متن درس

روان‌شناسی راستین در حوزه‌های علمی و اجتماعی: رویکردی فاخر و آکادمیک

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 209)

مقدمه

روان‌شناسی راستین، به‌سان پلی است که حقیقت وجودی انسان را به معارف الهی و اجتماعی پیوند می‌دهد و در پرتو اصول دینی و علمی، راهی به‌سوی تعالی و هدایت می‌گشاید. این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و تحلیل‌های عمیق استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در نقش علم و قدرت در پیشبرد اهداف دینی و اجتماعی در حوزه‌های علمیه می‌پردازد.

بخش نخست: بنیاد دیانت بر علم و قدرت

دیانت، چه در قالب اسلام و چه در دیگر ادیان الهی، برای تحقق رسالت خویش به دو رکن اساسی علم و قدرت وابسته است. این دو مؤلفه، چون دو بال‌اند که حوزه‌های علمیه و علما را به‌سوی هدایت جامعه و استیفای حق رهنمون می‌سازند. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتارهای خویش تأکید دارند که هر پیامبر، عالم، یا نهادی که بخواهد در ارشاد و هدایت جامعه موفق باشد، باید از اقتدار علمی و عملی برخوردار گردد. فقدان این دو، کارآمدی نظام دینی را به مخاطره می‌افکند.

تبیین علم و قدرت در دیانت

علم به‌سان چراغ معرفت: علم در اینجا نه‌تنها به معنای آگاهی از متون دینی، بلکه به مثابه توانایی استخراج پروژه‌های عظیم علمی از منابع الهی، به‌ویژه قرآن کریم، است. این علم باید فراتر از دانش صرف و نحو حرکت کند و به تولید معرفت‌های کاربردی منجر شود. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید به‌گونه‌ای باشد که پاسخگوی نیازهای روزافزون جامعه باشد و از قالب مفاهیم نظری به عرصه عمل وارد گردد.

قدرت به‌مثابه ابزار تحول: قدرت، که متمایز از زور و اجبار است، به معنای توانایی نفوذ در جامعه، ایجاد تحول، و استیفای حق در برابر چالش‌ها و موانع است. این قدرت می‌تواند در قالب کرامات، معجزات، یا اقتدار اجتماعی و سیاسی نمود یابد. استاد فرزانه با اشاره به آیات قرآن کریم، این اصل را تبیین می‌کنند که بدون قدرت، حتی حقانیت دینی نمی‌تواند به‌طور کامل محقق شود.

درنگ: بنیاد هر دیانت و نظام هدایتی بر دو ستون علم و قدرت استوار است. بدون این دو، نه‌تنها حقانیت دینی استیفا نمی‌شود، بلکه کارآمدی نهادهای دینی در هدایت جامعه به مخاطره می‌افتد.

شاهد قرآنی: اقتدار موسی (ع) در برابر فرعون

یکی از نمونه‌های برجسته در قرآن کریم، مواجهه حضرت موسی (ع) با فرعون است. استاد فرزانه با استناد به آیه ۹۰ سوره مبارکه یونس، این اصل را تبیین می‌کنند:

﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾

ترجمه: «و بنی‌اسرائیل را از دریا گذراندیم. پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال کردند تا آنگاه که غرق او را فرو گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که بنی‌اسرائیل به او ایمان آورده‌اند نیست و من از تسلیم‌شدگانم.»

این آیه نشان می‌دهد که فرعون، زمانی به حقیقت تسلیم شد که اقتدار خود را در برابر قدرت و معجزات موسی (ع) از دست داد. استاد فرزانه تأکید دارند که این اقتدار، ناشی از علم و قدرت الهی موسی (ع) بود که فرعون را به اعتراف واداشت. این نمونه تاریخی بیانگر آن است که دیانت بدون قدرت، قادر به استیفای حق نیست.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار بر این اصل تأکید دارد که دیانت و هدایت جامعه، بدون علم و قدرت، ناقص و ناکارآمد است. علم به‌مثابه چراغ معرفت و قدرت به‌سان ابزاری برای تحول، دو رکنی هستند که حوزه‌های علمیه باید آن‌ها را در خود تقویت کنند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۹۰ سوره یونس، گواهی بر این مدعاست که اقتدار دینی در برابر چالش‌ها، تنها با تکیه بر علم و قدرت محقق می‌شود.

بخش دوم: پیامبران و اقتدار الهی

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که هیچ پیامبری در تاریخ ادیان شکست نخورده است، زیرا هر یک از آنان از اقتدار علمی و عملی الهی برخوردار بودند. این اقتدار، در قالب معجزات و کرامات، ابزار موفقیت آنان در هدایت امت‌ها بوده است.

معجزات و کرامات: ابزار اقتدار پیامبران

معجزات پیامبران، مانند ید بیضاء حضرت موسی (ع)، نه‌تنها نشانه‌ای از حقانیت الهی، بلکه ابزاری برای ایجاد اقتدار در برابر مخالفان بود. استاد فرزانه با اشاره به آیه ۹۰ سوره یونس، تأکید می‌کنند که فرعون، تحت تأثیر معجزات موسی (ع)، به تسلیم واداشته شد. این اقتدار، ریشه در علم و قدرت الهی داشت که پیامبران را از شکست مصون می‌داشت.

در دوران معاصر، حوزه‌های علمیه و علما باید این اصل را سرلوحه قرار دهند. بدون علم و قدرت، نمی‌توان در برابر چالش‌های مدرن، از جمله شبهات فکری و فرهنگی، موفق بود. ضعف علمی یا عملی، به کاستی در هدایت جامعه منجر می‌شود.

پیامدهای معاصر: ضرورت اقتدار در دوران غیبت

استاد فرزانه تأکید دارند که در دوران غیبت، حوزه‌های علمیه باید جایگزین پیامبران در هدایت جامعه باشند. این امر مستلزم آن است که علما از علم کاربردی و قدرت عملی برخوردار شوند. ضعف در این دو حوزه، به ناتوانی در پاسخگویی به نیازهای جامعه و مقابله با دشمنان منجر می‌شود.

درنگ: پیامبران با تکیه بر معجزات و کرامات، از اقتدار الهی برخوردار بودند. حوزه‌های علمیه در دوران غیبت باید با تقویت علم و قدرت، این نقش را ایفا کنند تا در هدایت جامعه موفق باشند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش بر اهمیت اقتدار الهی پیامبران تأکید دارد که ریشه در علم و قدرت داشت. معجزات و کرامات، ابزارهایی بودند که پیامبران را در برابر مخالفان توانمند می‌ساختند. در دوران کنونی، حوزه‌های علمیه باید با الهام از این الگو، به تقویت علم کاربردی و قدرت عملی بپردازند تا بتوانند رسالت هدایتی خود را به انجام رسانند.

بخش سوم: ضرورت رهایی از ضعف و فقر

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که ضعف، فقر، و سستی، چون ویروس‌هایی هستند که اقتدار دینی را تضعیف می‌کنند. حوزه‌های علمیه باید از این آفات رهایی یابند تا بتوانند نقش هدایتی خود را به‌درستی ایفا کنند.

آفات معرفتی و عملی

ضعف و فقر، مانند ویروس‌هایی هستند که به جان نهادهای دینی می‌افتند و مانع از تحقق اقتدار می‌شوند. این آفات شامل ناآگاهی، ناتوانی عملی، و عدم اعتمادبه‌نفس در برابر چالش‌های اجتماعی است. استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها باید از این موانع رهایی یابند و به تولید علم کاربردی و تقویت اقتدار عملی بپردازند.

راهکار: تسلط بر منابع دینی

برای رهایی از ضعف و فقر، حوزه‌ها باید به تسلط بر منابع دینی، به‌ویژه قرآن کریم، اهتمام ورزند. استخراج پروژه‌های عظیم علمی از قرآن، یکی از وظایف اصلی حوزه‌های علمیه است. این امر مستلزم آن است که علما فراتر از دانش نظری حرکت کنند و به تولید معرفت‌های کاربردی بپردازند.

درنگ: ضعف، فقر، و سستی، موانعی هستند که اقتدار دینی را تضعیف می‌کنند. حوزه‌های علمیه باید با تکیه بر علم کاربردی و اقتدار عملی، از این آفات رهایی یابند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش بر ضرورت رهایی از ضعف و فقر تأکید دارد که به‌عنوان موانعی در مسیر اقتدار دینی عمل می‌کنند. حوزه‌های علمیه باید با تکیه بر منابع دینی، به‌ویژه قرآن کریم، و تولید علم کاربردی، این آفات را از میان بردارند تا بتوانند نقش هدایتی خود را به‌درستی ایفا کنند.

بخش چهارم: علم و قدرت غیرکاربردی، فاقد ارزش

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که دانش صرف، بدون کارآمدی عملی، ارزشی در استیفای حق ندارد. دانشی که به عمل منجر نشود، نمی‌تواند جامعه را به‌سوی تعالی سوق دهد.

نقد دانش غیرکاربردی

دانشی که صرفاً در حد مفاهیم باقی می‌ماند، مانند صرف و نحو بدون توانایی مکالمه یا فقه بدون کاربرد عملی، نمی‌تواند اقتدار ایجاد کند. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، این دانش را به ورزشکاری تشبیه می‌کنند که تمام کتاب‌های ورزشی را خوانده، اما توانایی عملی ندارد. این دانش، به‌تنهایی، قادر به پاسخگویی به نیازهای جامعه مدرن نیست.

نیاز به عمل‌گرایی

حوزه‌های علمیه باید به سمت تولید علم عملی و کاربردی حرکت کنند. این شامل تسلط بر مهارت‌های گفت‌وگو، جدال احسن، و پاسخگویی به شبهات است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید به‌گونه‌ای باشد که در مواجهه با چالش‌های فکری و فرهنگی، کارآمد و اثرگذار باشد.

درنگ: علم بدون کارآمدی عملی، ارزشی در استیفای حق ندارد. حوزه‌های علمیه باید به تولید علم کاربردی و تقویت مهارت‌های عملی بپردازند.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش بر این اصل تأکید دارد که علم دینی، بدون کارآمدی عملی، نمی‌تواند نقش هدایتی خود را ایفا کند. حوزه‌های علمیه باید با تمرکز بر تولید علم کاربردی و تقویت مهارت‌های عملی، به پاسخگویی به نیازهای جامعه مدرن بپردازند.

بخش پنجم: قدرت حوزه‌ها و رشد جامعه

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که حوزه‌های علمیه با کسب علم و قدرت، می‌توانند به رشد جامعه منجر شوند. این رشد، نه‌تنها در حوزه‌های دینی، بلکه در مواجهه با دشمنان و رقبا نیز اثرگذار است.

رابطه متقابل قدرت و رشد

اگر حوزه‌ها از علم و قدرت برخوردار شوند، جامعه نیز به تبع آن رشد می‌کند. این رشد، در قالب آزادی بیان، ارتقای علمی، و تقویت توان رقابتی در برابر دشمنان بروز می‌یابد. استاد فرزانه با استناد به آیه ۳۶ سوره غافر، این اصل را تبیین می‌کنند:

﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ * أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ كَاذِبًا﴾

ترجمه: «و فرعون گفت: ای هامان! برایم کاخی بلند بساز، شاید به اسباب برسم، اسباب آسمان‌ها، تا به خدای موسی بنگرم، و من او را دروغگو می‌پندارم.»

این آیه نشان می‌دهد که اقتدار موسی (ع)، فرعون را به تکاپو واداشت و او را به سوی جست‌وجوی حقیقت سوق داد. این نمونه بیانگر آن است که قدرت دینی، حتی دشمنان را به رشد و تکاپو وامی‌دارد.

آزادی بیان و رشد دشمنان

استاد فرزانه تأکید دارند که اگر حوزه‌ها از اقتدار برخوردار باشند، می‌توانند به دشمنان اجازه دهند آزادانه سخن بگویند. این آزادی، به شنیدن نقدها، پاسخگویی، و تقویت خود منجر می‌شود. در غیر این صورت، ضعف حوزه‌ها به سرکوب دشمنان و در نتیجه رکود جامعه می‌انجامد.

درنگ: قدرت حوزه‌های علمیه به رشد جامعه منجر می‌شود. این قدرت، حتی دشمنان را به تکاپو و رشد وامی‌دارد و آزادی بیان را تقویت می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش بر نقش حوزه‌های علمیه در رشد جامعه تأکید دارد. قدرت و علم حوزه‌ها، نه‌تنها به تعالی دینی جامعه منجر می‌شود، بلکه با ایجاد فضای آزاد برای گفت‌وگو و نقد، حتی دشمنان را به تکاپو و رشد وامی‌دارد. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۳۶ سوره غافر، گواهی بر این مدعاست.

بخش ششم: دشمن قوی، عامل ارتقای جامعه

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که وجود دشمنان قوی در جامعه، اگر همراه با اقتدار حوزه‌ها باشد، به ارتقای جامعه منجر می‌شود. دشمن ضعیف، جامعه را به سستی می‌کشاند.

رابطه دشمن و قدرت

دشمن قوی، جامعه را وادار به تقویت خود می‌کند، درحالی‌که دشمن ضعیف، انگیزه‌ای برای پیشرفت ایجاد نمی‌کند. استاد فرزانه با اشاره به مواجهه موسی (ع) با فرعون، تأکید دارند که قدرت موسی (ع) فرعون را به تکاپو واداشت و حتی او را به سوی جست‌وجوی حقیقت سوق داد.

آزادی بیان دشمنان

اگر حوزه‌ها از اقتدار برخوردار باشند، می‌توانند به دشمنان اجازه دهند آزادانه سخن بگویند. این آزادی، به شنیدن نقدها، پاسخگویی، و تقویت خود منجر می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که ضعف حوزه‌ها، به سرکوب دشمنان و در نتیجه رکود جامعه می‌انجامد.

درنگ: دشمن قوی، در صورت اقتدار حوزه‌ها، به ارتقای جامعه منجر می‌شود. آزادی بیان دشمنان، به تقویت علمی و عملی حوزه‌ها کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش بر این اصل تأکید دارد که دشمن قوی، در صورت اقتدار حوزه‌ها، به رشد جامعه منجر می‌شود. آزادی بیان دشمنان، به تقویت علمی و عملی حوزه‌ها کمک می‌کند و از رکود جامعه جلوگیری می‌نماید.

بخش هفتم: ضرورت عمل‌گرایی و تمرین در حوزه‌های علمی

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی، بدون تمرین و عمل‌گرایی، به نتیجه نمی‌رسد. حوزه‌های علمیه باید به پرورش مهارت‌های عملی و تقویت اقتدار بپردازند.

نقد آموزش صرفاً نظری

استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، علم صرفاً نظری را به ورزشکاری تشبیه می‌کنند که تمام کتاب‌های ورزشی را خوانده، اما توانایی عملی ندارد. دانش صرف و نحو، فقه، یا فلسفه، اگر به عمل منجر نشود، نمی‌تواند اقتدار ایجاد کند.

اهمیت تمرین و عمل‌گرایی

برای دستیابی به اقتدار، حوزه‌ها باید به تمرین و عمل‌گرایی اهتمام ورزند. این شامل تسلط بر مهارت‌های گفت‌وگو، پاسخگویی به شبهات، و ایجاد نظام‌های آموزشی و پژوهشی است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید با تمرین و تست همراه باشد تا به نتیجه برسد.

درنگ: علم دینی بدون تمرین و عمل‌گرایی، ناکارآمد است. حوزه‌های علمیه باید به پرورش مهارت‌های عملی و تقویت اقتدار بپردازند.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش بر ضرورت عمل‌گرایی و تمرین در حوزه‌های علمیه تأکید دارد. علم دینی، بدون تبدیل به مهارت‌های عملی، نمی‌تواند به اقتدار منجر شود. حوزه‌ها باید با تمرکز بر تمرین و تست، به تقویت اقتدار علمی و عملی خود بپردازند.

بخش هشتم: ساختار تحقیقی، تبلیغی، و اجرایی حوزه‌ها

استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که حوزه‌های علمیه باید به سه بخش تحقیقی، تبلیغی، و اجرایی تقسیم شوند تا به اقتدار و کارآمدی دست یابند.

ساختار تحقیقی

بخش تحقیقی حوزه‌ها باید به تولید علم و پژوهش‌های نوین اختصاص یابد. این بخش باید از آموزش صرف فراتر رود و به خلق معرفت‌های جدید بپردازد. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون تحقیق، تبلیغ و اجرا نمی‌توانند مؤثر باشند.

ساختار تبلیغی

بخش تبلیغی باید به تربیت افرادی اختصاص یابد که توانایی گفت‌وگو، جدال احسن، و پاسخگویی به شبهات را دارند. این بخش باید با تکیه بر علم کاربردی، به هدایت جامعه بپردازد.

ساختار اجرایی

بخش اجرایی باید به افرادی اختصاص یابد که صلاحیت ورود به جامعه و ایفای نقش‌های عملی، مانند قضاوت یا منبر، را دارند. این بخش نیازمند تست و ارزیابی دقیق است تا از ورود افراد غیرصلاحیت‌دار جلوگیری شود.

درنگ: حوزه‌های علمیه باید به سه بخش تحقیقی، تبلیغی، و اجرایی تقسیم شوند تا به اقتدار و کارآمدی دست یابند.

جمع‌بندی بخش هشتم

این بخش بر ضرورت ساختاربندی حوزه‌های علمیه به سه بخش تحقیقی، تبلیغی، و اجرایی تأکید دارد. این ساختار، به حوزه‌ها امکان می‌دهد تا با تولید علم، تبلیغ مؤثر، و اجرای دقیق، به اقتدار و کارآمدی دست یابند.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین، به‌عنوان رویکردی معرفتی و عملی، راهی به‌سوی تعالی حوزه‌های علمیه و جامعه می‌گشاید. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتارهای خویش، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عمیق، بر ضرورت علم و قدرت در تحقق رسالت دینی تأکید دارند. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیا، باید از ضعف و فقر رهایی یابند، علم کاربردی تولید کنند، و با تمرین و عمل‌گرایی، به اقتدار دست یابند. این اقتدار، نه‌تنها به رشد جامعه منجر می‌شود، بلکه حتی دشمنان را به تکاپو و رشد وامی‌دارد. ساختار تحقیقی، تبلیغی، و اجرایی حوزه‌ها، راهکاری عملی برای دستیابی به این هدف است. این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتارهای استاد فرزانه، تلاش کرده است تا این مفاهیم را با زبانی فاخر و علمی به مخاطبان متخصص ارائه دهد.

با نظارت صادق خادمی