متن درس
روانشناسی سیاسی-اجتماعی حوزه‌های علمیه: بازاندیشی انتقادی در نقش فلسفه و ادبیات در تولید علم دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 219)
مقدمه
حوزه‌های علمیه، به‌عنوان کانون‌های تولید علم دینی، نقشی بی‌بدیل در هدایت فکری و اخلاقی جامعه ایفا می‌کنند. با این حال، چالش‌های ساختاری و فکری، از جمله ذهن‌گرایی افراطی در فلسفه و ضعف در ادبیات محتوایی، مانع از تحقق کامل این رسالت شده است. این کتاب با رویکردی روان‌شناختی-اجتماعی، به بازاندیشی انتقادی در نقش فلسفه و ادبیات در تولید علم دینی می‌پردازد.
بخش یکم: نقد انتظارات اجتماعی از علم دینی و جایگاه هدایت‌گری حوزه‌ها
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶)
چالش‌های ادراک عمومی از علم دینی
جامعه، گاه با نگاهی ناصحیح، از علم دینی انتظاراتی مشابه دستاوردهای علوم تجربی، مانند فناوری‌های پیشرفته، دارد. این نگاه، که ریشه در مقایسه‌ای نادرست میان حوزه‌های علمیه و علوم تجربی دارد، از عدم درک صحیح نقش هدایت‌گری علم دینی ناشی می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی، به‌جای رقابت در قلمرو علوم مادی، باید بر رسالت اصلی خود، یعنی هدایت فکری و معنوی جامعه، تمرکز کند. این هدایت، همچون چراغی است که مسیر زیست اخلاقی و فکری انسان را روشن می‌سازد، نه آنکه بخواهد در میدان رقابت‌های مادی، مانند پرتاب سفینه به فضا، خودنمایی کند.
درنگ: علم دینی باید با تکیه بر رسالت هدایت‌گری، جایگاه خود را در جامعه بازتعریف کند و از مقایسه‌های نادرست با علوم تجربی دوری گزیند. این بازتعریف، نیازمند تولید محتوای علمی معتبر و پاسخ‌گو به نیازهای معنوی و فکری جامعه است.
تحلیل و بازاندیشی
انتظار جامعه از علم دینی برای ارائه دستاوردهای ملموس، هرچند گاه نادرست، نشان‌دهنده خلأ ارتباطی میان حوزه‌ها و مردم است. علم دینی باید با تولید محتوایی که هم از نظر علمی معتبر باشد و هم به نیازهای روز جامعه پاسخ دهد، این خلأ را پر کند. برای مثال، به‌جای تمرکز بر مفاهیم انتزاعی، علم دینی می‌تواند با ارائه راه‌حل‌های عملی برای مسائل اخلاقی و اجتماعی، جایگاه خود را در جامعه تثبیت کند. این امر، همچون پلی است که فاصله میان ذهنیت‌های سنتی و نیازهای معاصر را پر می‌کند.
جمع‌بندی بخش یکم
علم دینی، به‌عنوان نگهبان معرفت الهی، باید از قیاس‌های نادرست با علوم تجربی پرهیز کند و بر رسالت هدایت‌گری خود تمرکز نماید. این بخش نشان داد که بازتعریف جایگاه علم دینی در جامعه، نیازمند تولید محتوای علمی و کاربردی است که هم پاسخ‌گوی نیازهای معنوی باشد و هم از اعتبار آکادمیک برخوردار گردد.
بخش دوم: نقد ذهن‌گرایی در فلسفه حوزوی و ضرورت بازسازی آن
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶ و ۲۷)
ذهن‌گرایی افراطی و انزوای فلسفه
فلسفه حوزوی، به‌دلیل تمرکز بیش‌ازحد بر مفاهیم ذهنی و انتزاعی، از واقعیت‌های عینی فاصله گرفته و به علمی غیرعملیاتی بدل شده است. استاد فرزانه تأکید دارند که فلسفه، که به‌درستی “ام‌العلوم” نامیده شده، باید از محدودیت‌های ذهن‌گرایانه خارج شود و به‌عنوان چارچوبی برای هدایت سایر علوم عمل کند. این انزوا، همچون زندانی است که فلسفه را از تأثیرگذاری بر جهان خارج محروم کرده و آن را به مجموعه‌ای از مفاهیم بی‌اثر بدل ساخته است.
درنگ: فلسفه حوزوی باید از قفس ذهن‌گرایی رهایی یابد و با اتصال به واقعیت‌های عینی، به‌عنوان محور هدایت علوم دیگر، نقشی پویا و اثرگذار ایفا کند.
فلسفه به‌مثابه علم کاربردی
استاد فرزانه استدلال می‌کنند که فلسفه باید از حالت انتزاعی به علمی پویا و اثرگذار تبدیل شود. این علم، همچون شاسی استواری است که می‌تواند ماشین علوم دیگر را به حرکت درآورد. فلسفه باید توانایی ارائه چارچوب‌های نظری برای حل مسائل اجتماعی، روان‌شناختی و حتی علمی را داشته باشد. برای مثال، فلسفه می‌تواند با ارائه روش‌شناسی‌های نوین، به علوم تجربی مانند فیزیک و ریاضیات جهت دهد و آن‌ها را از بن‌بست‌های نظری رهایی بخشد.
تحلیل و بازاندیشی
ذهن‌گرایی افراطی در فلسفه حوزوی، نتیجه فقدان ارتباط میان مفاهیم فلسفی و مسائل عینی جامعه است. برای اصلاح این وضعیت، نظام آموزشی حوزه‌ها باید بازسازی شود تا فلسفه به‌جای تمرکز بر مفاهیم ذهنی، به مسائل کاربردی بپردازد. این بازسازی، همچون بازگرداندن روح به کالبد فلسفه است که آن را از انزوا به میدان عمل می‌کشاند.
جمع‌بندی بخش دوم
فلسفه حوزوی، به‌عنوان مادر علوم، باید از محدودیت‌های ذهن‌گرایانه رهایی یابد و نقشی محوری در هدایت سایر علوم ایفا کند. این بخش بر ضرورت بازسازی نظام آموزشی فلسفه و اتصال آن به واقعیات عینی تأکید کرد.
بخش سوم: موانع نوآوری علمی در علم دینی و راهکارهای رفع آن
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶ و ۲۷)
اتهام جادوگری و ترس از نوآوری
یکی از موانع اصلی پیشرفت علم دینی، اتهاماتی است که به نوآوری‌های علمی وارد می‌شود. استاد فرزانه اشاره می‌کنند که هرگاه ایده‌ای نوین یا رویکردی غیرسنتی در حوزه‌ها مطرح شود، با برچسب‌هایی مانند جادوگری مواجه می‌گردد. این اتهامات، ریشه در ترس از ناشناخته‌ها و فقدان امنیت علمی دارد. چنین رویکردی، همچون دیواری است که مانع ورود نور نوآوری به فضای علم دینی می‌شود.
درنگ: اتهامات غیرمنطقی مانند جادوگری، مانع نوآوری در علم دینی است. ایجاد فضایی امن و آزاد برای پژوهش، شرط لازم برای پیشرفت علمی است.
نیاز به آزادی و امنیت علمی
استاد فرزانه تأکید دارند که پیشرفت علم دینی مستلزم ایجاد فضایی آزاد و امن برای پژوهشگران است. طلاب باید بتوانند بدون ترس از قضاوت یا مجازات، ایده‌های خود را مطرح و آزمایش کنند. این آزادی، همچون بستری است که نهال‌های نوآوری علمی در آن رشد می‌کنند. فقدان امنیت علمی، پژوهشگران را به انفعال و ترس از اظهارنظر وامی‌دارد.
تحلیل و بازاندیشی
ترس از نوآوری و اتهامات غیرمنطقی، ریشه در فرهنگ اختناق فکری دارد که از گذشته در حوزه‌ها جریان داشته است. برای رفع این مشکل، باید مدیریت عالمانه‌ای در حوزه‌ها ایجاد شود که از استبداد فکری جلوگیری کند و فضایی گفت‌وگومحور فراهم آورد. این امر، همچون باز کردن پنجره‌ای است که هوای تازه نوآوری را به فضای علم دینی وارد می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
نوآوری در علم دینی، نیازمند رفع موانعی مانند اتهامات غیرمنطقی و ایجاد فضایی آزاد و امن برای پژوهش است. این بخش بر اهمیت مدیریت عالمانه و قاعده‌مند برای پرورش نوآوری علمی تأکید کرد.
بخش چهارم: مدیریت منابع و رفع فرهنگ اختناق در علم دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶)
نقد مدیریت منابع مالی
مدیریت ناکارآمد منابع مالی در حوزه‌ها، مانع از سرمایه‌گذاری در تولید علم واقعی شده است. استاد فرزانه اشاره می‌کنند که منابع مالی، به‌جای صرف در پژوهش‌های علمی، اغلب به‌صورت غیرشفاف مصرف می‌شوند. این وضعیت، همچون رودی است که به‌جای سیراب کردن زمین‌های علم، در باتلاق‌های کاستی فرو می‌رود.
درنگ: مدیریت شفاف و هدفمند منابع مالی، شرط لازم برای سرمایه‌گذاری در تولید علم واقعی و ایجاد زیرساخت‌های پژوهشی در حوزه‌هاست.
فرهنگ اختناق فکری
فرهنگ اختناق فکری، که ریشه در تاریخ طولانی حوزه‌ها دارد، مانع از رشد علمی و پذیرش ایده‌های جدید شده است. استاد فرزانه استدلال می‌کنند که این فرهنگ، طلاب را از اظهارنظرهای خلاقانه بازمی‌دارد و آن‌ها را به تکرار الگوهای سنتی وامی‌دارد. این اختناق، همچون قفسی است که اندیشه‌های نو را در بند می‌کشد.
تحلیل و بازاندیشی
مدیریت ناکارآمد منابع و فرهنگ اختناق فکری، دو مانع اصلی در مسیر پیشرفت علم دینی هستند. برای رفع این موانع، باید نظام مدیریتی حوزه‌ها بازسازی شود و فضایی گفت‌وگومحور ایجاد گردد. این بازسازی، همچون بازگرداندن حیات به بدنه علم دینی است که آن را از انفعال به پویایی می‌رساند.
جمع‌بندی بخش چهارم
مدیریت شفاف منابع و رفع فرهنگ اختناق فکری، دو گام اساسی برای پیشرفت علم دینی هستند. این بخش بر ضرورت ایجاد زیرساخت‌های پژوهشی و فضای آزاد برای نوآوری تأکید کرد.
بخش پنجم: مستندسازی علمی و رفع استبداد فکری
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶ و ۲۸)
ضرورت مستندسازی علمی
استاد فرزانه تأکید دارند که ادعاهای علمی در علم دینی باید با اسناد معتبر پشتیبانی شوند تا از حالت تعبدی و ادعامحور خارج گردند. مستندسازی، همچون پایه‌ای است که بنای علم را استوار می‌سازد و از فروپاشی آن در برابر نقدهای منطقی جلوگیری می‌کند.
درنگ: مستندسازی علمی، با ارائه شواهد و استدلال‌های منطقی، اعتبار علم دینی را افزایش داده و از تولید محتوای غیرمستند جلوگیری می‌کند.
نقد استبداد و خشونت فکری
استبداد و خشونت در نقد علمی، مانع از پذیرش ایده‌های جدید در علم دینی شده است. استاد فرزانه استدلال می‌کنند که این رویکرد، ریشه در فقدان گفت‌وگوی منطقی دارد و باید با فضایی باز و استدلال‌محور جایگزین شود. این تغییر، همچون نسیمی است که غبار تعصب را از فضای علم دینی می‌زداید.
تحلیل و بازاندیشی
مستندسازی علمی و رفع استبداد فکری، دو رکن اساسی برای پویایی علم دینی هستند. حوزه‌ها باید فضایی ایجاد کنند که ایده‌های جدید با استدلال و منطق بررسی شوند، نه با واکنش‌های تند و غیرعلمی. این امر، علم دینی را از حالت ایستا به پویا تبدیل می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
مستندسازی علمی و رفع استبداد فکری، دو ضرورت برای پیشرفت علم دینی هستند. این بخش بر اهمیت ایجاد فضایی گفت‌وگومحور و مبتنی بر استدلال تأکید کرد.
بخش ششم: بازسازی ادبیات محتوایی و نقش آن در تولید علم
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه روانشناسی زبان)
ضعف ادبیات محتوایی در علم دینی
استاد فرزانه تأکید دارند که ادبیات محتوایی، به‌عنوان الفبای علوم، باید علمی و دقیق باشد. ضعف در ادبیات محتوایی، تمامی علوم از جمله فقه، فلسفه و روانشناسی را به سطحی عاميانه فرومی‌کاهد. ادبیات محتوایی، همچون ریشه‌ای است که درخت علوم را تغذیه می‌کند و بدون آن، هیچ علمی به بار نمی‌نشیند.
درنگ: ادبیات محتوایی، به‌عنوان پایه علوم، باید علمی و دقیق باشد تا تمامی علوم از جمله فقه و فلسفه به سطحی علمی ارتقا یابند.
نقد اشتراک لفظی و ضرورت معناشناسی
استاد فرزانه با نقد مفهوم اشتراک لفظی، استدلال می‌کنند که هر لفظ تنها یک معنا دارد و تعدد معانی، نتیجه سوءتفاهم در معناشناسی است. برای مثال، واژه “قوه” تنها یک معنا دارد، اما مصادیق آن متفاوت است. این سوءتفاهم، همچون غباری است که شفافیت معانی را تیره می‌سازد و مانع از رشد علمی می‌شود.
تحلیل و بازاندیشی
ادبیات محتوایی، به‌عنوان پایه علوم، باید از طریق معناشناسی دقیق و ماده‌شناسی علمی بازسازی شود. این بازسازی، تمامی علوم را از حالت عاميانه به سطحی علمی ارتقا می‌دهد. برای مثال، فهم دقیق واژه‌هایی مانند “قوه” می‌تواند به تبیین بهتر مفاهیم فلسفی و فقهی کمک کند.
جمع‌بندی بخش ششم
ادبیات محتوایی، به‌عنوان پایه علوم، باید با معناشناسی دقیق بازسازی شود تا تمامی علوم به سطحی علمی ارتقا یابند. این بخش بر ضرورت اصلاح ادبیات محتوایی و نقش آن در تولید علم تأکید کرد.
نتیجه‌گیری کلی
این کتاب با بررسی روان‌شناختی-اجتماعی علم دینی، نشان داد که چالش‌های اصلی این حوزه، از جمله ذهن‌گرایی افراطی، فقدان ادبیات محتوایی علمی، و موانع نوآوری، نیازمند بازسازی ساختاری و فکری است. علم دینی باید با تکیه بر فلسفه و ادبیات محتوایی، به‌عنوان محور هدایت علوم دیگر عمل کند و از محدودیت‌های سنتی رهایی یابد. این بازسازی، همچون بازگرداندن روح به کالبد علم دینی است که آن را به جایگاهی شایسته در جامعه معاصر می‌رساند.
با نظارت صادق خادمی