).

این آیه، بر اهمیت ترویج محبت و آرامش در اماکن مقدس تأکید دارد. استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که این نمادها به موزه‌ها منتقل شده و به جای آن‌ها، مظاهر قرآنی و روایی، مانند آیات و احادیث، یا نمادهایی چون آهو که یادآور سیره امام رضا علیه‌السلام است، جایگزین شوند.

این نقد، نه‌تنها به اماکن مقدس، بلکه به تمامی جلوه‌های فرهنگی و اجتماعی که خشونت را ترویج می‌کنند، قابل تعمیم است. روان‌شناسی راستین، با تکیه بر معارف دینی، بر ضرورت جایگزینی خشونت با محبت تأکید دارد.

خشونت به‌عنوان مصداق فساد فی‌الارض

استاد فرزانه، رفتارهای خشن، مانند اسیدپاشی، را مصداق بارز فساد فی‌الارض می‌دانند. این رفتارها، که از منظر روان‌شناسی به حالات حیوانی و غیرانسانی شباهت دارند، نه‌تنها با اصول اسلامی، بلکه با هرگونه معیار انسانی مغایرت دارند. چنین اعمالی، به‌سان خاری در گلستان وجود انسان، به تخریب جسم و روح قربانیان منجر می‌شوند.

إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا

سزای کسانی که با خدا و رسولش می‌جنگند و در زمین فساد می‌کنند (سوره مائده، آیه ۳۳).

این آیه، شدت مجازات مفسدان را نشان می‌دهد و بر ضرورت مقابله با رفتارهای خشن تأکید دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که این‌گونه رفتارها، حتی از منظر روان‌شناسی، به‌عنوان حالاتی بیمارگونه و ضداجتماعی تلقی می‌شوند که نیازمند درمان و پیشگیری‌اند.

برای پیشگیری از این رفتارها، آموزش مهربانی و دیالوگ از سنین پایین ضروری است. جامعه‌ای که خشونت را به‌عنوان یک جرم جهانی بشناسد، می‌تواند به سوی صلح و آرامش حرکت کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تمرکز بر نقد نمادها و رفتارهای خشونت‌آمیز، بر ضرورت جایگزینی خشونت با محبت و معنویت تأکید دارد. اماکن مقدس باید مظهر آرامش و عطوفت باشند، نه بازتاب‌دهنده ابزارهای خشونت. همچنین، رفتارهای خشن، به‌ویژه اعمالی چون اسیدپاشی، به‌عنوان مصادیق فساد فی‌الارض، نیازمند مقابله‌ای نظام‌مند و آموزشی هستند. آیات قرآن کریم، مانند آیات ۷۴ سوره فرقان و ۳۳ سوره مائده، این اصول را تأیید می‌کنند.

بخش سوم: فرماندهی و روابط اجتماعی

فرماندهی بدون قلدری

فرماندهی، در روان‌شناسی راستین، نه با زورگویی و قلدری، بلکه با مهرورزی و نرم‌خویی تعریف می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که فرمانده‌ای که به خشونت متوسل شود، از مقام امر به معروف و نهی از منکر به زورگویی و تجاوز تنزل می‌یابد. این اصل، در کلام الهی نیز تأیید شده است:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ

به سبب رحمت الهی با آن‌ها نرم‌خو شدی (سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹).

این آیه، مهرورزی را به‌عنوان جوهره رهبری معرفی می‌کند. استاد فرزانه می‌فرمایند که فرماندهی باید به‌سان نسیمی ملایم، دل‌ها را به سوی خیر و صلاح هدایت کند، نه با طوفان زور و اجبار.

این اصل، نه‌تنها در مدیریت اجتماعی، بلکه در روابط خانوادگی و تربیتی نیز کاربرد دارد. والدین و مربیان باید با محبت و گفتمان، فرزندان و شاگردان را هدایت کنند، نه با تندی و اجبار.

خشونت کلامی و آسیب‌های اجتماعی

خشونت کلامی، مانند غیبت، تهمت و بی‌احترامی، به‌سان زخم‌هایی پنهان، روابط اجتماعی را تخریب می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که این رفتارها، هرچند خفیف به نظر آیند، به اندازه خشونت فیزیکی مخرب‌اند. قرآن کریم نیز بر پرهیز از این رفتارها تأکید دارد:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری گمان‌ها بپرهیزید که برخی گمان‌ها گناه است (سوره حجرات، آیه ۱۲).

این آیه، به‌سان آیینه‌ای روشن، انسان را از آسیب‌های گمان بد و تهمت بازمی‌دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که حتی در برابر دشمن، باید با ادب و متانت رفتار کرد تا از تحریک و تشدید خشونت جلوگیری شود.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، بر اهمیت مهرورزی در فرماندهی و پرهیز از خشونت کلامی تأکید دارد. رهبری راستین، با نرم‌خویی و محبت، و پرهیز از رفتارهای مخرب کلامی، به تقویت پیوندهای اجتماعی و تربیتی کمک می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند آیات ۱۵۹ سوره آل‌عمران و ۱۲ سوره حجرات، این اصول را تأیید کرده و راهنمای عملی برای زیست اخلاقی ارائه می‌دهند.

بخش چهارم: نقش علم و اخلاق در هدایت بشر

تلفیق علم و اخلاق

استاد فرزانه تأکید دارند که علم، هرچند ارزشمند، بدون همراهی با اخلاق و دین نمی‌تواند بشر را به سوی سعادت هدایت کند. خودخواهی و سوءاستفاده از دانش، به‌سان آتشی خانمان‌سوز، به قهقرا و تخریب اجتماعی منجر می‌شود. قرآن کریم نیز بر اهمیت تلفیق علم و دین تأکید دارد:

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا

پس روی خود را به سوی دین یکتا کن (سوره روم، آیه ۳۰).

این آیه، انسان را به سوی دینی خالص و یکتا دعوت می‌کند که در آن، علم و اخلاق در هم می‌آمیزند. استاد فرزانه می‌فرمایند که علم بدون اخلاق، مانند کشتی‌ای بی‌جهت است که سرنشینانش را به سوی طوفان می‌برد.

برای تحقق این اصل، باید خودخواهی‌ها کنترل شده و دانش در خدمت خیر و صلاح بشر قرار گیرد. این رویکرد، به‌ویژه در جهانی که با گسترش دانش همچنان گرفتار خشونت و نزاع است، اهمیتی حیاتی دارد.

خشونت به‌عنوان بیماری روانی جهانی

خشونت، به‌سان بیماری‌ای فراگیر، روح و روان جوامع را آلوده کرده است. استاد فرزانه این پدیده را یک چالش روانی و اجتماعی جهانی می‌دانند که نیازمند مداخله انسان‌های معنوی و دانشمندان است. قرآن کریم نیز بر نقش معنویت در درمان این بیماری تأکید دارد:

وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ

و ما از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است فرو می‌فرستیم (سوره اسراء، آیه ۸۲).

این آیه، قرآن کریم را به‌سان دارویی شفابخش معرفی می‌کند که می‌تواند بیماری‌های روانی و اجتماعی را درمان کند. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون درمان این بیماری، خشونت روزبه‌روز گسترش خواهد یافت.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، بر ضرورت تلفیق علم و اخلاق و درمان خشونت به‌عنوان یک بیماری روانی جهانی تأکید دارد. علم بدون اخلاق، راه به سوی کمال نمی‌برد و خشونت، به‌سان آفتی جهانی، نیازمند مداخله‌ای نظام‌مند و معنوی است. آیات قرآن کریم، مانند آیات ۳۰ سوره روم و ۸۲ سوره اسراء، این اصول را تأیید کرده و راهنمای عملی برای هدایت بشر ارائه می‌دهند.

بخش پنجم: تربیت و روابط خانوادگی

نقش تجربه و تربیت در کاهش خشونت

استاد فرزانه تأکید دارند که تجربه بزرگ‌ترها، حتی اگر سواد کمتری داشته باشند، می‌تواند در تربیت و کاهش خشونت مؤثر باشد. تربیت مهربانانه، به‌سان بذری در خاک وجود انسان، می‌تواند نسلی عاری از خشونت پرورش دهد. این اصل در کلام الهی نیز تأیید شده است:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ

به سبب رحمت الهی با آن‌ها نرم‌خو شدی (سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹).

این آیه، بر نقش محبت و نرم‌خویی در تربیت تأکید دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که والدین و مربیان باید با گفتمان و محبت، فرزندان را هدایت کنند و از زورگویی و تندی پرهیز کنند.

این رویکرد، نه‌تنها در خانواده، بلکه در نظام آموزشی و اجتماعی نیز باید نهادینه شود تا جامعه‌ای عاری از خشونت شکل گیرد.

محبت و مهربانی در روابط خانوادگی

روابط خانوادگی، به‌سان باغی سرسبز، نیازمند محبت و عطوفت است. استاد فرزانه تأکید دارند که بدگویی و رفتارهای خشن در خانواده، پیوندهای عاطفی را تخریب می‌کند. قرآن کریم نیز بر نقش محبت در خانواده تأکید دارد:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا

و از نشانه‌های او این است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به آن‌ها آرامش یابید (سوره روم، آیه ۲۱).

این آیه، خانواده را به‌سان مأمنی برای آرامش معرفی می‌کند. استاد فرزانه می‌فرمایند که محبت و احترام متقابل، کلید سعادت خانوادگی است و هرگونه خشونت، چه کلامی و چه رفتاری، این آرامش را برهم می‌زند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، بر نقش تربیت مهربانانه و محبت در روابط خانوادگی تأکید دارد. تجربه بزرگ‌ترها و رفتارهای عطوفت‌آمیز، به‌سان بذرهایی در خاک وجود انسان، می‌توانند نسلی عاری از خشونت پرورش دهند. آیات قرآن کریم، مانند آیات ۱۵۹ سوره آل‌عمران و ۲۱ سوره روم، این اصول را تأیید کرده و راهنمای عملی برای تربیت و روابط خانوادگی ارائه می‌دهند.

بخش ششم: راهکارهای جهانی برای خشونت‌پرهیزی

مخالفت با خشونت به‌عنوان اصل جهانی

استاد فرزانه، خشونت را به‌عنوان یک جرم جهانی و ضد ارزش معرفی می‌کنند و بر ضرورت جایگزینی آن با گفتمان و دیالوگ تأکید دارند. این اصل، در روان‌شناسی راستین، به‌سان ستونی استوار، پایه‌های صلح جهانی را تقویت می‌کند. قرآن کریم نیز بر مسئولیت انسان در ایجاد صلح تأکید دارد:

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ

و او کسی است که شما را جانشینان زمین قرار داد (سوره غافر، آیه ۶۴).

این آیه، مسئولیت انسان در حفظ صلح و گفتمان را یادآور می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که خشونت، چه به نام دین، چه به نام کشور، و چه به هر بهانه دیگر، باید به‌عنوان یک جرم جهانی شناخته شود.

برای تحقق این اصل، باید در همه سطوح اجتماعی و بین‌المللی، فرهنگ گفتمان و مهربانی ترویج شود. این رویکرد، به‌ویژه در جهانی که با گسترش ارتباطات همچنان گرفتار خشونت است، اهمیتی حیاتی دارد.

خشونت‌پرهیزی به‌عنوان راهکار مقابله با تروریسم

استاد فرزانه تأکید دارند که تنها راه مقابله با رفتارهای خشن و گروه‌های تروریستی، خشونت‌پرهیزی در قوانین و رفتارهای اجتماعی است. قوانینی که بر خشونت استوار باشند، به‌سان بذرهایی مسموم، چرخه خشونت را تشدید می‌کنند. قرآن کریم نیز بر اهمیت آمادگی معنوی برای مقابله با خشونت تأکید دارد:

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ

و برای آن‌ها هرچه در توان دارید از نیرو آماده کنید (سوره انفال، آیه ۶۰).

این آیه، بر ضرورت آمادگی معنوی و اخلاقی برای مقابله با خشونت تأکید دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که زندان‌ها و مجازات‌های خشن، به‌جای حل مشکل، به تشدید خشونت منجر می‌شوند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، بر ضرورت خشونت‌پرهیزی به‌عنوان یک اصل جهانی و راهکار مقابله با تروریسم تأکید دارد. گفتمان و مهربانی، به‌سان کلیدهایی طلایی، می‌توانند قفل‌های خشونت را بگشایند. آیات قرآن کریم، مانند آیات ۶۴ سوره غافر و ۶۰ سوره انفال، این اصول را تأیید کرده و راهنمای عملی برای صلح جهانی ارائه می‌دهند.

بخش هفتم: نقد افراط و تفریط در احکام دینی

اعتدال در اجرای احکام

استاد فرزانه، افراط و تفریط در اجرای احکام دینی، مانند ترویج پوشش‌های غیرمنطقی یا آزادی‌های غیرشرعی، را به‌سان دو لبه تیز یک قیچی می‌دانند که دین را لوث می‌کنند. این رفتارها، از منظر روان‌شناسی راستین، به‌عنوان نوعی خشونت کلامی و فرهنگی تلقی می‌شوند. قرآن کریم نیز بر اهمیت اعتدال تأکید دارد:

فَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ أُولَٰئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ

کسانی که به خدا و رسولش ایمان آوردند، آنان راستگویانند (سوره حدید، آیه ۱۷).

این آیه، بر اهمیت صدق و اعتدال در اجرای احکام تأکید دارد. استاد فرزانه می‌فرمایند که ترویج رفتارهای افراطی، مانند پوشش‌های غیرمنطقی در رسانه‌ها، یا آزادی‌های غیرشرعی، به تحریک و خشونت در جامعه منجر می‌شود.

برای پیشگیری از این آسیب‌ها، باید آگاهی نسبت به احکام دینی افزایش یابد و از تحریف دین به‌وسیله رفتارهای غیرمنطقی جلوگیری شود.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش، بر ضرورت اعتدال در اجرای احکام دینی تأکید دارد. افراط و تفریط، به‌سان دو آفت، دین را از اصالت خود دور می‌کنند. روان‌شناسی راستین، با تکیه بر آیات قرآن کریم، مانند آیه ۱۷ سوره حدید، بر اهمیت صدق و اعتدال در اجرای احکام تأکید دارد.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین، به‌سان مشعلی فروزان، راه سعادت و کمال بشر را روشن می‌سازد. این علم، با تکیه بر معارف قرآنی و روایی، بر اصول خشونت‌پرهیزی، مهرورزی، گفتمان و رزق حلال تأکید دارد. از نقد نمادهای خشونت در اماکن مقدس تا ترویج محبت در روابط خانوادگی، این اثر نشان داد که چگونه می‌توان با تلفیق علم و اخلاق، جامعه‌ای سالم و معنوی ساخت. آیات قرآن کریم، مانند وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا و وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ، راهنمای این مسیر هستند. علم دینی، با تربیت عالمان ربانی و بازسازی علوم سنتی، می‌تواند به‌عنوان دارالشفایی معنوی و علمی عمل کند و روان‌شناسی راستین را به الگویی جامع برای هدایت بشریت تبدیل نماید.