متن درس
html
روانشناسی منطقی در نظام احسن
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 174)
مقدمه: تبیین نظام احسن در روانشناسی منطقی
نظام احسن، به‌مثابه آیینه‌ای حکیمانه از نظم خلقت، رابطه‌ای ژرف میان انسان، طبیعت و حیوانات را در چارچوبی متعادل و عادلانه ترسیم می‌کند. این نظام، که ریشه در حکمت الهی دارد، از منظر روانشناسی منطقی، رفتارها، عواطف و نیازهای انسانی و حیوانی را در بستری از تعادل طبیعی و معنوی تحلیل می‌کند. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاش شده است تا با زبانی فاخر و علمی، مفاهیم نظام احسن و ارتباط آن با روانشناسی انسانی و اجتماعی بررسی شود. این نوشتار، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عمیق روان‌شناختی، به دنبال تبیین این است که چگونه درندگی، عاطفه، شهوت و مسائل اجتماعی در چارچوب نظام احسن معنا می‌یابند و چگونه می‌توان با حکمت و علم، به مدیریت این امور پرداخت.
بخش اول: نظام احسن و وزان طبیعی
نظام احسن، به‌مثابه نظامی که در آن هر جزء با نظمی حکیمانه در جای خود قرار گرفته، از منظر روانشناسی منطقی، جهانی را به تصویر می‌کشد که در آن درندگی، آکل و ماکول، و حتی اصطکاک و استهلاک، بخشی از وزان طبیعی خلقت هستند. این نظام، که در آن هر پدیده‌ای به سوی تعادل و کمال هدایت می‌شود، درندگی را نه به‌عنوان نقص، بلکه به‌عنوان جزء لاینفک طبیعت معرفی می‌کند. استاد فرزانه در درس‌گفتارهای خود تأکید دارند که درندگی، مانند اصطکاک لاستیک در رانندگی، بخشی از نظم طبیعی است که بدون آن، حیات و پویایی طبیعت مختل می‌شود.
| درنگ: در نظام احسن، درندگی و آکل و ماکول، نه نقص خلقت، بلکه بخشی از وزان طبیعی هستند که به حفظ تعادل و پویایی حیات کمک می‌کنند. |
این دیدگاه با آیات قرآن کریم همخوانی دارد، چنان‌که در سوره آل عمران آمده است: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ (هر چیزی که در آسمان‌ها و زمین است برای شما رام شده است). این آیه نشان می‌دهد که لذت‌ها و نیازهای طبیعی، بخشی از نظام حکیمانه خلقت هستند.
تحلیل روان‌شناختی وزان طبیعی
از منظر روانشناسی اکولوژیک، درندگی و آکل و ماکول در طبیعت، به حفظ تنوع زیستی و پویایی محیط کمک می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که تصادفات ناشی از غفلت، غیرطبیعی هستند، اما استهلاک و اصطکاک، جزئی از نظم طبیعی‌اند. برای مثال، لاستیک خودرو در اثر رانندگی ساییده می‌شود، همان‌گونه که حیوان برای سیر شدن باید حیوانی دیگر را شکار کند. این فرآیند، نه خطا و نه نقص، بلکه بخشی از حکمت خلقت است.
جمع‌بندی بخش اول
نظام احسن، با تأکید بر وزان طبیعی، درندگی و آکل و ماکول را به‌عنوان بخشی از نظم خلقت معرفی می‌کند. این نظام، که در آن هر پدیده‌ای در جای خود معنا می‌یابد، از منظر روانشناسی منطقی، به ما می‌آموزد که باید با حکمت و علم، به مدیریت این امور پرداخت و از قضاوت‌های عاطفی صرف پرهیز کرد.
بخش دوم: جدیت طبیعی و روانشناسی حیوانات
جهان طبیعت، به‌ویژه جنگل، نظامی جدی است که در آن درندگی، خزندگی و چرندگی، به حفظ تازگی و پویایی عالم کمک می‌کنند. استاد فرزانه در درس‌گفتارهای خود، جنگل را به آیینه‌ای تشبیه می‌کنند که در آن جدیت خلقت نمایان است. بدون درندگی، جنگل به مردابی از فساد و تعفن بدل می‌شود، چنان‌که آیه كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹) به پویایی و نو شدن خلقت اشاره دارد.
| درنگ: جدیت جنگل، به حفظ تعادل و تازگی آن کمک می‌کند. درندگی، بخشی از نظام احسن است که بدون آن، حیات طبیعت به مرداب بدل می‌شود. |
روانشناسی حیوانات و تقارب با انسان
استاد فرزانه تأکید دارند که حیوانات، برخلاف تصور رایج، موجوداتی اتوماتیک نیستند. آن‌ها دارای اراده، تفکر و شعور هستند و رفتارشان تحت تأثیر محیط، تربیت و تجربه قرار می‌گیرد. برای مثال، گربه‌ای که رام شده، رفتار متفاوتی با گربه وحشی دارد. این تقارب میان انسان و حیوان، از منظر روانشناسی منطقی، نشان‌دهنده وحدت وجودی میان موجودات است. حیوانات نیز مانند انسان‌ها، دچار غفلت، تنبلی یا خطا می‌شوند و این خطاها، بخشی از نظام طبیعی آن‌هاست.
تحلیل روان‌شناختی رفتار حیوانات
از منظر روانشناسی اکولوژیک، رفتار حیوانات تحت تأثیر اراده و تفکر آن‌هاست. برای مثال، گوسفندی که به تنهایی برای خوردن آب می‌رود و طعمه گرگ می‌شود، ممکن است به دلیل طمع یا غفلت خود دچار این سرنوشت شده باشد. این رفتارها، نشان‌دهنده وجود اراده و انتخاب در حیوانات است، هرچند مرتبه آن با انسان متفاوت است.
جمع‌بندی بخش دوم
جنگل، به‌مثابه نظامی جدی، با درندگی و رفتارهای ارادی حیوانات، به حفظ تازگی و تعادل خلقت کمک می‌کند. روانشناسی حیوانات، با تأکید بر تقارب وجودی میان انسان و حیوان، نشان می‌دهد که حیوانات نیز دارای اراده و شعور هستند و رفتارشان تحت تأثیر عوامل محیطی و تربیتی قرار می‌گیرد.
بخش سوم: عوامل زیرساختی در رفتارهای اجتماعی
رفتارهای اجتماعی، مانند کم‌کاری یا فساد، بیش از آنکه به پوشش یا برهنگی وابسته باشند، نتیجه عوامل زیرساختی مانند فقر، کمبودهای اجتماعی و عدم وظیفه‌شناسی هستند. استاد فرزانه تأکید دارند که در جوامعی که اخلاق اجتماعی و انضباط حاکم نیست، کم‌کاری و فساد افزایش می‌یابد، صرف‌نظر از نوع پوشش یا برهنگی.
| درنگ: عوامل زیرساختی مانند فقر و عدم وظیفه‌شناسی، بیش از پوشش یا برهنگی، بر رفتارهای اجتماعی تأثیر می‌گذارند. |
تحلیل روان‌شناختی عوامل اجتماعی
از منظر روانشناسی اجتماعی، فقر و کمبودهای اجتماعی، به کاهش انضباط و افزایش فساد منجر می‌شوند. آیه وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ (الشورى: ۳۰) نشان می‌دهد که بسیاری از مشکلات اجتماعی، نتیجه اعمال خود انسان‌هاست. برای مثال، در جامعه‌ای که زرنگی به معنای زیرکی و فریب تعریف می‌شود، کارایی و انضباط کاهش می‌یابد.
جمع‌بندی بخش سوم
رفتارهای اجتماعی، تحت تأثیر عوامل زیرساختی مانند فقر و اخلاق اجتماعی قرار دارند. روانشناسی اجتماعی نشان می‌دهد که برای کاهش فساد و افزایش کارایی، باید به اصلاح ساختارهای اجتماعی و تقویت وظیفه‌شناسی پرداخت.
بخش چهارم: شهوت و تعادل در نظام احسن
شهوت، به‌مثابه جریانی طبیعی در وجود انسان، بخشی از نظام احسن است که باید با تعادل مدیریت شود. استاد فرزانه تأکید دارند که افراط در شهوت، به بیماری‌های روحی و جسمی منجر می‌شود، در حالی که کمبود آن نیز به اختلالاتی مانند وسواس و افسردگی می‌انجامد.
| درنگ: شهوت، در نظام احسن، باید متعادل باشد تا به سلامت روان و جسم کمک کند. افراط و تفریط در آن، به بیماری‌های روانی و جسمی منجر می‌شود. |
تحلیل روان‌شناختی شهوت
آیه زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ (آل عمران: ۱۴) به جذابیت شهوات برای انسان اشاره دارد، اما نظام احسن، تعادل در این زمینه را طلب می‌کند. از منظر روانشناسی مرضی، افراط در شهوت به اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی، و کمبود آن به مشکلاتی مانند وسواس و یبوست روانی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش چهارم
شهوت، به‌عنوان بخشی از نظام احسن، نیازمند تعادل است. روانشناسی منطقی نشان می‌دهد که مدیریت صحیح شهوت، به سلامت روان و جسم کمک می‌کند، در حالی که افراط و تفریط، به اختلالات روانی و جسمی منجر می‌شود.
بخش پنجم: مشکلات جنسی و اجتماعی
مشکلات جنسی، مانند همجنس‌گرایی و ناهمگونی جنسیتی، بیش از آنکه گناه باشند، نتیجه کمبودهای اجتماعی و عدم دسترسی به ابزارهای رفع نیازهای طبیعی هستند. استاد فرزانه تأکید دارند که این مسائل، نیازمند رویکرد درمانی و علمی هستند، نه تنبیهی.
| درنگ: مشکلات جنسی و جنسیتی، نتیجه کمبودهای اجتماعی و بیماری‌های روانی هستند و باید با رویکرد درمانی، نه تنبیهی، مدیریت شوند. |
تحلیل روان‌شناختی مسائل جنسی
آیه ذَٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (آل عمران: ۱۴) نشان می‌دهد که لذت‌های دنیوی باید در چارچوب حکمت الهی مدیریت شوند. از منظر روانشناسی اجتماعی، عدم تأمین نیازهای جنسی و عاطفی، به انحرافات رفتاری منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش پنجم
مشکلات جنسی و جنسیتی، نتیجه کمبودهای اجتماعی و روانی هستند. روانشناسی منطقی تأکید دارد که این مسائل باید با رویکردهای علمی و درمانی مدیریت شوند تا از تشدید مشکلات اجتماعی جلوگیری شود.
بخش ششم: ازدواج و موانع اجتماعی
ازدواج، به‌عنوان راه‌حلی برای نیازهای جنسی و عاطفی، به دلیل موانع اجتماعی مانند هزینه‌های بالا و انتظارات غیرواقعی، دشوار شده است. استاد فرزانه تأکید دارند که این موانع، به افزایش فساد و گناه منجر می‌شوند.
| درنگ: موانع ازدواج، مانند هزینه‌های گزاف و مهرهای سنگین، به افزایش فساد و مشکلات اجتماعی منجر می‌شود. |
تحلیل روان‌شناختی موانع ازدواج
آیه وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَىٰ مِنْكُمْ (النور: ۳۲) به تسهیل ازدواج دعوت می‌کند. از منظر روانشناسی اجتماعی، موانع ازدواج، مانند مهرهای غیرواقعی و هزینه‌های گزاف، به افزایش تنش‌های روانی و انحرافات اجتماعی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش ششم
ازدواج، به‌عنوان راه‌حلی برای نیازهای انسانی، نیازمند اصلاح موانع اجتماعی است. روانشناسی اجتماعی نشان می‌دهد که تسهیل ازدواج، به کاهش فساد و افزایش سلامت روان کمک می‌کند.
بخش هفتم: مهر و مسائل شرعی در ازدواج
مهر، به‌عنوان جزء اصلی عقد، باید قابل پرداخت باشد. استاد فرزانه تأکید دارند که مهرهای سنگین، عقد را از نظر شرعی مخدوش می‌کنند و به ظلم به زنان منجر می‌شوند.
| درنگ: مهر غیرقابل پرداخت، به ظلم به زنان و نقض عدالت منجر می‌شود و عقد را از نظر شرعی مخدوش می‌کند. |
تحلیل روان‌شناختی مهر
آیه وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً (النساء: ۴) به پرداخت مهر به‌عنوان حقی الزامی اشاره دارد. از منظر روانشناسی حقوقی، مهرهای غیرواقعی، به کاهش اعتماد در روابط زناشویی و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش هفتم
مهر، به‌عنوان جزء اصلی عقد، باید قابل پرداخت باشد تا عدالت در روابط زناشویی حفظ شود. روانشناسی حقوقی نشان می‌دهد که اصلاح این مسئله، به کاهش تنش‌های اجتماعی کمک می‌کند.
بخش هشتم: نقش علم دینی در حل مشکلات اجتماعی
علم دینی، به‌عنوان منبعی برای ارائه راه‌حل‌های شرعی و علمی، باید در حل مشکلات اجتماعی مانند ازدواج و مسائل جنسی نقش فعال‌تری ایفا کند. استاد فرزانه تأکید دارند که کم‌کاری در این زمینه، به افزایش مشکلات اجتماعی منجر شده است.
| درنگ: علم دینی باید با ارائه راه‌حل‌های علمی و شرعی، به رفع مشکلات اجتماعی کمک کند. |
تحلیل روان‌شناختی نقش علم دینی
حدیث «إذا ظهرت البدع في أمتي فليظهر العالم علمه» به مسئولیت عالمان در برابر بدعت‌ها اشاره دارد. از منظر روانشناسی اجتماعی، کم‌کاری نهادهای دینی در ارائه راه‌حل‌های عملی، به افزایش مشکلات اجتماعی منجر شده است.
جمع‌بندی بخش هشتم
علم دینی، با ارائه راه‌حل‌های علمی و شرعی، می‌تواند به رفع مشکلات اجتماعی کمک کند. این نهادها باید نقش فعال‌تری در مدیریت مسائل اجتماعی ایفا کنند.
بخش نهم: مسائل جنسیتی و روان‌شناختی
مسائل جنسیتی، مانند خنثی بودن یا ناهمگونی جنسیتی، بیماری‌های روانی هستند که باید با رویکرد درمانی، نه تنبیهی، مواجه شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که فتوای تغییر جنسیت، راه‌حلی شرعی برای برخی از این مشکلات ارائه کرده است.
| درنگ: مسائل جنسیتی، بیماری‌های روانی هستند که نیازمند درمان، نه تنبیه، هستند. |
تحلیل روان‌شناختی مسائل جنسیتی
از منظر روانشناسی بالینی، مسائل جنسیتی نیازمند تشخیص دقیق و درمان مناسب هستند. رویکرد تنبیهی، به جای حل مشکل، به تشدید آن منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش نهم
مسائل جنسیتی، به‌عنوان بیماری‌های روانی، نیازمند رویکرد درمانی هستند. روانشناسی بالینی تأکید دارد که این مسائل باید با علم و حکمت مدیریت شوند.
بخش دهم: نظام احسن و عاطفه زنان
نیازهای عاطفی و جنسی زنان، مانند مردان، در نظام احسن معتبر است و باید مورد توجه قرار گیرد. استاد فرزانه تأکید دارند که نادیده گرفتن این نیازها، به ظلم و افزایش مشکلات اجتماعی منجر می‌شود.
| درنگ: نیازهای عاطفی و جنسی زنان، در نظام احسن معتبر است و نادیده گرفتن آن‌ها، به ظلم و مشکلات اجتماعی منجر می‌شود. |
تحلیل روان‌شناختی عاطفه زنان
آیه هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ (البقرة: ۱۸۷) به رابطه متقابل زن و مرد اشاره دارد. از منظر روانشناسی جنسیتی، نادیده گرفتن نیازهای زنان، به کاهش اعتماد و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش دهم
نیازهای عاطفی و جنسی زنان، در نظام احسن، به‌عنوان بخشی از حکمت خلقت معتبر است. روانشناسی جنسیتی نشان می‌دهد که توجه به این نیازها، به کاهش مشکلات اجتماعی کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی کلی
نظام احسن، به‌مثابه چارچوبی حکیمانه، رابطه انسان، حیوان و طبیعت را در یک نظام وجودی واحد تبیین می‌کند. در این نظام، درندگی، آکل و ماکول، و حتی مشکلات اجتماعی مانند مسائل جنسی و ازدواج، بخشی از نظم طبیعی هستند که باید با حکمت و علم مدیریت شوند. روانشناسی منطقی، با تأکید بر تقارب وجودی انسان و حیوان، جدیت طبیعت، و نقش عاطفه و اخلاق، به فهم عمیق‌تری از رفتار انسانی و حیوانی کمک می‌کند. مشکلات اجتماعی، مانند موانع ازدواج و مسائل جنسیتی، نیازمند راه‌حل‌های علمی و شرعی هستند که علم دینی باید در این زمینه نقش فعال‌تری ایفا کند. آیات قرآن کریم و تحلیل‌های ارائه‌شده، نشان‌دهنده جامعیت نظام احسن در تبیین تعادل و عدالت در خلقت است. پذیرش این نظام، انسان را به هماهنگی با حکمت الهی و رفع مشکلات اجتماعی از طریق علم و معرفت سوق می‌دهد.
| با نظارت صادق خادمی |