متن درس
روانشناسی اجتماعی راستین: تحلیلی جامع و علمی
برگرفته از درسگفتارهای آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه 274)
مقدمه
روانشناسی اجتماعی راستین، بهعنوان شاخهای از دانش روانشناختی، به بررسی عمیق و نظاممند تعاملات انسانی در بستر اجتماع میپردازد. این علم، با تأکید بر اصالت، معرفت و ارزشهای وجودی، تلاش دارد رفتارهای اجتماعی و تأثیرات متقابل فرد و جامعه را در چارچوبی علمی و معنوی تحلیل کند.
بخش اول: روانشناسی اجتماعی و چالشهای تولید شغل
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۸)
روانشناسی اجتماعی راستین، با نگاهی عمیق به پویاییهای جامعه، به بررسی نحوه شکلگیری مشاغل و تأثیر آنها بر ساختارهای اجتماعی میپردازد. این بخش، با تمرکز بر مفهوم تولید شغل، چالشهای مشاغل کاذب و ضرورت ایجاد مشاغل مولد و پویا را مورد تحلیل قرار میدهد.
۱.۱ پیشرفتهای ظاهری و مشاغل کاذب
یکی از مسائل محوری در روانشناسی اجتماعی، تمایز میان پیشرفتهای واقعی و ظاهری در جامعه است. بهعنوان مثال، استفاده از درشکه در بوستان علوی قم، گرچه در نگاه نخست بهعنوان نشانهای از نوآوری و اشتغالزایی تلقی میشود، اما به دلیل فقدان نظاممندی و کیفیت، در زمره مشاغل کاذب قرار میگیرد. اینگونه فعالیتها، که فاقد ارزشافزوده واقعی هستند، نهتنها به توسعه پایدار منجر نمیشوند، بلکه منابع جامعه را به هدر میدهند و به کاستی اقتصادی دامن میزنند.
درنگ: مشاغل کاذب، به دلیل فقدان پشتوانه ارزشی و معنایی، به جای تقویت بنیانهای اجتماعی، به فرسایش منابع و کاستی منجر میشوند.
۱.۲ فرهنگ کاذب و تأثیر آن بر جامعه
روانشناسی اجتماعی راستین، فرهنگ کاذب را بهعنوان یکی از عوامل اصلی تضعیف تعاضد اجتماعی معرفی میکند. این فرهنگ، که در آن رفتارهایی نظیر کلاهبرداری، سودجویی و فعالیتهای غیرمولد رواج مییابد، مانع از تحقق همکاری و همافزایی در جامعه میشود. بهجای تقویت ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، این فرهنگ به رشد تکاذب و کاستی منجر میگردد.
«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (سوره المائدة، آیه ۲)
ترجمه: و در نیکوکاری و تقوا با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تجاوز همدست نشوید.
این آیه کریمه، بر اهمیت همکاری در راستای خیر و پرهیز از همدستی در مسیر گناه تأکید دارد و بهعنوان مبنایی برای نقد فرهنگ کاذب و ترویج مشاغل مولد مورد استفاده قرار میگیرد.
۱.۳ ضرورت مشاغل پویا و نوآور
روانشناسی اجتماعی راستین، بر لزوم ایجاد مشاغل پویا، زنده و نوآور تأکید دارد. مشاغل مولد، که با هدف تأمین نیازهای اقتصادی و تقویت رشد معنوی و اجتماعی طراحی میشوند، میتوانند بهعنوان موتور محرکه توسعه پایدار عمل کنند. این مشاغل، برخلاف فعالیتهای کاذب، به تقویت بنیانهای اخلاقی و اجتماعی جامعه کمک میکنند.
جمعبندی بخش اول
روانشناسی اجتماعی راستین، با تحلیل چالشهای تولید شغل، بر ضرورت تمایز میان مشاغل کاذب و مولد تأکید دارد. مشاغل کاذب، که ریشه در فرهنگ تکاذب دارند، به کاستی و فرسایش منابع منجر میشوند، در حالی که مشاغل پویا و نوآور، با تکیه بر ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، به توسعه پایدار و تقویت تعاضد در جامعه کمک میکنند.
بخش دوم: تحولات روانشناختی و اجتماعی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۹)
این بخش به بررسی تحولات روانشناختی و اجتماعی در جامعه میپردازد و بر پویایی ذاتی موجودات و نقش تمرکز اراده در تحقق اهداف متعالی تأکید دارد.
۲.۱ تحول در رفتارهای اجتماعی
روانشناسی اجتماعی راستین، تحولات رفتاری در جامعه را نشانهای از پویایی و زنده شدن آن میداند. بهعنوان مثال، تغییر در رفتار کودکان امروزی، که دیگر از بزرگترها ترسی ندارند و با اعتمادبهنفس بیشتری عمل میکنند، نشاندهنده افزایش خودآگاهی و استقلال در نسل جدید است. این تحول، گرچه ممکن است در نگاه برخی چالشبرانگیز باشد، نشانهای از رشد اجتماعی و حرکت به سوی کمال است.
۲.۲ حرکت ذاتی موجودات
یکی از اصول بنیادین روانشناسی اجتماعی راستین، حرکت ذاتی موجودات به سوی کمال و هماهنگی با نظام هستی است. این حرکت، که در تمامی موجودات از جمله انسانها وجود دارد، در بستر اجتماع به تحولات مثبت منجر میشود، مشروط بر اینکه با آگاهی و معرفت همراه باشد.
«يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ» (سوره الإنشقاق، آیه ۶)
ترجمه: ای انسان، تو بهسوی پروردگارت با کوشش و تلاش میروی و او را ملاقات خواهی کرد.
این آیه کریمه، حرکت ذاتی انسان به سوی پروردگار را بهعنوان مبنای تحولات اجتماعی مورد تأکید قرار میدهد.
۲.۳ تمرکز اراده و استجماع
تمرکز اراده و توانایی متمرکز ساختن قوای وجودی، از مفاهیم کلیدی در روانشناسی اجتماعی راستین است. اولیای الهی، با تمرکز قوای خود، به اهداف متعالی دست مییابند، در حالی که پراکندگی فکری در افراد عادی میتواند به کاستی منجر شود. مفهوم استجماع، به معنای جمعآوری قوای وجودی، به انسان کمک میکند تا در مسیر کمال حرکت کند.
درنگ: استجماع، بهعنوان تمرکز قوای وجودی، کلید دستیابی به اهداف متعالی در روانشناسی اجتماعی است.
جمعبندی بخش دوم
تحولات روانشناختی و اجتماعی، نشانهای از پویایی جامعه و حرکت ذاتی موجودات به سوی کمال است. تمرکز اراده و استجماع، بهعنوان ابزارهایی برای هماهنگی با نظام هستی، به افراد و جامعه کمک میکنند تا به اهداف متعالی دست یابند.
بخش سوم: حرکت و پویایی در نظام هستی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۰)
این بخش به بررسی مفهوم حرکت در نظام هستی و تأثیرات متقابل انسانها در تعاملات اجتماعی میپردازد.
۳.۱ فقدان سکون در عالم هستی
روانشناسی اجتماعی راستین، بر این اصل تأکید دارد که در عالم هستی، سکون وجود ندارد و همهچیز در حال حرکت و تحول است. این حرکت، شامل ابعاد ظاهری و باطنی، مادی و معنوی است و در تمامی لایههای وجود، از جسم تا روح، جریان دارد.
۳.۲ تعاملات وجودی و تأثیرات متقابل
انسانها در تعاملات خود، بهصورت وجودی از یکدیگر تأثیر میپذیرند. این تأثیرات، که حتی در نگاهها و برخوردها ثبت میشوند، میتوانند در ناخودآگاه افراد باقی بمانند و در آینده بهصورت رفتارهای ناخودآگاه یا خوابها بروز یابند. این پیوستگی وجودی، نشاندهنده فقدان فصل در عالم هستی است.
«كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» (سوره القصص، آیه ۸۸)
ترجمه: هر چیزی نابودشدنی است، مگر ذات او.
این آیه کریمه، بر پویایی عالم و ماندگاری ذات الهی تأکید دارد و مبنای تحلیل روانشناسی اجتماعی در مورد حرکت و تعاملات وجودی است.
جمعبندی بخش سوم
فقدان سکون در عالم هستی و پیوستگی وجودی انسانها، اصول بنیادین روانشناسی اجتماعی راستین هستند. این اصول، تعاملات انسانی را بهعنوان بخشی از نظام هستی تحلیل میکنند و بر ضرورت آگاهی در این تعاملات تأکید دارند.
بخش چهارم: تأثیرات دینی و اجتماعی در روانشناسی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسات ۱۱ و ۱۲)
این بخش به بررسی تأثیرات متقابل دین و جامعه و نقش نجابت در پذیرش دین میپردازد.
۴.۱ استبداد و تأثیرات آن
روانشناسی اجتماعی راستین، استبداد را بهعنوان یکی از عوامل اصلی کژرویهای اجتماعی و دینی معرفی میکند. استبداد، چه در قالب دینداری و چه بیدینی، به تولید فرهنگهای کاذب و ناکارآمد منجر میشود. این فرهنگها، با تضعیف تعاضد اجتماعی، مانع از تحقق ارزشهای اخلاقی میگردند.
«يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ» (سوره الروم، آیه ۱۹)
ترجمه: او زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون میآورد.
این آیه کریمه، به تأثیرات متقابل و تحولات وجودی اشاره دارد که در تحلیل روانشناسی اجتماعی از تعاملات دینی و اجتماعی مورد استفاده قرار میگیرد.
۴.۲ نجابت و پذیرش دین
نجابت ذاتی ملت ایران، یکی از عوامل کلیدی در پذیرش آسان و عمیق اسلام بوده است. برخلاف تصور برخی که پذیرش اسلام را نتیجه تحمیل میدانند، این نجابت بهصورت طوعی و با اختیار در پذیرش دین نقش داشته است. این ویژگی، بهعنوان سرمایهای فرهنگی، به تقویت پیوندهای معنوی و اجتماعی کمک کرده است.
درنگ: نجابت ذاتی، بهعنوان سرمایهای فرهنگی، پذیرش عمیق و طوعی دین را در جامعه ایران تسهیل کرده است.
۴.۳ ضرورت فلسفه در سیاستگذاری
روانشناسی اجتماعی راستین، بر لزوم پیوند فلسفه و سیاست تأکید دارد. سیاستمدار بدون پشتوانه فلسفی، قادر به مدیریت کارآمد جامعه نیست و به کاستی و بیاعتباری منجر میشود. فلسفه، با ارائه فرهنگ تفکر، به سیاستمداران کمک میکند تا تصمیماتی عمیق و مبتنی بر حکمت اتخاذ کنند.
جمعبندی بخش چهارم
تأثیرات متقابل دین و جامعه، همراه با نقش نجابت در پذیرش دین و ضرورت پیوند فلسفه و سیاست، از مفاهیم محوری روانشناسی اجتماعی راستین هستند. این اصول، به تحلیل چالشهای اجتماعی و دینی و ارائه راهکارهایی برای توسعه پایدار کمک میکنند.
بخش پنجم: تناهی و لایتناهی در روانشناسی اجتماعی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۱)
این بخش به بررسی مفاهیم تناهی و لایتناهی و پیوستگی وجودی در عالم هستی میپردازد.
۵.۱ تناهی و لایتناهی
روانشناسی اجتماعی راستین، موجودات عالم را دارای وصف تناهی (محدود) و لایتناهی (نامحدود) میداند. هر ذره در عالم، گرچه بهظاهر محدود است، اما از منظر احکام و تأثیرات، نامحدود است. این اصل، به تحلیل عمیق تعاملات انسانی و تأثیرات متقابل آنها کمک میکند.
۵.۲ وصل و فصل در عالم هستی
در عالم هستی، فصل (جدایی) وجود ندارد و همهچیز در حالت وصل (پیوستگی) است. این پیوستگی، در تعاملات انسانی نیز مشهود است و تأثیرات آن در زندگی روزمره، از جمله در خوابها و رفتارهای ناخودآگاه، قابل ردیابی است.
«وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ» (سوره هود، آیه ۷)
ترجمه: و اوست که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید، در حالی که عرش او بر آب بود.
این آیه کریمه، بر پیوستگی و نظاممندی خلقت تأکید دارد و مبنای تحلیل روانشناسی اجتماعی در مورد وصل و تعاملات وجودی است.
جمعبندی بخش پنجم
مفاهیم تناهی و لایتناهی و پیوستگی وجودی، بهعنوان اصول بنیادین روانشناسی اجتماعی راستین، تعاملات انسانی را در چارچوبی عمیق و معنوی تحلیل میکنند. این اصول، بر ضرورت آگاهی از تأثیرات متقابل و پیوستگی وجودی تأکید دارند.
بخش ششم: پیشگیری و تولید نسل سالم
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۴)
این بخش به بررسی اهمیت پیشگیری معنوی و تولید نسل سالم در روانشناسی اجتماعی میپردازد.
۶.۱ ضرورت پیشگیری معنوی
روانشناسی اجتماعی راستین، بر نبود پیشگیری معنوی در جامعه بهعنوان یکی از چالشهای اصلی تأکید دارد. فقدان برنامهریزی برای تولید نسل سالم، چه از منظر جسمانی و چه معنوی، به کاستی و افزایش هزینههای اجتماعی منجر میشود. پیشگیری معنوی، شامل توجه به انتخاب همسر، شرایط انعقاد نطفه و پرورش فرزندان با استعدادهای معنوی است.
درنگ: پیشگیری معنوی، با تمرکز بر انتخابهای آگاهانه در ازدواج و پرورش نسل، به تولید جامعهای سالم و پویا کمک میکند.
۶.۲ تأثیر نطفه بر سرنوشت افراد
روانشناسی اجتماعی راستین، بر نقش نطفه در شکلگیری سرنوشت افراد تأکید دارد. نطفهای که در شرایط نامناسب شکل میگیرد، میتواند به کاستی و مشکلات روانی و اجتماعی منجر شود. این اصل، بر ضرورت آگاهی والدین در فرآیند تولید نسل تأکید دارد.
جمعبندی بخش ششم
پیشگیری معنوی و توجه به تولید نسل سالم، از اصول کلیدی روانشناسی اجتماعی راستین هستند. این اصول، با تأکید بر انتخابهای آگاهانه و برنامهریزی برای پرورش نسلی سالم، به کاهش هزینههای اجتماعی و تقویت بنیانهای معنوی جامعه کمک میکنند.
بخش هفتم: نقد فرهنگ مفهومی و بازگشت به روش انبیا
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۶)
این بخش به نقد فرهنگ مفهومی و تأکید بر بازگشت به روشهای مصداقی و حقیقی انبیا میپردازد.
۷.۱ نقد فرهنگ مفهومی
روانشناسی اجتماعی راستین، فرهنگ مفهومی را، که بر تکرار مفاهیم بدون توجه به مصادیق واقعی متمرکز است، نقد میکند. این فرهنگ، به دلیل دوری از روشهای مصداقی انبیا، به کاستی و فقدان خیر در جامعه منجر میشود.
۷.۲ بازگشت به روش انبیا
روش انبیا، مبتنی بر مصادیق واقعی و تعاملات حقیقی است. این روش، با تأکید بر صداقت، لطف و خیررسانی، به تحولات مثبت در جامعه منجر میشود. بازگشت به این روش، کلید حل چالشهای اجتماعی و دینی است.
«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ» (سوره العنكبوت، آیه ۴۵)
ترجمه: همانا نماز از فحشا و منکر بازمیدارد.
این آیه کریمه، بر تأثیر مصداقی عبادات در دور کردن انسان از فساد تأکید دارد و مبنای تحلیل روانشناسی اجتماعی در مورد روش انبیا است.
جمعبندی بخش هفتم
نقد فرهنگ مفهومی و بازگشت به روشهای مصداقی انبیا، از اصول کلیدی روانشناسی اجتماعی راستین هستند. این اصول، با تأکید بر صداقت و خیررسانی، به تحولات مثبت در جامعه کمک میکنند.
بخش هشتم: روانشناسی تطبیقی و ویژگیهای نسلی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۷)
این بخش به بررسی تفاوتهای روانشناختی میان نسلهای جوان و پیر میپردازد.
۸.۱ ویژگیهای روانشناختی نسل جوان
روانشناسی اجتماعی راستین، نسل جوان را به دلیل آزادی، نجابت و کمحرص بودن، مناسبتر برای تعاملات اجتماعی میداند. جوانان، به دلیل انعطافپذیری و صداقت، بهراحتی قانع میشوند و به تعاملات سالم کمک میکنند.
۸.۲ چالشهای نسل پیر
نسل پیر، به دلیل افزایش حرص و پیچیدگیهای نفسانی، ممکن است به رفتارهای غیرصادقانه و سودجویانه گرایش پیدا کند. این ویژگیها، تعاملات اجتماعی را دشوار میسازند.
جمعبندی بخش هشتم
تفاوتهای روانشناختی میان نسلهای جوان و پیر، بر ضرورت توجه به ویژگیهای نسلی در تعاملات اجتماعی تأکید دارد. روانشناسی اجتماعی راستین، با تحلیل این تفاوتها، به بهبود تعاملات اجتماعی کمک میکند.
بخش نهم: نجابت ایرانی و پذیرش دین
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۸)
این بخش به بررسی نقش نجابت ایرانی در پذیرش دین و تأثیرات آن بر روانشناسی اجتماعی میپردازد.
۹.۱ نجابت ذاتی ایرانیان
نجابت ذاتی ملت ایران، بهعنوان سرمایهای فرهنگی، پذیرش طوعی و عمیق اسلام را تسهیل کرده است. برخلاف تصور برخی که آن را نتیجه تحمیل میدانند، این نجابت ریشه در فرهنگ اصیل ایرانی دارد.
۹.۲ تأثیر نجابت بر روانشناسی اجتماعی
نجابت، بهعنوان عاملی کلیدی در روانشناسی اجتماعی، به تقویت پیوندهای معنوی و اجتماعی کمک میکند. این ویژگی، با ایجاد اعتماد و همکاری، به توسعه پایدار جامعه منجر میشود.
جمعبندی بخش نهم
نجابت ذاتی ایرانیان، بهعنوان سرمایهای فرهنگی، نقش مهمی در پذیرش دین و تقویت پیوندهای اجتماعی ایفا کرده است. این ویژگی، بهعنوان مبنایی برای توسعه پایدار، در روانشناسی اجتماعی راستین مورد توجه قرار میگیرد.
بخش دهم: چالشهای اجتماعی و دینی
برگرفته از درسگفتارهای استاد فرزانه، آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۱۳)
این بخش به بررسی چالشهای اجتماعی و دینی در جوامع اسلامی و نقش علم دینی در رفع آنها میپردازد.
۱۰.۱ ضعف بهداشت در جوامع اسلامی
روانشناسی اجتماعی راستین، ضعف بهداشت را بهعنوان یکی از چالشهای اصلی جوامع اسلامی معرفی میکند. این ضعف، نتیجه کمتوجهی به آموزش و ترویج بهداشت در بستر علم دینی است. فقدان تأکید بر نظافت و بهداشت در آموزشهای دینی، به مشکلات متعددی از جمله بیماریها و کاستیهای اجتماعی منجر شده است.
درنگ: ضعف بهداشت در جوامع اسلامی، نتیجه کمتوجهی به آموزش و ترویج اصول بهداشتی در بستر علم دینی است.
۱۰.۲ عقبماندگی علمی
روانشناسی اجتماعی راستین، عقبماندگی علمی در جوامع اسلامی را نتیجه عدم تشویق به علم و تقابل با علوم جدید میداند. رویکردهای محدودکننده در علم دینی، که علوم جدید را در تضاد با کتاب و سنت معرفی کردهاند، به کاهش معرفت و پیشرفت در جامعه منجر شده است.
۱۰.۳ ترس از خدا و قرآن کریم
روانشناسی اجتماعی راستین، ترساندن مردم از خدا و قرآن کریم را مانعی برای شناخت عمیق دینی معرفی میکند. این ترس، به کاهش معرفت نسبت به خداوند و قرآن کریم منجر شده و از نزدیکی به حقیقت الهی جلوگیری کرده است.
«فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ» (سوره البقرة، آیه ۹۷)
ترجمه: همانا آن [قرآن] را به اذن خدا بر قلبت نازل کرد، تصدیقکننده آنچه پیش از آن است و هدایت و بشارت برای مؤمنان.
این آیه کریمه، بر نقش هدایتبخش قرآن کریم تأکید دارد و نشان میدهد که قرآن باید بهعنوان منبعی برای معرفت و نزدیکی به خدا مورد استفاده قرار گیرد، نه عاملی برای ترس.
جمعبندی بخش دهم
چالشهای اجتماعی و دینی، از جمله ضعف بهداشت، عقبماندگی علمی و ترس از خدا و قرآن کریم، از موانع اصلی توسعه جوامع اسلامی هستند. روانشناسی اجتماعی راستین، با تأکید بر اصلاح رویکردهای علم دینی، به دنبال رفع این موانع و تقویت معرفت و پیشرفت اجتماعی است.
نتیجهگیری کلی
روانشناسی اجتماعی راستین، با تحلیل عمیق تعاملات انسانی، بر اصول بنیادینی چون حرکت ذاتی موجودات، پیوستگی وجودی، پیشگیری معنوی و بازگشت به روشهای مصداقی انبیا تأکید دارد. این علم، با نقد فرهنگهای کاذب و مفهومی، به دنبال ایجاد جامعهای سالم، پویا و مبتنی بر ارزشهای اخلاقی و معنوی است. نجابت ذاتی، تمرکز اراده و تولید نسل سالم، بهعنوان کلیدهای توسعه پایدار، در این چارچوب مورد توجه قرار گرفتهاند. این اثر، با ارائه تحلیلی جامع و علمی، میکوشد راهنمایی برای پژوهشگران و مخاطبان متخصص در حوزههای روانشناسی و علوم اجتماعی باشد.
با نظارت صادق خادمی