متن درس

روان‌شناسی راستین: مبانی قدرت و معرفت در حوزه‌های علمیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 210)

دیباچه

این اثر، با تأمل در مبانی روان‌شناختی و فلسفی حوزه‌های علمیه، در پی تبیین جایگاه علم و قدرت در تحقق رسالت دینی است. با الهام از آموزه‌های قرآنی و الگوهای نبوی، به‌ویژه سیره حضرت موسی علیه‌السلام، این نوشتار می‌کوشد تا اصول و راهکارهایی را برای تقویت اقتدار علمی و عملی حوزه‌ها ارائه دهد. هدف آن است که با بازسازی نظام‌مند آموزش‌های حوزوی و تأکید بر حرکت در وجود، زمینه‌ای برای کارآمدی فرازمانی و رشد جامعه فراهم آید. این کتاب، با ساختاری علمی و زبانی فاخر، به مخاطبان آکادمیک و پژوهشگران حوزه‌های دینی تقدیم می‌شود.

بخش یکم: اقتدار و علم؛ بنیان‌های هویت دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱)

مفهوم اقتدار در ساحت دین

اقتدار و علم، دو رکن اساسی در پیشبرد رسالت دینی‌اند که بدون آن‌ها، هر نظامی، خواه نبوی باشد یا حوزوی، از کارآمدی بازمی‌ماند. این اصل، ریشه در سیره انبیا دارد که با تکیه بر علم و قدرت، جوامع را به سوی حقیقت رهنمون شدند. اقتدار، نه زور و سرکوب، بلکه توانایی نفوذ و هدایت است که از معرفت و توان عملی سرچشمه می‌گیرد. در قرآن کریم، نمونه‌ای روشن از این اقتدار در مواجهه حضرت موسی علیه‌السلام با فرعون مشاهده می‌شود. هنگامی که فرعون در برابر اقتدار موسی ناتوان می‌گردد، به تسلیم واداشته می‌شود:

وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا ۖ حَتَّىٰ إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ

«و بنی‌اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آن‌ها را دنبال کردند تا چون در آستانه غرق شدن قرار گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن‌که بنی‌اسرائیل به او ایمان آورده‌اند، نیست و من از تسلیم‌شدگانم» (سوره یونس، آیه ۹۰).

این آیه نشان می‌دهد که اقتدار موسی علیه‌السلام، فرعون را به نقطه‌ای رساند که حتی در واپسین لحظات، به تسلیم واداشته شد. این اقتدار، نه از زور، بلکه از معجزات و کراماتی چون ید بیضا و عصا سرچشمه می‌گرفت که ریشه در علم و قدرت الهی داشت.

نقش علم و قدرت در رشد جامعه

علم و قدرت، چون دو بال‌اند که جامعه را به سوی تعالی پرواز می‌دهند. بدون این دو، نه‌تنها حقانیت دینی استیفا نمی‌شود، بلکه جامعه در ورطه ضعف و سستی فرو می‌افتد. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیا، موظف‌اند تا با اهتمام به کسب علم و اقتدار، جامعه را به سوی حقیقت هدایت کنند. این اقتدار، تنها در ساحت غیب و کرامت نیست، بلکه در توانایی‌های عملی و علمی نیز تجلی می‌یابد. به تعبیر استاد فرزانه، فقر و ضعف، چون ویروس‌هایی‌اند که به جان جامعه می‌افتند و اقتدار را از آن سلب می‌کنند. از این‌رو، حوزه‌ها باید از این ویروس‌ها رهایی یابند و با تکیه بر قرآن کریم، پروژه‌های عظیم علمی را دنبال کنند.

آزادی و تقویت دشمنان

جامعه‌ای که از اقتدار برخوردار است، دشمنان خود را آزاد می‌گذارد تا سخن گویند، زیرا این آزادی، به تقویت متقابل منجر می‌شود. جوامع ضعیف، از ترس نقد، آزادی را محدود می‌کنند، حال‌آنکه جوامع قوی، از نقد و گفت‌وگو استقبال می‌کنند تا به پختگی علمی و رفع اشکالات ذهنی جامعه دست یابند. در تاریخ معاصر، کشورهایی چون فرانسه و آمریکا، زمانی که در اوج اقتدار بودند، مهد آزادی بیان به شمار می‌رفتند، اما با تضعیف اقتدارشان، به محدودسازی آزادی‌ها روی آوردند. حوزه‌های علمیه نیز باید با کسب اقتدار، فضایی برای گفت‌وگو و نقد فراهم آورند تا هم خود قوت یابند و هم دشمنانشان به تکاپو افتند.

نقش تربیتی موسی علیه‌السلام

یکی از نمونه‌های برجسته اقتدار دینی، نقش تربیتی حضرت موسی علیه‌السلام در مواجهه با فرعون است. موسی علیه‌السلام نه‌تنها بنی‌اسرائیل را هدایت کرد، بلکه فرعون را نیز به‌عنوان شاگردی تربیت نمود که به تکاپوی معرفتی واداشته شد:

وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ * أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَىٰ إِلَٰهِ مُوسَىٰ وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ كَاذِبًا

«و فرعون گفت: ای هامان، برایم کوشکی بساز، شاید به اسباب دست یابم * اسباب آسمان‌ها، تا به سوی خدای موسی بنگرم و من او را دروغ‌گو می‌پندارم» (سوره غافر، آیات ۳۶-۳۷).

این آیه نشان می‌دهد که اقتدار موسی علیه‌السلام، فرعون را به جایی رساند که به دنبال اسباب آسمان‌ها و خدای موسی رفت، هرچند در نهایت به خطا ادعای الوهیت کرد:

فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى

«گفت: من پروردگار برتر شما هستم» (سوره نازعات، آیه ۲۴).

این تحول، نتیجه اقتدار علمی و عملی موسی علیه‌السلام بود که حتی دشمن را به تکاپوی معرفتی واداشت. حوزه‌ها نیز باید با الگوگیری از این سیره، اقتدار خود را تقویت کنند تا مخالفان را به سوی رشد و تکاپو سوق دهند.

جمع‌بندی بخش یکم

اقتدار و علم، دو ستون استوار رسالت دینی‌اند که بدون آن‌ها، نه حقانیت استیفا می‌شود و نه جامعه به تعالی می‌رسد. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیا، باید با رهایی از ضعف و فقر، به کسب معرفت و توان عملی اهتمام ورزند. آزادی نقد و گفت‌وگو، به‌عنوان نشانه‌ای از اقتدار، نه‌تنها به رشد حوزه‌ها منجر می‌شود، بلکه دشمنان را نیز به تکاپو وامی‌دارد. الگوی موسی علیه‌السلام نشان می‌دهد که اقتدار حقیقی، حتی مخالفان را به سوی معرفت سوق می‌دهد، هرچند در مسیر خطا گام بردارند.

بخش دوم: ضرورت تمرین و عمل در تعالی علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲)

نقد آموزش‌های صرفاً نظری

علم دینی، اگر به تمرین و عمل نیانجامد، چون کتابی است که در قفسه خاک می‌خورد؛ وزین اما بی‌کاربرد. حوزه‌های علمیه، با وجود غنای علمی در فقه، اصول، و عرفان، گاه از فقدان تمرین عملی رنج می‌برند. برای مثال، طلبه‌ای که سال‌ها صرف و نحو خوانده، ممکن است نتواند عبارتی عربی را صحیح بخواند یا مکالمه‌ای ساده انجام دهد. همچنین، فقیهی که فقه و مکاسب آموخته، گاه در مسائل عملی مانند احکام کفن یا ذبح ناتوان است. این ناتوانی، ریشه در جدایی علم از عمل دارد.

علم بدون عمل، مانند ورزشکاری است که کتاب‌های ورزشی را حفظ کرده اما بازوی نیرومند ندارد. همان‌گونه که ورزشکار با عرق‌ریزان و تمرین به توانمندی می‌رسد، علم دینی نیز نیازمند تمرینی است که معرفت را به عمل پیوند زند. حوزه‌ها باید محیطی فراهم آورند که طلاب، مهارت‌های عملی را تست و تقویت کنند، از احکام شرعی گرفته تا گفت‌وگوهای کلامی و موعظه.

استضحار نیت و اقتدار معنوی

استضحار نیت، به‌معنای آگاهی و تمرکز بر مبدأ فاعلی عمل، رکنی اساسی در کسب اقتدار معنوی است. بر اساس نظر عالمان دینی در کتاب‌هایی چون «قواعد» شهید اول، نیت در عبادات، نه جزء عمل، بلکه حکم آن است. برای مثال، در نماز، رکوع و سجود اجزای عمل‌اند، اما نیت، شرط و حکم آن است که بدون آن، عمل باطل می‌شود. این استضحار، در امور معنوی باید حقیقی باشد، نه صرفاً حکمی. طلاب باید با تمرکز بر مبادی فاعلی و غایت عمل، نیت خود را در تمام اجزای کارشان استوار سازند تا به اقتدار معنوی دست یابند.

استضحار نیت، چون چراغی است که مسیر عمل را روشن می‌کند. بدون این چراغ، عمل در تاریکی جهل و سستی فرو می‌افتد. حوزه‌ها باید طلاب را به تمرین این استضحار ترغیب کنند تا اراده و معرفتشان تقویت شود.

جمع‌بندی بخش دوم

علم دینی، بدون تمرین عملی و استضحار نیت، به توانمندی و اقتدار منجر نمی‌شود. حوزه‌ها باید با فاصله‌گیری از آموزش‌های صرفاً نظری، محیطی برای تست و تقویت مهارت‌های عملی فراهم آورند. استضحار نیت، به‌عنوان مبدأ فاعلی، باید در تمام اجزای عمل حضور داشته باشد تا به اقتدار معنوی منتهی شود. این رویکرد، علم دینی را از قفسه‌های کتابخانه به میدان عمل می‌آورد و طلاب را به وارثان حقیقی انبیا تبدیل می‌کند.

بخش سوم: نظام‌مندسازی حوزه‌ها برای اقتدار و کارآمدی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳)

تقسیم‌بندی حوزه‌ها به سه بخش

برای دستیابی به اقتدار و کارآمدی، حوزه‌های علمیه باید به سه بخش تحقیق، تبلیغ، و اجرا تقسیم شوند. هر بخش، وظایف و مسئولیت‌های مشخصی دارد که با نظام‌مندی و نظارت دقیق، به تعالی علم دینی منجر می‌شود:

• بخش تحقیق: این بخش باید به تولید علم جدید و پاسخگویی به شبهات اختصاص یابد. محققان باید از دخالت در امور اجرایی یا تبلیغی منع شوند تا تمرکز خود را بر پژوهش حفظ کنند. تحقیق، چون ریشه‌ای است که درخت علم را بارور می‌سازد.
• بخش تبلیغ: مبلغان باید برای گفت‌وگو، جدال احسن، و موعظه آموزش ببینند تا بتوانند با جامعه ارتباط مؤثری برقرار کنند. تبلیغ، چون نسیمی است که عطر معرفت را به جامعه می‌رساند.
• بخش اجرا: افرادی که در امور اجرایی مانند قضاوت یا منبر وارد می‌شوند، باید صلاحیت‌های لازم را کسب کنند و تحت نظارت نظام‌مند قرار گیرند. اجرا، چون پلی است که علم را به عمل متصل می‌کند.

این تقسیم‌بندی، نیازمند نظام‌نامه‌ای است که صلاحیت‌ها و استانداردها را مشخص کند. بدون این ساختار، علم دینی در تشتت و ناهماهنگی گرفتار می‌شود و از اقتدار بازمی‌ماند.

تثبیت ساختار معیشتی و اجتماعی

یکی از چالش‌های علم دینی، نبود ساختار مشخص برای معیشت و زندگی اجتماعی طلاب است. این تشتت، گاه به تحقیر یا استکبار منجر می‌شود که هر دو به سستی اقتدار می‌انجامد. حوزه‌ها باید با تدوین استانداردهایی برای معیشت، مسکن، و جلوه‌های اجتماعی، به وحدت و وزانت دست یابند. این ساختار، چون بنایی است که استحکام آن، به پایداری علم دینی کمک می‌کند.

برای مثال، طلابی که با زهد افراطی یا تجمل‌گرایی از مسیر اعتدال خارج می‌شوند، به اعتبار علم دینی آسیب می‌زنند. تدوین نظام‌نامه‌ای که معیشت و رفتار اجتماعی طلاب را تنظیم کند، به اقتدار و کارآمدی حوزه‌ها می‌افزاید.

جمع‌بندی بخش سوم

نظام‌مندسازی حوزه‌ها در سه بخش تحقیق، تبلیغ، و اجرا، به‌عنوان ضرورتی برای اقتدار علم دینی، باید با تدوین استانداردها و نظارت دقیق همراه باشد. تثبیت ساختار معیشتی و اجتماعی، از تشتت و ناهماهنگی جلوگیری می‌کند و به وحدت و وزانت علم دینی می‌انجامد. این رویکرد، حوزه‌ها را به نهادی کارآمد و تأثیرگذار تبدیل می‌کند که قادر است رسالت دینی را در جامعه محقق سازد.

بخش چهارم: حرکت در وجود؛ کلید کارآمدی فرازمانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسات ۴ و ۵)

مفهوم حرکت در وجود

حرکت در وجود، برخلاف حرکت در ماده، به کارآمدی فرازمانی منجر می‌شود. انبیا و اولیا، با حرکت در وجود، به جایگاهی دست یافتند که کارآمدی‌شان فراتر از زمان و مکان بود. برای مثال، کارآمدی ائمه معصومین علیهم‌السلام، نه در کمیت عمل، بلکه در کیفیت وجودی آن‌ها ریشه داشت. به تعبیر استاد فرزانه، «رکعتین مولا افضل من عبادت ثقلین» نه به دلیل تعداد رکعات، بلکه به سبب حرکت در وجود است که کارآمدی بی‌انتها می‌یابد.

حرکت در وجود، چون سفری است به سوی حقیقت که از ماده و ناسوت فراتر می‌رود. این حرکت، نیازمند معرفت، اراده، و تمرینی است که انسان را از قید زمان و مکان آزاد می‌سازد. حوزه‌ها باید با الگوگیری از این اصل، به جای حرکت در ماده، به سوی حرکت در وجود گام بردارند.

نقد مباحث غیرکارآمد

برخی مباحث در علم دینی، مانند بحث‌های مجردات یا طهارت و نجاست معصومین، گاه به سرگرمی‌های بی‌حاصل تبدیل می‌شوند. این مباحث، چون بازی‌های ذهنی‌اند که از حقیقت وجودی دورند و به کارآمدی نمی‌انجامند. فلسفه حقیقی، باید دیالوگی جهانی داشته باشد که حتی ملحدان و غیرمؤمنان نیز بتوانند با آن گفت‌وگو کنند. حوزه‌ها باید از مباحث غیرکارآمد فاصله گیرند و به سوی موضوعاتی حرکت کنند که به معرفت و اقتدار وجودی منجر می‌شود.

برای مثال، بحث‌های مربوط به حرکت مجردات یا نجاست معصومین، اگر به جای حقیقت‌جویی، به جدل‌های بی‌ثمر منتهی شود، از رسالت دینی دور می‌افتد. حوزه‌ها باید با تمرکز بر حرکت در وجود، به دیالوگ جهانی و کارآمدی فرازمانی دست یابند.

جمع‌بندی بخش چهارم

حرکت در وجود، کلیدی‌ترین اصل برای دستیابی به کارآمدی فرازمانی است که انبیا و اولیا را به جایگاه والای هدایت رساند. حوزه‌های علمیه باید با فاصله‌گیری از مباحث غیرکارآمد و تمرکز بر تمرین و معرفت وجودی، به این حرکت دست یابند. این رویکرد، نه‌تنها به اقتدار علم دینی می‌افزاید، بلکه آن را به دیالوگی جهانی و تأثیرگذار تبدیل می‌کند.

نتیجه‌گیری کل

روان‌شناسی راستین، به‌عنوان رویکردی که حقیقت وجودی انسان و جامعه را در پرتو علم و قدرت دینی تبیین می‌کند، نیازمند بازسازی نظام‌مند حوزه‌های علمیه است. این بازسازی، با تأکید بر اقتدار علمی و عملی، رهایی از ضعف و فقر، نظام‌مندسازی آموزش‌ها در سه بخش تحقیق، تبلیغ، و اجرا، و تمرکز بر حرکت در وجود، به کارآمدی فرازمانی منجر می‌شود. حوزه‌ها باید با الگوگیری از سیره انبیا، به‌ویژه موسی علیه‌السلام، فضایی برای نقد و گفت‌وگو فراهم آورند تا هم خود رشد کنند و هم جامعه را به تعالی رهنمون سازند. حرکت در وجود، چون چراغی است که مسیر اقتدار و معرفت را روشن می‌کند و حوزه‌ها را به جایگاه وارثان حقیقی انبیا می‌رساند.