متن درس
روانشناسی راستین در حوزه‌های علمی: تبیین و تحلیل با رویکردی آکادمیک
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 289)
مقدمه
روانشناسی راستین، به مثابه پلی میان معرفت دینی و دانش بشری، در پی تبیین ظرفیت‌های وجودی انسان در راستای نیل به کمال الهی است. این نوشتار، با بهره‌گیری از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، درصدد بازنمایی و بازسازی علمی و آکادمیک مباحث روان‌شناختی حوزه‌های علمی است. هدف این اثر، ارائه دیدگاهی منسجم و عمیق به منظور اصلاح ساختارهای معرفتی و اجتماعی حوزه‌های علمی و بازگرداندن آن‌ها به جایگاه شایسته تبار انبیا است.
بخش اول: ضرورت بازگشت به تبار انبیا
پیوند با عوالم غیبی: زیرساخت معرفتی حوزه‌ها
حوزه‌های علمی، به مثابه خزانه معرفت الهی، باید به تبار انبیا بازگردند تا از طریق پیوند با عوالم غیبی، به اقتدار معنوی و علمی دست یابند. این پیوند، که از طریق شهود، مکاشفات و معاینات محقق می‌شود، حوزه‌ها را از محدودیت‌های آموزش صوری فراتر برده و به سوی هدایت جهانی رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون این پیوند، اعمال عبادی نظیر صلات به عملی بی‌ثمر و صوری بدل می‌گردد.
درنگ: بازگشت به تبار انبیا، مستلزم آمادگی برای دریافت معارف غیبی و شهودی است که حوزه‌ها را به جایگاه هدایت‌گری جهانی ارتقا می‌دهد.
وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّىٰ يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ
«و پروردگارت را بپرست تا یقین به تو آید.» (قرآن کریم، سوره حجر، آیه ۹۹)
این آیه شریفه بر اهمیت عبادت مستمر برای نیل به یقین و معرفت شهودی تأکید دارد، که ویژگی بنیادین تبار انبیا است. استاد فرزانه می‌فرمایند که صلات، به مثابه معراج مؤمن، باید با عروج معنوی همراه باشد تا به تحول وجودی منجر گردد. فقدان این بعد، صلات را به عملی مکانیکی و بی‌ثمر تبدیل می‌کند، چنان‌که در حوزه‌های علمی کنونی، آموزش‌های صوری و بدون شهود، مانع از تحقق این معراج شده است.
آمادگی روانی و معنوی: پیش‌نیاز تحول
برای نیل به این مقام، عالمان حوزه باید با آمادگی روانی و معنوی، از طریق محبت به خود، نشاط و تعادل عاطفی، ذهن و روح خود را برای دریافت معارف الهی مهیا سازند. استاد فرزانه با تمثیلی لطیف، این آمادگی را به آماده‌سازی ورزشکاری تشبیه می‌کنند که پیش از مسابقه، جسم و روح خود را تقویت می‌کند. محبت به خویشتن، به مثابه آبی زلال، روان انسان را از کدورت‌های روزمرگی می‌زداید و او را برای پرواز معنوی آماده می‌سازد.
درنگ: آمادگی روانی و معنوی، از طریق نشاط و تعادل عاطفی، عالم را برای دریافت شهود و معرفت الهی مهیا می‌سازد.
استاد فرزانه هشدار می‌دهند که وابستگی بیش‌ازحد به مادیات، مانند انگشترها یا اشیاء زینتی، نشانه‌ای از عدم تعادل روانی است که مانع از تمرکز بر معرفت الهی می‌شود. این وابستگی، به مثابه زنجیری، انسان را به خاک میخکوب کرده و از پرواز به سوی آسمان‌های معرفت بازمی‌دارد.
جمع‌بندی بخش اول
بازگشت به تبار انبیا، مستلزم پیوند با عوالم غیبی و آمادگی روانی و معنوی است. حوزه‌های علمی باید از آموزش‌های صوری فراتر روند و با تقویت نشاط و تعادل در عالمان، بستری برای دریافت معارف شهودی فراهم آورند. این تحول، نه‌تنها اقتدار معنوی حوزه‌ها را احیا می‌کند، بلکه آن‌ها را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.
بخش دوم: نقد بی‌سندی و فقدان شایسته‌سالاری در حوزه‌ها
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 19)
چالش بی‌سندی: مانعی بر سر اقتدار علمی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های حوزه‌های علمی، فقدان نظام مستندسازی و ارزیابی صلاحیت‌هاست. استاد فرزانه این وضعیت را به جامعه‌ای بدون شناسنامه تشبیه می‌کنند که در آن، ادعاهای علمی و معنوی بدون پشتوانه مطرح می‌شود. این بی‌سندی، به مثابه غباری بر آینه حقیقت، اعتبار علمی حوزه‌ها را در سطح جهانی مخدوش ساخته و اعتماد عمومی را تضعیف کرده است.
درنگ: فقدان نظام مستندسازی، به کاهش اعتبار علمی و نزاع‌های بی‌حاصل در علم دینی منجر شده است.
استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها باید نظام ارزیابی علمی و رقابتی را پیاده‌سازی کنند تا صلاحیت عالمان به‌صورت شفاف و عادلانه مشخص گردد. این نظام، به مثابه ترازویی دقیق، شایستگی‌ها را می‌سنجد و از ادعاهای بدون پشتوانه جلوگیری می‌کند.
الگوبرداری از نظام‌های علمی جهانی
برای رفع این چالش، حوزه‌ها باید از نظام‌های علمی جهانی، مانند دانشگاه‌های معتبر، الگو گیرند. استاد فرزانه با اشاره به نظام‌های ارزیابی در دانشگاه‌هایی نظیر الازهر، بر ضرورت استانداردسازی و مستندسازی تأکید می‌کنند. این الگوبرداری، به مثابه نسیمی خنک، علم دینی را از رخوت و بی‌نظمی رهایی بخشیده و به سوی اقتدار علمی هدایت می‌کند.
اصلاح از بالا: ضرورتی ساختاری
اصلاح حوزه‌ها باید از سطوح بالای مدیریتی آغاز شود تا ساختارهای ناکارآمد اصلاح گردد. استاد فرزانه با تمثیلی حکیمانه، این اصلاح را به پاکسازی سرچشمه چشمه‌ای تشبیه می‌کنند که اگر گل‌آلود باشد، تمامی جریان آب را آلوده می‌سازد. تمرکز بر اصلاح از بالا، به مثابه بازسازی بنای معرفت، علم دینی را از فروپاشی نجات می‌دهد.
درنگ: اصلاح علم دینی از سطوح مدیریتی، به ایجاد تغییرات ساختاری و افزایش اقتدار علمی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش دوم
فقدان نظام مستندسازی و شایسته‌سالاری، علم دینی را از اقتدار جهانی محروم ساخته است. الگوبرداری از نظام‌های علمی معتبر و اصلاح از سطوح مدیریتی، به مثابه دو بال برای پرواز حوزه‌ها به سوی قله‌های معرفت است. این تحول، نه‌تنها اعتبار علمی حوزه‌ها را احیا می‌کند، بلکه اعتماد عمومی را نیز تقویت می‌نماید.
بخش سوم: نقد تکدی و هنرنمایی در حوزه‌ها
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 20)
تکدی: آفت اقتدار معنوی
تکدی و وابستگی مالی به مردم، به مثابه سمی مهلک، اقتدار معنوی و شأن عالمان را تضعیف کرده است. استاد فرزانه با استناد به قرآن کریم، تأکید دارند که تبار انبیا از وابستگی مالی به مردم مبرا بوده و تنها به خداوند متکی بودند.
قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ
«بگو: من از شما برای آن [رسالت] پاداشی جز محبت به خویشاوندان نمی‌خواهم.» (قرآن کریم، سوره شوری، آیه ۲۳)
این آیه شریفه بر استقلال مالی انبیا تأکید دارد و عالمان را به تبعیت از این سیره دعوت می‌کند. استاد فرزانه تکدی را به مثابه زنجیری می‌دانند که عالم را به خاک میخکوب کرده و از پرواز به سوی آسمان‌های معرفت بازمی‌دارد.
درنگ: تکدی و وابستگی مالی، عزت‌نفس عالمان را تضعیف کرده و آن‌ها را از تبار انبیا دور می‌سازد.
نقد هنرنمایی و خودنمایی
استاد فرزانه عالمان را از هنرنمایی و خودنمایی برحذر می‌دارند و تأکید می‌کنند که عالم باید خدانما باشد، نه خودنما یا غرنما. انبیا، به مثابه آیینه‌هایی پاک، تنها حقیقت الهی را بازتاب می‌دادند و از تقلید یا ادای دیگران پرهیز می‌کردند. این خدانمایی، به مثابه نوری درخشان، عالم را به سوی کمال هدایت می‌کند.
درنگ: عالم باید خدانما باشد و از خودنمایی یا هنرنمایی پرهیز کند تا به جایگاه تبار انبیا دست یابد.
تِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَىٰ قَوْمِهِ
«این برهان ماست که آن را به ابراهیم علیه قومش عطا کردیم.» (قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۸۳)
این آیه شریفه بر اصالت و خدانمایی انبیا تأکید دارد و عالمان را به تبعیت از این سیره دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
تکدی و هنرنمایی، دو آفت بزرگ علم دینی‌اند که عالمان را از جایگاه رفیع تبار انبیا فرومی‌کاهند. قطع وابستگی مالی و پرهیز از خودنمایی، به مثابه دو بال برای پرواز عالم به سوی قله‌های کمال است. این تحول، نه‌تنها شأن عالمان را احیا می‌کند، بلکه حوزه‌ها را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.
بخش چهارم: ضرورت گزینش شایسته‌سالارانه و کیفیت‌محوری در حوزه‌ها
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 21)
گزینش به جای پذیرش: رویکردی شایسته‌سالارانه
حوزه‌های علمی باید از پذیرش آزاد و بی‌ضابطه به سوی گزینش شایسته‌سالارانه حرکت کنند تا افراد مستعد و شایسته برای وراثت انبیا انتخاب شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که پذیرش بی‌ضابطه، به ورود افراد فاقد استعداد و انگیزه منجر شده و کیفیت علمی و معنوی علم دینی را کاهش داده است. گزینش، به مثابه کلیدی برای گشودن درهای معرفت، افراد با ظرفیت‌های بالا را برای نقشهای معنوی و علمی شناسایی می‌کند.
درنگ: گزینش شایسته‌سالارانه، با شناسایی افراد مستعد، علم دینی را به سوی اقتدار معنوی و علمی هدایت می‌کند.
وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ
«و جز او کسی سپاهیان پروردگارت را نمی‌شناسد.» (قرآن کریم، سوره مدثر، آیه ۳۱)
این آیه شریفه بر اهمیت کیفیت و شایستگی در انتخاب افراد برای مأموریت‌های الهی تأکید دارد، نه صرف تعداد. استاد فرزانه می‌فرمایند که حوزه‌ها باید با شناسایی استعدادها از کودکی و تربیت آن‌ها در مسیر علمی و معنوی، به تقویت اقتدار خود بپردازند.
ایجاد بانک اطلاعاتی برای شناسایی استعدادها
استاد فرزانه بر ضرورت ایجاد بانک اطلاعاتی از افراد مستعد در سطح کشور تأکید دارند تا امکان گزینش هدفمند برای حوزه‌های علمی فراهم شود. این بانک، به مثابه نقشهای دقیق، استعدادهای نهفته را شناسایی کرده و به پرورش عالمانی توانمند و کارآمد منجر می‌شود. فقدان چنین نظامی، به پراکندگی منابع و کاهش کارآمدی علم دینی انجامیده است.
درنگ: بانک اطلاعاتی مبتنی بر استعداد، به شناسایی و جذب افراد با ظرفیت‌های بالا برای علم دینی کمک می‌کند.
نقد تمرکز بر کمیت به جای کیفیت
تأکید بیش‌ازحد بر افزایش تعداد طلاب، بدون توجه به کیفیت، به کاستی و پراکندگی منابع منجر شده است. استاد فرزانه این رویکرد را به انباشت برف تشبیه می‌کنند که بدون ساختار مناسب، به سرعت ذوب می‌شود و اثری از آن باقی نمی‌ماند. اقتدار حوزه‌ها به کیفیت علمی و معنوی عالمان وابسته است، نه تعداد آن‌ها.
درنگ: کیفیت‌محوری، به تقویت توانمندی‌های عالمان و افزایش تأثیرگذاری حوزه‌ها در سطح جهانی کمک می‌کند.
پرورش خلاقیت و اصالت در علم دینی
استاد فرزانه عالمان را به پرورش خلاقیت و اصالت دعوت می‌کنند تا از تقلید کورکورانه پرهیز کرده و به تولید معارف جدید و تأثیرگذار بپردازند. تقلید بدون نقد، به مثابه قفسی است که ذهن عالم را در بند می‌کشد و از پرواز به سوی قله‌های معرفت بازمی‌دارد. پرورش خلاقیت، به مثابه گشودن پنجره‌ای به سوی آسمان معرفت، عالم را به سوی نوآوری هدایت می‌کند.
درنگ: پرورش خلاقیت و اصالت، علم دینی را به سوی تولید دانش اصیل و تأثیرگذار هدایت می‌کند.
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ
«بگو: من تنها بشری مانند شما هستم که به من وحی می‌شود.» (قرآن کریم، سوره کهف، آیه ۱۱۰)
این آیه شریفه بر اهمیت رقابت معنوی و علمی انبیا با دیگران تأکید دارد، که حوزه‌ها نیز باید از آن الگو گیرند.
جمع‌بندی بخش چهارم
گزینش شایسته‌سالارانه و کیفیت‌محوری، دو رکن اساسی برای احیای اقتدار علم دینی است. ایجاد بانک اطلاعاتی برای شناسایی استعدادها، پرهیز از پذیرش بی‌ضابطه، و پرورش خلاقیت و اصالت، به مثابه ستون‌های استوار بنای معرفت، علم دینی را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.
بخش پنجم: اقتدار علمی و معنوی در برابر چالش‌های جهانی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 22)
بازیابی اقتدار در برابر استعمار
استعمار و سلاطین، با تضعیف علم دینی و جداسازی آن از تبار انبیا، اقتدار معنوی و علمی حوزه‌ها را کاهش داده‌اند. استاد فرزانه این وضعیت را به کشیدن دندان‌های عالم تشبیه می‌کنند که او را از قدرت تأثیرگذاری محروم ساخته است. بازیابی اقتدار، به مثابه بازگرداندن روح به پیکر علم دینی، حوزه‌ها را در برابر سلطه جهانی مصون می‌سازد.
درنگ: بازیابی اقتدار علمی و معنوی، علم دینی را در برابر سلطه فرهنگی و علمی بیگانگان مصون می‌سازد.
رقابت علمی با متخصصان جهانی
حوزه‌ها باید با متخصصان جهانی در رشته‌های مختلف علمی و معنوی رقابت کنند تا اقتدار خود را اثبات کنند. استاد فرزانه با اشاره به داستان حضرت موسی علیه‌السلام و ساحران، تأکید دارند که رقابت با متخصصان، به مثابه کشتی گرفتن با حریفان قدر، عالم را به سوی پیروزی هدایت می‌کند. این رقابت، علم دینی را از انزوا خارج کرده و به جایگاه جهانی می‌رساند.
درنگ: رقابت علمی با متخصصان جهانی، به تقویت توانمندی‌ها و افزایش اعتبار علم دینی منجر می‌شود.
قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ رَبِّ مُوسَىٰ وَهَارُونَ
«گفتند: به پروردگار جهانیان، پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم.» (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه ۱۲۱-۱۲۲)
این آیه شریفه بر پیروزی حقیقت در رقابت با تخصص‌های دیگر تأکید دارد و عالمان را به الگوبرداری از این سیره دعوت می‌کند.
نقد فعالیت‌های فرسایشی و غیرتخصصی
تمرکز علم دینی بر فعالیت‌های فرسایشی مانند تبلیغ غیرتخصصی، به کاهش اقتدار و تأثیرگذاری آن منجر شده است. استاد فرزانه این فعالیت‌ها را به تلاشی بی‌ثمر تشبیه می‌کنند که به جای بالابردن شأن علم دینی، آن را به فرسودگی می‌کشاند. تمرکز بر فعالیت‌های تخصصی، به مثابه سرمایه‌گذاری بر آینده معرفت، علم دینی را به جایگاه شایسته خود بازمی‌گرداند.
درنگ: فعالیت‌های تخصصی و هدفمند، به تقویت جایگاه علم دینی در هدایت جهانی کمک می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بازیابی اقتدار علمی و معنوی در برابر چالش‌های جهانی، مستلزم رقابت با متخصصان و تمرکز بر فعالیت‌های تخصصی است. علم دینی باید با الگوبرداری از سیره انبیا، به ویژه داستان حضرت موسی علیه‌السلام، در برابر سلطه استعماری ایستادگی کرده و با پرورش عالمانی قدرتمند، به جایگاه هدایت‌گری جهانی دست یابد.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی راستین، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، راهکاری جامع برای تحول حوزه‌های علمی ارائه می‌دهد. بازگشت به تبار انبیا، از طریق پیوند با عوالم غیبی، آمادگی روانی و معنوی، و پرهیز از تکدی و خودنمایی، علم دینی را به جایگاه شایسته خود بازمی‌گرداند. اصلاح نظام‌های ارزیابی و مستندسازی، گزینش شایسته‌سالارانه، و رقابت علمی با متخصصان جهانی، به مثابه پایه‌های استوار بنای معرفت، اقتدار علمی حوزه‌ها را تضمین می‌کند. این تحول، نه‌تنها علم دینی را به خزانه معرفت الهی بدل می‌سازد، بلکه جامعه را به سوی رستگاری هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی