متن درس

روان‌شناسی راستین با رویکرد قرآنی و روایی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه 250

مقدمه

روان‌شناسی دینی، به‌مثابه شاخه‌ای از معرفت بشری، در پیوند با آموزه‌های قرآنی و روایی، به تبیین حقیقت وجود انسانی و ارتباط آن با ذات الهی می‌پردازد. این علم، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و احادیث اهل بیت علیهم‌السلام، چارچوبی جامع برای فهم پویایی‌های روان‌شناختی و معنوی انسان ارائه می‌دهد.

بخش یکم: پیوند زمین و آسمان در روان‌شناسی قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هشتم)

روان‌شناسی قرآنی، با تأکید بر ارتباط میان زمین و آسمان، انسان را به سوی معرفتی سوق می‌دهد که در آن، نگاه به آسمان، کلید حل مسائل زمینی است. این نگاه، به‌مثابه پلی میان عالم ناسوت و لاهوت، انسان را به درک وحدت وجودی و ارتباط با مغیبات رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه، با استناد به حدیثی گران‌قدر، این پیوند را چنین تبیین می‌کنند: «به زمینیان رحم کن تا آسمانیان به تو رحم کنند.» این کلام، به‌سان مشعلی فروزان، راهنمای انسان در مسیر رحمت و معرفت است.

ارتباط با عالم غیب

انسان مؤمن، با نگاهی به آسمان، از یأس و ناامیدی نسبت به امدادهای غیبی رهایی می‌یابد. استاد فرزانه تأکید دارند که امدادهای الهی، از جمله نزول ملائکه و پشتیبانی‌های غیبی، در زندگی انسان مؤمن نقشی بنیادین دارند. این ارتباط، به‌مثابه نسیمی روح‌بخش، روان انسان را از تاریکی‌های مادی رها ساخته و به سوی نور معرفت هدایت می‌کند. در این راستا، قرآن کریم می‌فرماید:

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ

و برای [مقابله با] آنان، آنچه در توان دارید از نیرو آماده کنید (سوره انفال، آیه ۶۰).

این آیه، بر اهمیت قدرت معنوی و مادی در مسیر تحقق اهداف الهی تأکید دارد و انسان را به بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های وجودی‌اش دعوت می‌کند.

نقد علم صوری و ضرورت احیای قدرت معنوی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه به وضعیت کنونی علم دینی، بر این باورند که فقدان قدرت معنوی در نهادهای علمی و دینی، به تضعیف جایگاه اسلام در جهان انجامیده است. این نقد، نه متوجه اشخاص، بلکه معطوف به رویکردهای صوری و ظاهری است که از عمق و معرفت فاصله گرفته‌اند. به‌سان خانه‌ای که لوسترهایش درخشان اما بی‌برق است، علم دینی بدون پشتوانه معنوی، ناتوان از ایفای نقش تحول‌آفرین خود خواهد بود.

جمع‌بندی

این بخش، با تأکید بر پیوند میان زمین و آسمان، نشان داد که روان‌شناسی قرآنی، انسان را به سوی معرفتی هدایت می‌کند که در آن، رحم به خلق، راهگشای رحمت الهی است. این پیوند، نه‌تنها به تحول روان‌شناختی فرد منجر می‌شود، بلکه جامعه اسلامی را به سوی احیای قدرت معنوی سوق می‌دهد.

بخش دوم: قدرت و ضعف در روان‌شناسی جامعه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نهم)

جامعه اسلامی، در پرتو تعالیم قرآن کریم، باید مظهر قدرت معنوی و مادی باشد. با این حال، استاد فرزانه با تأسف خاطرنشان می‌کنند که جامعه کنونی مسلمین، از فقدان قدرت رنج می‌برد. این ضعف، نه از ذات اسلام، بلکه از دوری از معارف قرآنی و انبیایی ناشی شده است. قرآن کریم، به‌سان چشمه‌ای زلال، قدرت را در ایمان و عمل صالح می‌جوید:

وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَاقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ

و اگر خدا می‌خواست، کسانی که پس از آنان بودند، پس از آن‌که نشانه‌های روشن برایشان آمد، با یکدیگر به ستیز برنمی‌خاستند، ولی اختلاف کردند، پس برخی از آنان ایمان آوردند و برخی کفر ورزیدند (سوره بقره، آیه ۲۵۳).

ضعف جامعه اسلامی و ضرورت بازگشت به قرآن

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، جامعه اسلامی را به خانه‌ای تشبیه می‌کنند که با وجود تزئینات ظاهری، از نیروی برق محروم است. این ضعف، نتیجه دوری از معارف قرآنی و انبیایی است که قدرت را در ایمان و عمل صالح جستجو می‌کنند. احیای این قدرت، مستلزم بازگشت به قرآن کریم و آزمون آیات آن در زندگی فردی و اجتماعی است.

آیه الکرسی: طلسمی برای تحول معنوی

استاد فرزانه، با اشاره به آیه الکرسی، آن را به‌مثابه طلسمی معنوی معرفی می‌کنند که قدرت تحول‌آفرینی در روان انسان دارد. این آیه، با تأکید بر وحدت الهی و نظارت بی‌وقفه پروردگار، انسان را به سوی خودآگاهی و ارتباط با عالم غیب هدایت می‌کند:

اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ

خداوند، جز او خدایی نیست، زنده و پاینده است، نه چُرت او را فرا می‌گیرد و نه خواب. آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. کیست که جز به اذن او در نزدش شفاعت کند؟ آنچه پیش روی آنان و آنچه پشت سرشان است می‌داند، و به چیزی از علم او احاطه ندارند، مگر به آنچه او بخواهد. کرسی او آسمان‌ها و زمین را در بر گرفته و نگهداری آن دو بر او دشوار نیست، و او والا و بزرگ است (سوره بقره، آیه ۲۵۵).

جمع‌بندی

این بخش، با تبیین ضعف‌های جامعه اسلامی و ضرورت بازگشت به معارف قرآنی، بر اهمیت قدرت معنوی تأکید کرد. آیه الکرسی، به‌مثابه کلیدی معنوی، راهگشای تحول روان‌شناختی و ارتباط با عالم غیب است.

بخش سوم: رشد عمقی اسلام و تحول وجودی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دهم)

اسلام، برخلاف ادیان دیگر که رشد عرضی و طولی داشتند، از طریق رشد عمقی به کمال می‌رسد. این رشد، به‌سان درختی است که پس از رشد در قد و عرض، به سوی عمق ریشه می‌دواند. استاد فرزانه، با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم، این کمال را تبیین می‌کنند:

الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا

امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به‌عنوان دین برای شما پسندیدم (سوره مائده، آیه ۳).

مرگ و برزخ: مراحل تحول عمقی

مرگ، به‌مثابه پوست‌اندازی وجودی، انسان را از محدودیت‌های مادی رها ساخته و به سوی رشد عمقی هدایت می‌کند. استاد فرزانه، مرگ را نه پایان، بلکه آغازی برای تحول وجودی می‌دانند. عالم برزخ نیز، به‌سان پلی میان دنیا و آخرت، فرصتی برای جبران کاستی‌ها و تکامل وجودی فراهم می‌آورد. روایتی گران‌قدر این حقیقت را روشن می‌سازد: «هنگامی که انسان می‌میرد، عملش قطع می‌شود مگر از سه چیز: صدقه جاریه، علمی که از آن بهره برند، و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»

ارزش اعمال خیر در دنیا

استاد فرزانه، با تمثیلی دل‌انگیز، دنیا را به سرزمینی تشبیه می‌کنند که در آن، اعمال خیر به‌آسانی به دست می‌آیند، اما در برزخ، این اعمال ارزشی بس گران‌قدر دارند. این تفاوت، انسان را به بهره‌گیری از فرصت‌های دنیا برای تحول معنوی دعوت می‌کند:

وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ

و به‌سوی او وسیله‌ای بجویید (سوره مائده، آیه ۳۵).

جمع‌بندی

این بخش، با تأکید بر رشد عمقی اسلام، مرگ و برزخ را به‌عنوان مراحل تحول وجودی معرفی کرد. اعمال خیر در دنیا، به‌مثابه بذرهایی هستند که در برزخ به بار می‌نشینند و انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند.

بخش چهارم: وحدت وجودی و تحول روان‌شناختی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه یازدهم)

روان‌شناسی قرآنی، با تأکید بر وحدت وجودی، انسان را به سوی فهمی عمیق از ارتباط با هستی رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه، با اشاره به سلام‌های نماز، این ارتباط را تبیین می‌کنند: «السلام علیک ایها النبی»، «السلام علینا»، و «السلام علیکم» به‌مثابه پل‌هایی هستند که انسان را به همه هستی پیوند می‌دهند.

نقش سلام در نماز

سلام در نماز، به‌سان آینه‌ای است که وحدت وجودی را بازتاب می‌دهد. این سلام‌ها، انسان را از انزوای مادی رها ساخته و به سوی شادابی و عشق به هستی هدایت می‌کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که این ارتباط، به تقویت خودآگاهی و تحول روان‌شناختی منجر می‌شود.

نقد شبهه آکل و مأکول

استاد فرزانه، با تبیین شبهه آکل و مأکول، بر وحدت وجودی تأکید می‌کنند. این شبهه، که به رابطه میان خورنده و خورده‌شده می‌پردازد، با نگاهی به وحدت وجودی رفع می‌شود. قرآن کریم این حقیقت را چنین بیان می‌کند:

كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ

هر چیزی جز ذات او نابودشدنی است (سوره قصص، آیه ۸۸).

جمع‌بندی

این بخش، با تأکید بر وحدت وجودی، نشان داد که سلام‌های نماز و فهم ارتباط میان موجودات، به تحول روان‌شناختی و معرفتی انسان منجر می‌شود.

بخش پنجم: معرفت الهی و تحول وجودی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دوازدهم تا چهاردهم)

معرفت الهی، به‌مثابه شغل اصلی انسان، او را به سوی تحول وجودی هدایت می‌کند. استاد فرزانه، با تأکید بر این اصل، انسان را به سوی عشق و حب به پروردگار دعوت می‌کنند. این معرفت، به‌سان جویباری زلال، روان انسان را از آلودگی‌های مادی پاک می‌سازد.

ذکر حسینی و تحول روان‌شناختی

ذکر «سلام بر حسین، لعنت بر یزید»، به‌مثابه کلیدی معنوی، به خودآگاهی و تحول روان‌شناختی منجر می‌شود. این ذکر، انسان را به یاد مظلومیت اهل بیت علیهم‌السلام و ضرورت ایستادگی در برابر ظلم می‌اندازد.

نسیان: عنایتی الهی

استاد فرزانه، با استناد به توحید مفضل، نسیان را عنایتی الهی می‌دانند که به کاهش غم و افزایش لذت زندگی کمک می‌کند. این عنایت، به‌سان نسیمی خنک، روان انسان را از بار غم‌ها رها می‌سازد.

بقای وجود به بقای الهی

وجود انسان، به دلیل پیوند با بقای الهی، نابود نمی‌شود و تنها جابه‌جا می‌شود. این اصل، با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم تبیین می‌شود:

كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ

هر چیزی جز ذات او نابودشدنی است (سوره قصص، آیه ۸۸).

جمع‌بندی

این بخش، با تأکید بر معرفت الهی، ذکر حسینی، و بقای وجود، انسان را به سوی تحول وجودی و رهایی از محدودیت‌های مادی هدایت کرد.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین با رویکرد قرآنی و روایی، چارچوبی جامع برای فهم حقیقت وجود انسانی و ارتباط آن با ذات الهی ارائه می‌دهد. این رویکرد، با تأکید بر معرفت الهی، ارتباط با عالم غیب، و رهایی از محدودیت‌های صوری، انسان را به سوی تحول روان‌شناختی و معنوی هدایت می‌کند. آیات قرآنی و روایات، با تبیین پویایی نظام خلقت و نقش انسان در آن، به فهم وحدت وجودی و تحول روان‌شناختی کمک می‌کنند. این چارچوب، زمینه‌ساز مطالعه عمیق‌تر در روان‌شناسی قرآنی برای پژوهشگران و مخاطبان آکادمیک است و راهکاری عملی برای تحول معرفتی و معنوی ارائه می‌دهد.