متن درس

روان‌شناسی راستین: بازسازی نظام تربیتی و درمانی بر پایه معارف اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 222)

دیباچه

روان‌شناسی راستین، به‌عنوان شاخه‌ای نوین و بین‌رشته‌ای، با تکیه بر معارف اسلامی و حکمت متعالیه، در پی بازسازی نظام‌های تربیتی و درمانی است تا به جای خشونت و بیماری، محبت و سلامت روانی را در جامعه اسلامی نهادینه سازد. این رویکرد، با تأکید بر پیشگیری، محبت به نفس، و دوری از روش‌های خشن، راهی نو به سوی تعالی معنوی و سلامت روان می‌گشاید.

بخش یکم: ضرورت پیشگیری در سلامت روان

پیشگیری: بنیان سلامت روان

در نظام روان‌شناسی راستین، پیشگیری از بیماری‌های روانی و معنوی، چونان دژی استوار در برابر هجوم آسیب‌های روحی و جسمی قرار دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که اگر پیشگیری به درستی انجام نپذیرد، بیماری به مثابه سیلی خروشان، بنیان‌های وجودی انسان را در هم می‌کوبد. این دیدگاه با اصول روان‌شناسی مدرن هم‌خوانی دارد که بر اهمیت مداخلات پیشگیرانه در کاهش اختلالات روانی تأکید می‌ورزد.

عدم پیشگیری، انسان را به سوی بیماری‌های جسمی و روانی سوق می‌دهد که درمان آن‌ها ناگزیر با روش‌های خشن همراه خواهد بود. به تعبیر استاد، نفس انسان چون کودکی است که اگر در آغاز تربیت نشود، به بیراهه می‌رود و اصلاح آن جز با سختی و رنج میسر نمی‌گردد. این تمثیل، به زیبایی ضرورت پیشگیری را به تصویر می‌کشد: همان‌گونه که باغبانی پیش از رویش علف‌های هرز، خاک را آماده می‌سازد، انسان نیز باید پیش از گرفتار شدن به بیماری‌های روانی، با آموزش ارزش‌های دینی و اخلاقی، روح خویش را مصون دارد.

پیامدهای فقدان پیشگیری

استاد فرزانه با تیزبینی خاطرنشان می‌سازند که فقدان پیشگیری، انسان را به سوی بیماری‌هایی سوق می‌دهد که درمان آن‌ها با خشونت همراه است. این خشونت، چه در قالب درمان‌های پزشکی و چه در رفتارهای اجتماعی و تربیتی، به جای اصلاح، به آسیب‌های بیشتر منجر می‌شود. به عنوان مثال، فردی که به دلیل بی‌توجهی به پیشگیری، گرفتار اعتیاد یا فساد اخلاقی شده است، برای اصلاح ناگزیر از روش‌های سخت و خشن خواهد بود، مانند حبس یا تنبیه بدنی، که خود به تخریب بیشتر روان منجر می‌شود.

این دیدگاه با یافته‌های روان‌شناسی اجتماعی هم‌سو است که نشان می‌دهد مداخلات خشن نه تنها به اصلاح رفتار منجر نمی‌شوند، بلکه به کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش تنش‌های روانی می‌انجامند. استاد با تمثیلی زیبا، این وضعیت را به کودکی تشبیه می‌کنند که به دلیل بی‌توجهی والدین، در کوچه‌های تاریک گمراه شده و اکنون برای بازگرداندن او، ناگزیر از روش‌های سخت و خشن هستیم.

جمع‌بندی بخش یکم

پیشگیری، به‌عنوان ستون اصلی نظام روان‌شناسی راستین، ضرورتی انکارناپذیر در حفظ سلامت روان و تعالی معنوی است. با آموزش ارزش‌های دینی و اخلاقی، می‌توان از بروز بیماری‌های روانی جلوگیری کرد و انسان را از افتادن به ورطه روش‌های خشن درمانی مصون داشت. این بخش نشان داد که پیشگیری، نه تنها از منظر دینی، بلکه از دیدگاه علمی نیز راهکاری مؤثر برای کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی است.

بخش دوم: نقد خشونت در نظام‌های تربیتی و درمانی

خشونت: آفتی در مسیر تعالی

استاد فرزانه با نگاهی عمیق، خشونت را آفتی بزرگ در مسیر تربیت و درمان می‌دانند. ایشان تأکید دارند که خشونت، چه در رفتارهای اجتماعی، چه در نظام‌های دینی، و چه در تعامل با نفس، نه تنها به اصلاح منجر نمی‌شود، بلکه انسان را از مسیر تعالی معنوی دور می‌سازد. این دیدگاه با اصول روان‌شناسی اجتماعی هم‌خوانی دارد که خشونت را عاملی برای کاهش انسجام اجتماعی و افزایش تنش‌های روانی می‌داند.

به تعبیر استاد، خشونت چون تیغی دو لبه است که نه تنها جسم، بلکه روح انسان را زخمی می‌سازد. ایشان با اشاره به روش‌های خشن تربیتی، مانند تنبیه بدنی یا محرومیت، خاطرنشان می‌کنند که این روش‌ها به جای رام کردن نفس، آن را وحشی‌تر و بیمارتر می‌سازند. این تمثیل، به روشنی نشان می‌دهد که خشونت، به جای اصلاح، به تخریب بنیان‌های روانی انسان منجر می‌شود.

نقد درمان‌های خشن پزشکی

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، به بررسی درمان‌های خشن پزشکی، مانند مصرف داروهای شیمیایی، تزریق آمپول، و جراحی‌های تهاجمی می‌پردازند. ایشان تأکید دارند که این روش‌ها، هرچند در ظاهر به درمان بیماری منجر می‌شوند، اما به دلیل عوارض جانبی گسترده، نظم طبیعی بدن و روان را بر هم می‌زنند. به عنوان مثال، مصرف یک قرص ساده، چونان سنگی است که به آب آرام دریاچه‌ای می‌افتد و امواجی از اختلال در نظم روانی و جسمی ایجاد می‌کند.

این نقد با یافته‌های روان‌شناسی بالینی هم‌خوانی دارد که نشان می‌دهد مصرف بیش‌ازحد داروهای روان‌گردان یا جراحی‌های تهاجمی می‌تواند به اختلالات روانی، کاهش اراده، و تضعیف ایمان منجر شود. استاد با تمثیلی ظریف، انسان تحت درمان‌های خشن را به بیماری تشبیه می‌کنند که با هر قرص و آمپول، بخشی از طبیعت انسانی خود را از دست می‌دهد و دیگر نمی‌تواند چون گذشته، انسانی نرمال و متعادل باشد.

نقد روزه با نیت خشونت

یکی از نکات برجسته در درس‌گفتارهای استاد، نقد روزه‌ای است که با نیت تنبیه نفس یا کاهش غرور گرفته می‌شود. ایشان با استناد به حدیث شریف «صُومُوا تَصِحُّوا» (روزه بگیرید تا سالم شوید)، تأکید دارند که روزه باید با نیت سلامت جسم و روان انجام شود، نه با هدف خشونت علیه نفس. روزه‌ای که با نیت تنبیه گرفته شود، به جای تعالی معنوی، به بیماری روانی و کاهش اعتمادبه‌نفس منجر می‌شود.

صُومُوا تَصِحُّوا


روزه بگیرید تا سالم شوید.

این دیدگاه با اصول روان‌شناسی مثبت هم‌سو است که بر اهمیت نیت مثبت در اعمال دینی تأکید می‌ورزد. روزه‌ای که با نیت خشونت‌آمیز انجام شود، به جای تقویت روح، آن را در تنگنای بیماری و ضعف گرفتار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

خشونت، چه در نظام‌های تربیتی، چه در روش‌های درمانی، و چه در اعمال دینی، مانعی بزرگ در مسیر سلامت روان و تعالی معنوی است. روان‌شناسی راستین با تأکید بر جایگزینی خشونت با محبت و مهربانی، راهی نو به سوی اصلاح نفس و جامعه می‌گشاید. این بخش نشان داد که روش‌های خشن، نه تنها به اصلاح منجر نمی‌شوند، بلکه به تخریب بنیان‌های روانی و معنوی انسان می‌انجامند.

بخش سوم: محبت به نفس، بنیان تربیت و درمان

محبت به نفس: کلید تعادل روانی

استاد فرزانه با نگاهی ژرف، محبت به نفس را به‌عنوان اصلی بنیادین در نظام تربیتی و درمانی روان‌شناسی راستین معرفی می‌کنند. ایشان تأکید دارند که رفتار خشن با نفس، مانند تنبیه یا محرومیت، نه تنها به اصلاح منجر نمی‌شود، بلکه به آسیب‌های روانی و معنوی دامن می‌زند. محبت به نفس، چونان آبی زلال است که خاک تشنه روح را سیراب می‌سازد و آن را به سوی رشد و بالندگی هدایت می‌کند.

این دیدگاه با نظریه‌های روان‌شناسی مثبت هم‌خوانی دارد که خودمراقبتی و مهربانی با خود را از عوامل کلیدی سلامت روان می‌دانند. استاد با تمثیلی دل‌انگیز، انسان را به کودکی تشبیه می‌کنند که نیازمند محبت و نوازش است، نه تنبیه و خشونت. ایشان پیشنهاد می‌کنند که انسان باید با نفس خویش به گونه‌ای رفتار کند که گویی با دوستی عزیز سخن می‌گوید: با سلام و مهربانی، با احترام و حرمت.

شمارش تدریجی مشکلات روانی

یکی از راهکارهای عملی در روان‌شناسی راستین، شمارش تدریجی مشکلات روانی است تا از یأس و ناامیدی جلوگیری شود. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان نباید همه مشکلات خود را یک‌باره به خاطر آورد، چرا که این کار چونان بار سنگینی است که کمر روح را خم می‌کند. در عوض، باید مشکلات را به بخش‌های کوچک تقسیم کرد و هر بار تنها به چند مورد محدود پرداخت.

این رویکرد با تکنیک‌های روان‌درمانی شناختی-رفتاری هم‌سو است که بر تقسیم‌بندی مشکلات به بخش‌های قابل‌مدیریت تأکید می‌کند. استاد با تمثیلی زیبا، این روش را به باغبانی تشبیه می‌کنند که شاخه‌های هرز را یکی‌یکی می‌چیند تا درخت وجودش بارور شود.

جمع‌بندی بخش سوم

محبت به نفس و شمارش تدریجی مشکلات، دو اصل بنیادین در نظام روان‌شناسی راستین هستند که به اصلاح نفس و بهبود سلامت روان منجر می‌شوند. این بخش نشان داد که با جایگزینی خشونت با محبت و مدیریت تدریجی مشکلات، می‌توان راهی به سوی تعادل روانی و تعالی معنوی گشود.

بخش چهارم: نقد نظام‌های دارویی و غذایی

استانداردهای ناکافی در داروها و غذاها

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، به بررسی استانداردهای ناکافی در داروها و غذاها می‌پردازند. ایشان تأکید دارند که بسیاری از داروها و مواد غذایی موجود، به جای درمان و تغذیه، به آسیب‌های جسمی و روانی منجر می‌شوند. این نقد با یافته‌های روان‌شناسی بهداشتی هم‌خوانی دارد که بر تأثیر کیفیت مواد مصرفی بر سلامت روان تأکید می‌کند.

به تعبیر استاد، داروهای شیمیایی و غذاهای غیراستاندارد، چونان زهری هستند که به آهستگی در کالبد جسم و روح نفوذ می‌کنند. ایشان با اشاره به آیه شریفه قرآن کریم، انسان را به تأمل در طعام و شراب خود دعوت می‌کنند:

فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَىٰ طَعَامِهِ


پس انسان به طعام خویش بنگرد.

این آیه، به زیبایی بر ضرورت نظارت بر کیفیت مواد مصرفی تأکید دارد. استاد خاطرنشان می‌سازند که داروها و غذاهای غیراستاندارد، نه تنها جسم را بیمار می‌کنند، بلکه روح را نیز آلوده می‌سازند و ایمان را تضعیف می‌کنند.

تأثیرات منفی داروها بر جانبازان و معلولان

استاد فرزانه با دلسوزی خاص، به وضعیت جانبازان و معلولان می‌پردازند که به دلیل مصرف بیش‌ازحد داروها، با کاهش اراده، اختلالات روانی، و تضعیف ایمان مواجه شده‌اند. ایشان این وضعیت را به انسانی تشبیه می‌کنند که در زیر بار سنگین داروها، چونان درختی است که شاخه‌هایش زیر برف سنگین خم شده و در آستانه شکستن است.

این دیدگاه با یافته‌های روان‌شناسی بالینی هم‌خوانی دارد که نشان می‌دهد مصرف طولانی‌مدت داروهای روان‌گردان می‌تواند به کاهش توانمندی‌های روانی و معنوی منجر شود. استاد پیشنهاد می‌کنند که روان‌شناسی راستین باید با ارائه روش‌های درمانی معنوی و غیردارویی، به بهبود وضعیت این گروه‌ها کمک کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

نقد استانداردهای دارویی و غذایی، یکی از محورهای کلیدی روان‌شناسی راستین است که بر ضرورت نظارت بر کیفیت مواد مصرفی تأکید دارد. این بخش نشان داد که داروها و غذاهای غیراستاندارد، نه تنها به سلامت جسم آسیب می‌رسانند، بلکه روح و ایمان انسان را نیز تضعیف می‌کنند. با الهام از آیه قرآن کریم، باید نظام‌های نظارتی کارآمدی برای تضمین کیفیت این مواد ایجاد شود.

بخش پنجم: نقد درمان‌های غیرهمگون جنسیتی

تطابق جنسیتی در درمان‌های پزشکی

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، به مسئله درمان‌های غیرهمگون جنسیتی، مانند جراحی‌هایی که توسط پزشکان غیرهم‌جنس انجام می‌شوند، می‌پردازند. ایشان تأکید دارند که این روش‌ها می‌توانند به اختلالات روانی و معنوی منجر شوند، به‌ویژه در جوامعی که ارزش‌های دینی و فرهنگی بر حفظ حریم و کرامت انسانی تأکید دارند.

این نقد با روان‌شناسی فرهنگی هم‌خوانی دارد که بر اهمیت تطابق درمان‌ها با ارزش‌های اجتماعی و دینی تأکید می‌کند. استاد با تمثیلی تأثیرگذار، این وضعیت را به گلی تشبیه می‌کنند که در خاکی ناسازگار کاشته شده و به جای شکوفایی، پژمرده می‌شود. ایشان پیشنهاد می‌کنند که نظام‌های درمانی باید با ارزش‌های دینی و فرهنگی هماهنگ شوند تا از آسیب‌های روانی جلوگیری شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

تطابق جنسیتی در درمان‌های پزشکی، یکی از اصول کلیدی روان‌شناسی راستین است که به حفظ کرامت انسانی و کاهش استرس‌های روانی کمک می‌کند. این بخش نشان داد که درمان‌های غیرهمگون، به‌ویژه در جوامع اسلامی، می‌توانند به اختلالات روانی منجر شوند و باید با نظام‌های درمانی هماهنگ با ارزش‌های دینی جایگزین شوند.

بخش ششم: نقد تکالیف شرعی برای افراد بیمار

تنظیم تکالیف دینی با توجه به شرایط روانی

استاد فرزانه با نگاهی حکیمانه، به نقد اعمال تکالیف شرعی به افرادی می‌پردازند که به دلیل بیماری یا مصرف دارو، از نظر روانی ناتوان هستند. ایشان تأکید دارند که تکلیف دینی، چونان باری است که باید بر دوش توانای انسان نهاده شود، و اگر این توان وجود نداشته باشد، اعمال تکلیف به جای تعالی، به فشار روانی منجر می‌شود.

این دیدگاه با اصول فقهی هم‌خوانی دارد که تکلیف را مشروط به توانایی فرد می‌داند. استاد با تمثیلی زیبا، این وضعیت را به پرنده‌ای تشبیه می‌کنند که بال‌هایش شکسته و نمی‌تواند پرواز کند، اما از او انتظار پرواز دارند. روان‌شناسی راستین پیشنهاد می‌کند که تکالیف دینی باید با توجه به شرایط روانی افراد تنظیم شوند تا به جای فشار، به تعالی معنوی منجر شوند.

جمع‌بندی بخش ششم

نقد تکالیف شرعی برای افراد بیمار، یکی از محورهای مهم روان‌شناسی راستین است که بر ضرورت تطبیق تکالیف دینی با شرایط روانی افراد تأکید دارد. این بخش نشان داد که اعمال تکالیف سنگین به افراد ناتوان، به جای تعالی، به فشار روانی منجر می‌شود و باید با رویکردی حکیمانه جایگزین گردد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

روان‌شناسی راستین، به‌عنوان رویکردی نوین و مبتنی بر معارف اسلامی، راهی به سوی بازسازی نظام‌های تربیتی و درمانی در جامعه اسلامی می‌گشاید. این رویکرد با تأکید بر پیشگیری، محبت به نفس، و دوری از خشونت، به جای بیماری و تنش، سلامت روان و تعالی معنوی را به ارمغان می‌آورد. محورهای کلیدی این نظام عبارت‌اند از:

1. تقویت پیشگیری: آموزش ارزش‌های دینی چون رضا، تواضع، و جوانمردی، بنیان پیشگیری از بیماری‌های روانی است.
2. جایگزینی خشونت با محبت: نظام‌های تربیتی و درمانی باید از خشونت به سوی محبت و مهربانی هدایت شوند.
3. نظارت بر کیفیت مواد مصرفی: با الهام از آیه قرآن کریم، باید نظام‌های نظارتی برای تضمین کیفیت داروها و غذاها ایجاد شوند.
4. تطبیق درمان‌ها با ارزش‌های فرهنگی: درمان‌های پزشکی باید با ارزش‌های دینی و فرهنگی هماهنگ شوند.

با تحقق این اصول، روان‌شناسی راستین می‌تواند به‌عنوان الگویی جامع برای تربیت و درمان در جامعه اسلامی عمل کند و راه را برای سلامت روان و تعالی معنوی هموار سازد.