متن درس

روان‌شناسی عقلانی: کاوشی در ابعاد وجودی انسان

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 198)

مقدمه

در این نوشتار، به بررسی ابعاد گوناگون روان‌شناسی با رویکردی عقلانی و معنوی می‌پردازیم که ریشه در تعالیم آیت الله نکونام قدس سره دارد. این کاوش، انسان را در پرتو عقل و نقل، از منظرهای فلسفی، سیاسی، خواب و تغذیه مورد تأمل قرار می‌دهد تا به فهم عمیق‌تری از وجود انسانی دست یابیم. همانند رودخانه‌ای که از سرچشمه‌های دانش سرازیر می‌شود، این مباحث به هم پیوسته، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند.

بخش نخست: روان‌شناسی سیاسی و مشروعیت قدرت

در این بخش، به کاوش در روان‌شناسی سیاسی می‌پردازیم که بر پایه عقل و نقل استوار است. آیت الله نکونام قدس سره، با نگاهی عمیق، ویژگی‌های حاکم جامعه را تبیین می‌کنند: سیادت، خادمیت، عدالت، مدیریت و قدرت استیفای حقوق. این ویژگی‌ها، همانند ستون‌های استواری که بنای جامعه را نگه می‌دارند، باید در رهبر جامعه تجلی یابند. حاکم باید سید جامعه باشد، یعنی بزرگ در علم، عقل و قدرت؛ خادم باشد، یعنی کم‌هزینه و بخشنده؛ و از اسراف و بخل به دور. این عقلانیتی است که فراتر از ادیان و مذاهب، زمینه‌ای مشترک برای همه جوامع فراهم می‌آورد.

در ادامه، به سند نقل و عقل اشاره می‌شود. هر قوم و ملتی، سندی برای مشروعیت خود دارد، اما استاد تأکید می‌کنند که در بلبشوی نصوص، باید به عقل رجوع کرد. عقل می‌گوید: هر که سید و خادم است، حاکم است. این رویکرد، دعوا و نزاع را از میان برمی‌دارد، زیرا سید و خادم، دعوا نمی‌کنند. همانند دریایی که امواجش آرام می‌گیرد، جامعه با چنین حاکمی به سکون می‌رسد.

در باب نسبیت و اطلاق، استاد تبیین می‌کنند که قدرت معصوم نسبی حقیقی است اما مطلق اضافی نسبت به بشر. امام زمان (عج) با قدرت مطلق اضافی، نه با زور و شمشیر، بلکه با سیستم اجرایی که بشر را از خستگی رهایی می‌بخشد، حکومت می‌کند. همانند مکانیکی که ماشین خراب را با یک استارت راه می‌اندازد، حضور ایشان همه را به اطاعت وامی‌دارد بدون نیاز به قداره‌کشی. این تصورات غلط، از اسرائیلیات است که برای ترساندن مردم ساخته شده‌اند.

در روان‌شناسی سیاسی، بشر طالب مطلق است اما قدرت مقید دارد. این فصل انسان در باب قدرت است: همه را می‌خواهد اما نمی‌تواند به دست آورد، پس به تعاون و جامعه روی می‌آورد. احتیاج، شیران را روباه‌مزاج می‌کند. این طلب مطلق و علم مقید، نبض انسان را در دست می‌گیرد و او را به سوی کنار آمدن با دیگران سوق می‌دهد.

در تحلیل، این ویژگی‌ها نشان‌دهنده اهمیت انتخاب رهبر بر پایه عقل است، نه صرف نقل. مشروعیت قدرت، با ترکیب عقل و نقل، به ثبات جامعه منجر می‌شود. نسبیت قدرت در برابر اطلاق اندیشه، انسان را به سوی تعادل سوق می‌دهد.

زیرعنوان: نسبیت معرفتی و قدرتی

آیت الله نکونام قدس سره، نسبیت را در معرفت و قدرت بررسی می‌کنند. ما در معرفت ممکن است مطلق‌گرا باشیم اما در قدرت مقید. قدرت همیشه تابع علم است، اما علم تابع قدرت نیست. در شکاف میان علم و قدرت، باید منصفانه عمل کرد تا همه طوایف همراه شوند. انسان اجعل نفسك ميزان بينك و بين غيرك: نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده.

در باب امام زمان (عج)، قدرت ایشان مطلق اضافی است، نه از سر زور. بشر خسته از کارهای خود، به ایشان روی می‌آورد همانند ماشینی که پس از تلاش‌های بیهوده، با یک استارت راه می‌افتد. سیستم ایشان، عقل‌ها را جمع می‌کند و نشاط می‌آفریند، همانند آفتابی که ابرها را کنار می‌زند.

در زمان غیبت، انسان زود چرت می‌زند و بی‌انگیزه می‌شود. حوزه‌های علمیه نیز از این امراض رنج می‌برند، اما با انگیزه‌های مادی در جامعه، کمتر دیده می‌شود. قدرت مطلق حقیقی تنها از آن خداست.

در تحلیل، این نسبیت نشان‌دهنده محدودیت بشر در برابر اطلاق الهی است. طلب مطلق در اندیشه، انسان را به سوی جامعه و تعاون هدایت می‌کند.

زیرعنوان: روان‌شناسی نظامی و منفعت‌طلبی

در ادامه، به روان‌شناسی نظامی اشاره می‌شود که با منفعت‌طلبی پیوند دارد. بشر، با اندیشه مطلق اما عمل مقید، همیشه در پی سیم و زر است. این طمع، تا هست، ادامه دارد. در عرفان، راه باز است اما جز اولیا نمی‌توانند بروند، زیرا اگر بروند، خدا را کنار می‌زنند.

فصل انسان در قدرت: طالب مطلق با علم مقید. همه دنبال همه چیز هستند اما نمی‌توانند به دست آورند. این مشترک در همه انسان‌هاست، مسلمان و کافر. همانند عروسی که حیایش از بی‌چادری است، برخی بی‌رغبتی‌ها از ناتوانی است.

در تحلیل، این طلب، احتیاج را ایجاد می‌کند که جامعه را شکل می‌دهد. تعاون از باب احتیاج است، والا انسان لفی خسر.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، روان‌شناسی سیاسی را با تأکید بر عقلانی بودن حاکم و مشروعیت قدرت بررسی کرد. ویژگی‌های سید و خادم، نسبیت قدرت و طلب مطلق، انسان را به سوی جامعه‌ای متعادل هدایت می‌کنند. رعایت این اصول، همانند بذری که در خاک مناسب می‌روید، به ثمره‌ای نیکو منجر می‌شود.

بخش دوم: روان‌شناسی خواب

در این بخش، به روان‌شناسی خواب می‌پردازیم که استراحت را فراتر از خواب می‌بیند. سکنی در قرآن کریم، به معنای زندگی است نه صرف خواب. استراحت، آرامش است؛ افرادی با روح سبک، بدون خواب نیز استراحت می‌کنند، همانند پرنده‌ای که در باد آرام پرواز می‌کند.

اضغاث و احلام، خواب‌های آشفته، ابزار تشخیص مشکلات هستند. انسان در خواب، بدون خجالت، حالات درونی را بیان می‌کند. این خواب‌ها، کم از رویای صالحه نیستند و برای مربّی یا طبیب، نفس را چکاب می‌کنند.

در بیداری، دیدن چیزها دو حال دارد: قوت یا ضعف. در نوجوانی، بیشتر قوت است؛ در سن بالا، اختلال.

در تحلیل، این خواب‌ها اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌دهند و متخصصان می‌توانند از آنها برای تحلیل عمیق استفاده کنند.

زیرعنوان: خواب قیلوله و کیفیت خواب

خواب قیلوله برای کسانی که سه وعده غذا می‌خورند، بعدازظهر است. خواب طولانی مضر است؛ باید با تغییر مکان و کیفیت همراه باشد. خواب روز ضروری است؛ خواب گرسنه پریشانی می‌آورد.

بهداشت: عالم باید مثل عروس زندگی کند، تمیز و نرم. دست شسته را با حوله خشک نکنید، زیرا کثیف می‌شود.

در تحلیل، تغییر کیفیت خواب از یکنواختی جلوگیری می‌کند و به عملکرد روزانه کمک می‌رساند.

زیرعنوان: خواب و حرکت وجودی

عالم در حرکت می‌خوابد و بیدار می‌شود. لا نوم لنا و لا سنه: نه خواب داریم نه چرت. نوم المومن عباده، زیرا در خواب نیز حرکت وجودی ادامه دارد.

بسیاری از اولیا مشکلات را در خواب حل می‌کنند. خواب جزء پیغمبری است؛ انبیا اول در خواب دریافت می‌کردند.

در تحلیل، خواب هماهنگ با حیات روحانی، به حل مسائل کمک می‌کند و ریشه در نصوص دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

روان‌شناسی خواب، آرامش را فراتر از خواب می‌بیند و اضغاث را ابزار تشخیص می‌داند. خواب قیلوله و حرکت وجودی، به تعادل جسم و روح منجر می‌شوند، همانند نسیمی که روح را تازه می‌کند.

بخش سوم: روان‌شناسی تغذیه

غذاها شر یا وحدت می‌آورند. انتخاب غذا فراتر از حلال است؛ للحرام عقاب و للحلال حساب. برخی غذاها مشرک‌اند، برخی وحدتی.

فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَىٰ طَعَامِهِ (عبس: ۲۴)؛ نگاه به غذا، توجه به کیفیت است. غذا باید به وجود رود، نه معده.

در تحلیل، غذاها بر روان تأثیر می‌گذارند و آگاهی مزاجی ضروری است.

زیرعنوان: وعده‌های غذایی و سلامت

وعده‌ها محدود باشد؛ سه بار خوردن برای مومن مضر. صبح غذا سنگین بخورید، شب سبک. استعمار وعده‌ها را عوض کرده.

در ماه رمضان، بیشتر می‌خورند. اولیا با کم غذا انرژی زیاد تولید می‌کنند.

در تحلیل، محدود کردن وعده‌ها با نصوص همخوانی دارد.

زیرعنوان: بهداشت و تخلیه بدن

بهداشت تغذیه، رسوبات را می‌زداید. بدن بدون رسوب، پرواز می‌کند. رسوب شش ماه می‌ماند و معده را مشکل‌دار می‌کند.

ساختار بدن اول است؛ بدون بدن سالم، به کمال نمی‌رسیم.

در تحلیل، تغذیه وجودی از مصرف بی‌رویه جلوگیری می‌کند.

زیرعنوان: عوامل داخلی و واردات

عوامل داخلی مانند غذا، کسالت یا رغبت می‌آورند. واردات قلبیه ضروری است؛ لا تاكلوا من تحت اقدامكم.

عالم به واردات غیبی نیاز دارد.

در تحلیل، کنترل عوامل داخلی به تعادل منجر می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

روان‌شناسی تغذیه، غذا را عامل وحدت یا کثرت می‌بیند. نگاه به غذا و محدود کردن وعده‌ها، به سلامت وجودی کمک می‌کنند، همانند چشمه‌ای که جسم و روح را سیراب می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

این کاوش در روان‌شناسی عقلانی، ابعاد سیاسی، خواب و تغذیه را بررسی کرد. ارتباط جسم، روان و روح، انسان را به کمال می‌رساند. رعایت اصول، کیفیت زندگی را ارتقا می‌دهد.