متن درس

روان‌شناسی منطقی: بازاندیشی در معرفت و علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه 212

مقدمه: بازاندیشی در علم دینی و ضرورت تحول

علم دینی، به‌مثابه چراغی که راه معرفت و هدایت را روشن می‌سازد، در بستر تاریخ و فرهنگ اسلامی همواره نقشی محوری داشته است. بااین‌حال، رویکردهای سنتی در نظام‌های آموزشی حوزه‌های علمیه، گاه به دلیل محدودیت‌های روش‌شناختی و تمرکز بیش‌ازحد بر جنبه‌های تجربی و غیرتخصصی، از دستیابی به جایگاه واقعی خود به‌عنوان وارثان انبیا بازمانده‌اند.

بخش نخست: نقد فلسفه تجربی و ضرورت رویکرد آکادمیک

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ششم)

نقد روش‌شناسی تجربی در فلسفه اسلامی

فلسفه اسلامی، به‌ویژه در آثار عالمان برجسته‌ای چون ملاصدرا و ابن‌سینا، غالباً بر ابزارهای حسی و مشاهدات ظاهری استوار بوده است. این رویکرد، هرچند در زمان خود ارزشمند بوده، اما به دلیل فقدان ابزارهای تخصصی و تکنیک‌های پیشرفته، به فلسفه‌ای عاميانه و توده‌ای منجر شده است. همان‌گونه که در حرفه‌های سنتی، تجربه بدون پشتوانه علمی به محدودیت‌هایی می‌انجامد، فلسفه تجربی نیز از دستیابی به عمق و دقت لازم بازمی‌ماند. این محدودیت، مانند پزشکی است که تنها با تجربه عملی و بدون دانش آکادمیک به درمان می‌پردازد؛ گرچه گاه مؤثر است، اما از جامعیت و پایداری لازم برخوردار نیست.

برای نمونه، در جوامع عقب‌مانده، حرفه‌ها غالباً بر تجربه عملی متکی‌اند و از نظام‌های آکادمیک بهره‌ای نمی‌برند. این وضعیت در فلسفه اسلامی نیز دیده می‌شود، جایی که ابزارهای حسی و مشاهدات ظاهری، بدون پشتوانه روش‌شناسی علمی، به تولید دانشی محدود و غیرتخصصی منجر شده است. استاد فرزانه تأکید دارند که اگر فلسفه اسلامی با ابزارهای علمی و تکنیک‌های تخصصی همراه شود، می‌تواند به جایگاهی برتر در جهان دست یابد، زیرا عالمان دینی با صفا و طهارت باطنی خود، پتانسیل خلق فلسفه‌ای مدرن و جهانی را دارند.

نیاز به تخصص و تجربه توأمان

علم دینی، برای آنکه ارزشمند و کارآمد باشد، باید تخصص و تجربه را درهم آمیزد. در نظام‌های آموزشی کنونی، گاه شاهد تمرکز بیش‌ازحد بر تخصص بدون تجربه عملی هستیم، مانند پزشکی که تنها به ابزارهای آزمایشگاهی وابسته است و از شهود و تجربه انسانی غافل می‌ماند. در مقابل، فلسفه تجربی نیز، به دلیل فقدان تخصص، از عمق و دقت لازم بی‌بهره است. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، علم را به درختی تشبیه می‌کنند که ریشه‌هایش در تجربه و شاخه‌هایش در تخصص استوار است؛ بدون یکی از این دو، درخت علم بارور نخواهد شد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش با نقد فلسفه تجربی، بر ضرورت گذار به رویکردی آکادمیک و تخصصی تأکید کرد. علم دینی، برای تحقق رسالت خود، باید از محدودیت‌های روش‌های حسی و تجربی عبور کند و با بهره‌گیری از ابزارهای علمی و تکنیک‌های پیشرفته، به تولید دانشی جهانی و کارآمد بپردازد. این تحول، نه‌تنها جایگاه عالمان دینی را ارتقا می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز رهبری فکری و معنوی جهان اسلام خواهد شد.

بخش دوم: فرهنگ انزوایی و نقد نظام تکدی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هفتم)

نقد فرهنگ انزوایی در علم دینی

یکی از چالش‌های اساسی در نظام‌های آموزشی دینی، گرایش به انزواگرایی و وابستگی به روش‌های غیرمولد است. استاد فرزانه با تمثیلی گویا، این وضعیت را به شتری تشبیه می‌کنند که هرچند دولا می‌شود، باز از گاو بلندتر است؛ یعنی انزواگرایی، حتی با تلاش برای پنهان‌سازی، نمی‌تواند ماهیت خود را تغییر دهد. این فرهنگ، به جای تولید علم و معرفت، به وابستگی و تکدی منجر شده و از پویایی و خلاقیت علمی بازمانده است.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه نساء، آیه ۵، آمده است: ﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا﴾ (و اموالتان را که خدا مایه قوام شما قرار داده به سفیهان مسپارید). این آیه بر اهمیت مدیریت صحیح منابع و پرهیز از وابستگی‌های غیرمولد تأکید دارد. استاد فرزانه با استناد به این اصل، نقد می‌کنند که علم دینی نباید به ابزار تکدی و وابستگی تقلیل یابد، بلکه باید به منبعی برای تولید و خلاقیت تبدیل شود.

پیامدهای فرهنگ تکدی

فرهنگ تکدی، نه‌تنها به تضعیف جایگاه عالمان دینی منجر شده، بلکه جامعه را نیز به انفعال و وابستگی کشانده است. استاد فرزانه با اشاره به نظام‌های بانکی و اقتصادی، که گاه به سودجویی و قماربازی شباهت دارند، نشان می‌دهند که چگونه فرهنگ انزوایی به توزیع ناعادلانه منابع و تضعیف پویایی اجتماعی منجر شده است. این وضعیت، مانند باغی است که به جای باروری، در باتلاق وابستگی فرومی‌رود.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد فرهنگ انزوایی و تکدی، بر ضرورت تحول در نظام‌های آموزشی و اقتصادی دینی تأکید کرد. علم دینی باید از وابستگی به روش‌های غیرمولد رها شود و به منبعی برای خلاقیت و پویایی تبدیل گردد. این تحول، با تکیه بر اصول قرآنی و مدیریت صحیح منابع، می‌تواند جایگاه عالمان دینی را به‌عنوان پیشگامان هدایت و معرفت تثبیت کند.

بخش سوم: تسلط بر متون آسمانی و ضرورت معرفت جامع

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هشتم)

اهمیت تسلط بر متون آسمانی

علم دینی، برای تحقق رسالت خود، نیازمند تسلط بر متون آسمانی مانند تورات، انجیل، زبور، و صحف است. استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌های علمیه باید به مرکزی برای مطالعه تطبیقی این متون تبدیل شوند تا بتوانند در برابر چالش‌های فکری و فرهنگی جهان معاصر ایستادگی کنند. این تسلط، مانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و عالمان را به جایگاه وارثان انبیا نزدیک می‌کند.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه بقره، آیه ۱۳۶، آمده است: ﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ﴾ (بگویید به خدا و آنچه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل شده ایمان آوردیم). این آیه بر اهمیت ایمان به تمامی کتب آسمانی و ضرورت شناخت آنها تأکید دارد.

چالش‌های کنونی و راهکارها

استاد فرزانه با اشاره به چالش‌هایی مانند گسترش جریان‌های انحرافی، بر ضرورت تسلط عالمان بر متون آسمانی تأکید می‌کنند. این تسلط، نه‌تنها به تقویت معرفت دینی منجر می‌شود، بلکه توانایی عالمان را در پاسخگویی به شبهات و هدایت جامعه افزایش می‌دهد. حوزه‌های علمیه باید به آزمایشگاه‌هایی برای پژوهش در متون آسمانی تبدیل شوند تا بتوانند نقش رهبری فکری جهان اسلام را ایفا کنند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر ضرورت تسلط بر متون آسمانی، نقش حوزه‌های علمیه را در تولید معرفت جامع و پاسخگویی به چالش‌های فکری برجسته کرد. این تسلط، مانند پلی است که عالمان را به گنجینه‌های حکمت الهی متصل می‌کند و جایگاه آنها را به‌عنوان وارثان انبیا تثبیت می‌نماید.

بخش چهارم: معرفت راستین و پرهیز از غفلت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نهم)

ابعاد معرفت راستین

معرفت راستین، فراتر از مطالعه صرف کتب و مباحثه است. استاد فرزانه، معرفت را در چهار رکن بنیادین تعریف می‌کنند: تخريج (زدودن حرام و جهل)، تبيين (حساسیت به عالم هستی)، تمکین (محاسبه و توانمندسازی نفس)، و تحصيل (مطالعه و آموزش). این چهار رکن، مانند ستون‌های بنایی عظیم، معرفت را استوار می‌سازند و از غفلت جلوگیری می‌کنند.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه زمر، آیه ۹، آمده است: ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟). این آیه بر اهمیت علم همراه با معرفت تأکید دارد و نشان می‌دهد که دانش بدون تخريج و تبيين، به غفلت منجر می‌شود.

نقد مطالعه‌محوری و ضرورت تعامل با عالم

تمرکز بیش‌ازحد بر مطالعه، بدون توجه به تخريج حرام و جهل و حساسیت به عالم هستی، به تولید عالمانی غافل منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، عالم غافل را به دستگاهی تشبیه می‌کنند که هرچند پر از اطلاعات است، اما سوت نمی‌زند و حساسیت لازم را ندارد. عالم معرفتی، باید مانند دستگاهی حساس، نسبت به تمامی موجودات و آیات الهی واکنش نشان دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تبیین ابعاد معرفت راستین، بر ضرورت توازن میان مطالعه و عمل تأکید کرد. عالمان دینی باید با تخريج حرام و جهل، حساسیت به عالم هستی، و محاسبه نفس، به جایگاهی دست یابند که نه‌تنها از غفلت رها شوند، بلکه به‌عنوان وارثان انبیا، هدایتگر جامعه باشند.

بخش پنجم: تحول حوزه‌ها به مراکز علمی پیشرو

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دهم)

ضرورت گذار از تبلیغات به علم

حوزه‌های علمیه، برای تحقق رسالت خود به‌عنوان وارثان انبیا، باید از مراکز تبلیغاتی به مراکز علمی تبدیل شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها باید به آزمایشگاه‌هایی برای تولید دانش کاربردی تبدیل شوند تا بتوانند نقش رهبری فکری جهان اسلام را ایفا کنند. این تحول، مانند تبدیل سنگ خام به گوهری درخشان، نیازمند بازنگری در نظام‌های آموزشی و تمرکز بر تولید علم است.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه بقره، آیه ۱۴۳، آمده است: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ (و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید). این آیه بر نقش امت اسلامی در رهبری و هدایت جهانی تأکید دارد.

چالش‌های کنونی و راهکارها

حوزه‌های کنونی، به دلیل تمرکز بر تبلیغات و روش‌های سنتی، از تولید علم کاربردی بازمانده‌اند. استاد فرزانه با اشاره به پیشرفت‌های علمی در جهان، بر ضرورت ایجاد آزمایشگاه‌های پژوهشی و نظام‌های آموزشی استادمحور تأکید می‌کنند. این تحول، مانند نسیمی است که حیات را به باغ خشکیده حوزه‌ها بازمی‌گرداند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر ضرورت تحول حوزه‌ها به مراکز علمی، بر اهمیت تولید دانش کاربردی و رهبری فکری جهان اسلام تأکید کرد. این تحول، با تکیه بر نظام‌های آموزشی استادمحور و پژوهشی، می‌تواند جایگاه حوزه‌ها را به‌عنوان وارثان انبیا تثبیت کند.

بخش ششم: نقد شناخت احساسی پروردگار

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه یازدهم)

محدودیت‌های شناخت احساسی

شناخت پروردگار در نظام‌های دینی، غالباً در ظرف احساس و عبادات محدود شده و از رویکردهای علمی و عقلانی غفلت شده است. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، شناخت احساسی را به آتشی تشبیه می‌کنند که هرچند گرمابخش است، اما برد کوتاهی دارد و نمی‌تواند راه معرفت عمیق را روشن کند. این محدودیت، مانند سفری است که در تاریکی شب آغاز می‌شود و بدون چراغ عقل، به مقصد نمی‌رسد.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه آل‌عمران، آیه ۱۹۱، آمده است: ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (کسانی که خدا را در حال ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند و در خلقت آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند). این آیه بر اهمیت تلفیق ذکر احساسی و تفکر عقلانی تأکید دارد.

نیاز به شناخت علمی و عقلانی

برای تحقق معرفت ربوبی، حوزه‌ها باید با سرمایه‌گذاری در مباحث علمی و عقلانی، شناخت توحیدی را تقویت کنند. این رویکرد، مانند بنایی است که با سنگ‌های محکم عقل و برهان ساخته می‌شود و در برابر طوفان‌های شبهه و تردید استوار می‌ماند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با نقد شناخت احساسی پروردگار، بر ضرورت تقویت رویکردهای علمی و عقلانی تأکید کرد. حوزه‌های علمیه باید با سرمایه‌گذاری در مباحث توحیدی و عقلانی، به تولید معرفتی پایدار و کارآمد بپردازند تا جایگاه خود را به‌عنوان هدایتگران امت اسلامی تثبیت کنند.

بخش هفتم: تعامل با عالم هستی و پرهیز از مطالعه صرف

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دوازدهم)

نقد تمرکز بر مطالعه صرف

تمرکز بیش‌ازحد بر مطالعه کتب و مباحثه، بدون تعامل عملی با عالم هستی، به تولید عالمانی منفصل از واقعیت منجر می‌شود. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، عالم کتاب‌محور را به پرنده‌ای تشبیه می‌کنند که بال‌هایش از کاغذ است و نمی‌تواند در آسمان واقعیت پرواز کند. این وضعیت، مانند باغبانی است که تنها از کتاب می‌آموزد و هرگز خاک را لمس نمی‌کند.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه رعد، آیه ۳، آمده است: ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ﴾ (و اوست که زمین را گستراند و در آن کوه‌ها و رودها قرار داد و از هر میوه‌ای در آن دو نوع آفرید). این آیه بر لزوم توجه به آیات الهی در عالم طبیعت تأکید دارد.

ضرورت تعامل عملی با عالم

عالمان دینی باید با تعامل عملی با موجودات زنده و عالم هستی، معرفت خود را به عمل تبدیل کنند. استاد فرزانه با اشاره به داستان حضرت سلیمان علیه‌السلام، که زبان حیوانات را می‌دانست، بر اهمیت ارتباط با عالم هستی تأکید می‌کنند. این ارتباط، مانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و عالم را به آزمایشگاهی برای پژوهش تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش، با نقد تمرکز بیش‌ازحد بر مطالعه، بر ضرورت تعامل عملی با عالم هستی تأکید کرد. عالمان دینی باید با حساسیت به آیات الهی و ارتباط با موجودات، معرفت خود را به عمل تبدیل کنند تا از غفلت رها شوند و به جایگاه وارثان انبیا دست یابند.

بخش هشتم: استادمحوری و نقد نظام کتاب‌محور

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهاردهم)

نقد نظام کتاب‌محور

نظام آموزشی کنونی حوزه‌ها، به دلیل تمرکز بر کتاب‌محوری، از پرورش عالمان معرفتی بازمانده است. استاد فرزانه با تمثیلی گویا، نظام کتاب‌محور را به بنایی تشبیه می‌کنند که با مصالح مرده (کاغذ) ساخته شده و نمی‌تواند حیات معرفتی را در خود جای دهد. این نظام، مانند معلمی است که تنها قواعد را حفظ می‌کند، اما نمی‌تواند دانش‌آموز را به سوی فهم عمیق هدایت کند.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه بقره، آیه ۲۹، آمده است: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا﴾ (اوست که آنچه در زمین است همه را برای شما آفرید). این آیه بر اهمیت بهره‌گیری از عالم برای تولید علم و معرفت تأکید دارد.

ضرورت استادمحوری

استادمحوری، به‌عنوان جایگزینی برای نظام کتاب‌محور، می‌تواند عالمان را به سوی معرفت راستین هدایت کند. استاد فرزانه تأکید دارند که مربی باید مانند پزشکی باشد که بیمار را لحظه‌به‌لحظه ويزيت می‌کند و راهنمایی‌های متناسب ارائه می‌دهد. این رویکرد، مانند باغبانی است که با دستان خود نهال را می‌پرورد و از آن مراقبت می‌کند.

جمع‌بندی بخش هشتم

این بخش، با نقد نظام کتاب‌محور، بر ضرورت استادمحوری تأکید کرد. حوزه‌های علمیه باید با پرورش مربیان کامل و هدایت پویا، به تولید عالمانی معرفتی بپردازند که نه‌تنها دانشمند، بلکه راهنمای جامعه باشند.

بخش نهم: رفع موانع وراثت انبیا

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پانزدهم)

ابعاد وراثت انبیا

وراثت انبیا، شامل سه بعد مالی، کلامی، و معنوی است. استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها در هر سه بعد با چالش‌هایی مواجه‌اند: انزواگرایی مالی، تمرکز بیش‌ازحد بر تبلیغ کلامی، و غفلت از معرفت معنوی. این وضعیت، مانند درختی است که شاخه‌هایش شکسته و ریشه‌هایش خشکیده است.

در قرآن کریم، در سوره مبارکه نساء، آیه ۵۴، آمده است: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾ (یا بر مردم به خاطر آنچه خدا از فضل خود به آن‌ها داده حسد می‌ورزند؟ ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آن‌ها ملکی عظیم عطا کردیم). این آیه بر اهمیت وراثت کامل انبیا تأکید دارد.

راهکارهای رفع موانع

برای تحقق وراثت انبیا، حوزه‌ها باید از انزواگرایی، کتاب‌محوری، و تحقیرهای تاریخی رها شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که عالمان باید با صفا، صداقت، و اقتدار معنوی، به جایگاهی دست یابند که مردم را به سوی کمال هدایت کنند. این جایگاه، مانند قلعه‌ای است که با ستون‌های معرفت و عمل استوار شده است.

جمع‌بندی بخش نهم

این بخش، با تبیین ابعاد وراثت انبیا و موانع آن، بر ضرورت تحول در نظام‌های آموزشی و فرهنگی حوزه‌ها تأکید کرد. عالمان دینی باید با رهایی از انزواگرایی و تمرکز بر معرفت و عمل، به جایگاه وارثان انبیا دست یابند و جامعه را به سوی کمال هدایت کنند.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی منطقی، به‌عنوان رویکردی که معرفت و علم دینی را در پرتو عقل و عمل بازاندیشی می‌کند، مسیری نوین برای تحول حوزه‌های علمیه ارائه می‌دهد. این رویکرد، با تأکید بر چهار رکن تخريج، تبيين، تمکین، و تحصيل، از عالمان دینی می‌خواهد که از محدودیت‌های فلسفه تجربی، فرهنگ انزوایی، و نظام کتاب‌محور رها شوند و به سوی تولید دانشی آکادمیک و کاربردی حرکت کنند. حوزه‌ها باید با تسلط بر متون آسمانی، تعامل با عالم هستی، و تقویت رویکردهای عقلانی، به مراکز علمی پیشرو تبدیل شوند که نه‌تنها جامعه اسلامی، بلکه جهان را هدایت کنند. این تحول، مانند نسیمی است که باغ خشکیده علم دینی را به حیات بازمی‌گرداند و جایگاه عالمان را به‌عنوان وارثان انبیا تثبیت می‌کند.