متن درس

روان‌شناسی راستین در حوزه‌های علمی: تبیین و تحلیل با رویکردی آکادمیک

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 290)

مقدمه

روان‌شناسی راستین، به مثابه پلی میان معرفت دینی و دانش بشری، در پی تبیین ظرفیت‌های وجودی انسان در راستای نیل به کمال الهی است. این نوشتار، با بهره‌گیری از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، درصدد بازنمایی و بازسازی علمی و آکادمیک مباحث روان‌شناختی حوزه‌های علمی است. هدف این اثر، ارائه دیدگاهی منسجم و عمیق به منظور اصلاح ساختارهای معرفتی و اجتماعی علم دینی و بازگرداندن آن به جایگاه شایسته تبار انبیا است.

بخش اول: ضرورت بازگشت به تبار انبیا

پیوند با عوالم غیبی: زیرساخت معرفتی حوزه‌ها

علم دینی، به مثابه خزانه معرفت الهی، باید به تبار انبیا بازگردد تا از طریق پیوند با عوالم غیبی، به اقتدار معنوی و علمی دست یابد. این پیوند، که از طریق شهود، مکاشفات و معاینات محقق می‌شود، علم دینی را از محدودیت‌های آموزش صوری فراتر برده و به سوی هدایت جهانی رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون این پیوند، اعمال عبادی نظیر صلات به عملی بی‌ثمر و صوری بدل می‌گردد.

وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّىٰ يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ
«و پروردگارت را بپرست تا یقین به تو آید.» (قرآن کریم، سوره حجر، آیه ۹۹)

این آیه شریفه بر اهمیت عبادت مستمر برای نیل به یقین و معرفت شهودی تأکید دارد، که ویژگی بنیادین تبار انبیا است. استاد فرزانه می‌فرمایند که صلات، به مثابه معراج مؤمن، باید با عروج معنوی همراه باشد تا به تحول وجودی منجر گردد. فقدان این بعد، صلات را به عملی مکانیکی و بی‌ثمر تبدیل می‌کند، چنان‌که در علم دینی کنونی، آموزش‌های صوری و بدون شهود، مانع از تحقق این معراج شده است.

آمادگی روانی و معنوی: پیش‌نیاز تحول

برای نیل به این مقام، عالمان باید با آمادگی روانی و معنوی، از طریق محبت به خود، نشاط و تعادل عاطفی، ذهن و روح خود را برای دریافت معارف الهی مهیا سازند. استاد فرزانه با تمثیلی لطیف، این آمادگی را به آماده‌سازی ورزشکاری تشبیه می‌کنند که پیش از مسابقه، جسم و روح خود را تقویت می‌کند. محبت به خویشتن، به مثابه آبی زلال، روان انسان را از کدورت‌های روزمرگی می‌زداید و او را برای پرواز معنوی آماده می‌سازد.

استاد فرزانه هشدار می‌دهند که وابستگی بیش‌ازحد به مادیات، مانند انگشترها یا اشیاء زینتی، نشانه‌ای از عدم تعادل روانی است که مانع از تمرکز بر معرفت الهی می‌شود. این وابستگی، به مثابه زنجیری، انسان را به خاک میخکوب کرده و از پرواز به سوی آسمان‌های معرفت بازمی‌دارد.

جمع‌بندی بخش اول

بازگشت به تبار انبیا، مستلزم پیوند با عوالم غیبی و آمادگی روانی و معنوی است. علم دینی باید از آموزش‌های صوری فراتر رود و با تقویت نشاط و تعادل در عالمان، بستری برای دریافت معارف شهودی فراهم آورد. این تحول، نه‌تنها اقتدار معنوی علم دینی را احیا می‌کند، بلکه آن را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.

بخش دوم: نقد بی‌سندی و فقدان شایسته‌سالاری در علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نوزدهم)

چالش بی‌سندی: مانعی بر سر اقتدار علمی

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های علم دینی، فقدان نظام مستندسازی و ارزیابی صلاحیت‌هاست. استاد فرزانه این وضعیت را به جامعه‌ای بدون شناسنامه تشبیه می‌کنند که در آن، ادعاهای علمی و معنوی بدون پشتوانه مطرح می‌شود. این بی‌سندی، به مثابه غباری بر آینه حقیقت، اعتبار علمی علم دینی را در سطح جهانی مخدوش ساخته و اعتماد عمومی را تضعیف کرده است.

استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید نظام ارزیابی علمی و رقابتی را پیاده‌سازی کند تا صلاحیت عالمان به‌صورت شفاف و عادلانه مشخص گردد. این نظام، به مثابه ترازویی دقیق، شایستگی‌ها را می‌سنجد و از ادعاهای بدون پشتوانه جلوگیری می‌کند.

الگوبرداری از نظام‌های علمی جهانی

برای رفع این چالش، علم دینی باید از نظام‌های علمی جهانی، مانند دانشگاه‌های معتبر، الگو گیرد. استاد فرزانه با اشاره به نظام‌های ارزیابی در دانشگاه‌هایی نظیر الازهر، بر ضرورت استانداردسازی و مستندسازی تأکید می‌کنند. این الگوبرداری، به مثابه نسیمی خنک، علم دینی را از رخوت و بی‌نظمی رهایی بخشیده و به سوی اقتدار علمی هدایت می‌کند.

اصلاح از بالا: ضرورتی ساختاری

اصلاح علم دینی باید از سطوح بالای مدیریتی آغاز شود تا ساختارهای ناکارآمد اصلاح گردد. استاد فرزانه با تمثیلی حکیمانه، این اصلاح را به پاکسازی سرچشمه چشمه‌ای تشبیه می‌کنند که اگر گل‌آلود باشد، تمامی جریان آب را آلوده می‌سازد. تمرکز بر اصلاح از بالا، به مثابه بازسازی بنای معرفت، علم دینی را از فروپاشی نجات می‌دهد.

جمع‌بندی بخش دوم

فقدان نظام مستندسازی و شایسته‌سالاری، علم دینی را از اقتدار جهانی محروم ساخته است. الگوبرداری از نظام‌های علمی معتبر و اصلاح از سطوح مدیریتی، به مثابه دو بال برای پرواز علم دینی به سوی قله‌های معرفت است. این تحول، نه‌تنها اعتبار علمی علم دینی را احیا می‌کند، بلکه اعتماد عمومی را نیز تقویت می‌نماید.

بخش سوم: نقد تکدی و هنرنمایی در علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه بیستم)

تکدی: آفت اقتدار معنوی

تکدی و وابستگی مالی به مردم، به مثابه سمی مهلک، اقتدار معنوی و شأن عالمان را تضعیف کرده است. استاد فرزانه با استناد به قرآن کریم، تأکید دارند که تبار انبیا از وابستگی مالی به مردم مبرا بوده و تنها به خداوند متکی بودند.

قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ
«بگو: من از شما برای آن [رسالت] پاداشی جز محبت به خویشاوندان نمی‌خواهم.» (قرآن کریم، سوره شوری، آیه ۲۳)

این آیه شریفه بر استقلال مالی انبیا تأکید دارد و عالمان را به تبعیت از این سیره دعوت می‌کند. استاد فرزانه تکدی را به مثابه زنجیری می‌دانند که عالم را به خاک میخکوب کرده و از پرواز به سوی آسمان‌های معرفت بازمی‌دارد.

نقد هنرنمایی و خودنمایی

استاد فرزانه عالمان را از هنرنمایی و خودنمایی برحذر می‌دارند و تأکید می‌کنند که عالم باید خدانما باشد، نه خودنما یا غرنما. انبیا، به مثابه آیینه‌هایی پاک، تنها حقیقت الهی را بازتاب می‌دادند و از تقلید یا ادای دیگران پرهیز می‌کردند. این خدانمایی، به مثابه نوری درخشان، عالم را به سوی کمال هدایت می‌کند.

تِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَىٰ قَوْمِهِ
«این برهان ماست که آن را به ابراهیم علیه قومش عطا کردیم.» (قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۸۳)

این آیه شریفه بر اصالت و خدانمایی انبیا تأکید دارد و عالمان را به تبعیت از این سیره دعوت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

تکدی و هنرنمایی، دو آفت بزرگ علم دینی‌اند که عالمان را از جایگاه رفیع تبار انبیا فرومی‌کاهند. قطع وابستگی مالی و پرهیز از خودنمایی، به مثابه دو بال برای پرواز عالم به سوی قله‌های کمال است. این تحول، نه‌تنها شأن عالمان را احیا می‌کند، بلکه علم دینی را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.

بخش چهارم: ضرورت گزینش شایسته‌سالارانه و کیفیت‌محوری در علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه بیست و یکم)

گزینش به جای پذیرش: رویکردی شایسته‌سالارانه

علم دینی باید از پذیرش آزاد و بی‌ضابطه به سوی گزینش شایسته‌سالارانه حرکت کند تا افراد مستعد و شایسته برای وراثت انبیا انتخاب شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که پذیرش بی‌ضابطه، به ورود افراد فاقد استعداد و انگیزه منجر شده و کیفیت علمی و معنوی علم دینی را کاهش داده است. گزینش، به مثابه کلیدی برای گشودن درهای معرفت، افراد با ظرفیت‌های بالا را برای نقش‌های معنوی و علمی شناسایی می‌کند.

وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ
«و جز او کسی سپاهیان پروردگارت را نمی‌شناسد.» (قرآن کریم، سوره مدثر، آیه ۳۱)

این آیه شریفه بر اهمیت کیفیت و شایستگی در انتخاب افراد برای مأموریت‌های الهی تأکید دارد، نه صرف تعداد. استاد فرزانه می‌فرمایند که علم دینی باید با شناسایی استعدادها از کودکی و تربیت آن‌ها در مسیر علمی و معنوی، به تقویت اقتدار خود بپردازد.

ایجاد بانک اطلاعاتی برای شناسایی استعدادها

استاد فرزانه بر ضرورت ایجاد بانک اطلاعاتی از افراد مستعد در سطح کشور تأکید دارند تا امکان گزینش هدفمند برای علم دینی فراهم شود. این بانک، به مثابه نقشه‌ای دقیق، استعدادهای نهفته را شناسایی کرده و به پرورش عالمانی توانمند و کارآمد منجر می‌شود. فقدان چنین نظامی، به پراکندگی منابع و کاهش کارآمدی علم دینی انجامیده است.

نقد تمرکز بر کمیت به جای کیفیت

تأکید بیش‌ازحد بر افزایش تعداد طلاب، بدون توجه به کیفیت، به کاستی و پراکندگی منابع منجر شده است. استاد فرزانه این رویکرد را به انباشت برف تشبیه می‌کنند که بدون ساختار مناسب، به سرعت ذوب می‌شود و اثری از آن باقی نمی‌ماند. اقتدار علم دینی به کیفیت علمی و معنوی عالمان وابسته است، نه تعداد آن‌ها.

پرورش خلاقیت و اصالت در علم دینی

استاد فرزانه عالمان را به پرورش خلاقیت و اصالت دعوت می‌کنند تا از تقلید کورکورانه پرهیز کرده و به تولید معارف جدید و تأثیرگذار بپردازند. تقلید بدون نقد، به مثابه قفسی است که ذهن عالم را در بند می‌کشد و از پرواز به سوی قله‌های معرفت بازمی‌دارد. پرورش خلاقیت، به مثابه گشودن پنجره‌ای به سوی آسمان معرفت، عالم را به سوی نوآوری هدایت می‌کند.

قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ
«بگو: من تنها بشری مانند شما هستم که به من وحی می‌شود.» (قرآن کریم، سوره کهف، آیه ۱۱۰)

این آیه شریفه بر اهمیت رقابت معنوی و علمی انبیا با دیگران تأکید دارد، که علم دینی نیز باید از آن الگو گیرد.

جمع‌بندی بخش چهارم

گزینش شایسته‌سالارانه و کیفیت‌محوری، دو رکن اساسی برای احیای اقتدار علم دینی است. ایجاد بانک اطلاعاتی برای شناسایی استعدادها، پرهیز از پذیرش بی‌ضابطه، و پرورش خلاقیت و اصالت، به مثابه ستون‌های استوار بنای معرفت، علم دینی را به جایگاه هدایت‌گری جهانی بازمی‌گرداند.

بخش پنجم: اقتدار علمی و معنوی در برابر چالش‌های جهانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه بیست و دوم)

بازیابی اقتدار در برابر استعمار

استعمار و سلاطین، با تضعیف علم دینی و جداسازی آن از تبار انبیا، اقتدار معنوی و علمی آن را کاهش داده‌اند. استاد فرزانه این وضعیت را به کشیدن دندان‌های عالم تشبیه می‌کنند که او را از قدرت تأثیرگذاری محروم ساخته است. بازیابی اقتدار، به مثابه بازگرداندن روح به پیکر علم دینی، آن را در برابر سلطه جهانی مصون می‌سازد.

رقابت علمی با متخصصان جهانی

علم دینی باید با متخصصان جهانی در رشته‌های مختلف علمی و معنوی رقابت کند تا اقتدار خود را اثبات کند. استاد فرزانه با اشاره به داستان حضرت موسی علیه‌السلام و ساحران، تأکید دارند که رقابت با متخصصان، به مثابه کشتی گرفتن با حریفان قدر، عالم را به سوی پیروزی هدایت می‌کند. این رقابت، علم دینی را از انزوا خارج کرده و به جایگاه جهانی می‌رساند.

قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ رَبِّ مُوسَىٰ وَهَارُونَ
«گفتند: به پروردگار جهانیان، پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم.» (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه ۱۲۱-۱۲۲)

این آیه شریفه بر پیروزی حقیقت در رقابت با تخصص‌های دیگر تأکید دارد و عالمان را به الگوبرداری از این سیره دعوت می‌کند.

نقد فعالیت‌های فرسایشی و غیرتخصصی

تمرکز علم دینی بر فعالیت‌های فرسایشی مانند تبلیغ غیرتخصصی، به کاهش اقتدار و تأثیرگذاری آن منجر شده است. استاد فرزانه این فعالیت‌ها را به تلاشی بی‌ثمر تشبیه می‌کنند که به جای بالابردن شأن علم دینی، آن را به فرسودگی می‌کشاند. تمرکز بر فعالیت‌های تخصصی، به مثابه سرمایه‌گذاری بر آینده معرفت، علم دینی را به جایگاه شایسته خود بازمی‌گرداند.

نقد توطئه‌انگاری نادرست

توطئه‌انگاری نادرست، به کاهش اعتماد و پراکندگی در جامعه منجر شده است. استاد فرزانه با اشاره به داستان فرعون، که به اشتباه ساحران را متهم به توطئه کرد، تأکید دارند که چنین رویکردی به جای پذیرش حقیقت، به اتهام‌زنی بی‌اساس منجر می‌شود.

إِنَّ هَٰذَا لَمَكْرٌ مَّكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا
«این توطئه‌ای است که در شهر طرح کردید تا مردمش را از آن بیرون کنید.» (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه ۱۲۳)

این آیه شریفه به توطئه‌انگاری نادرست فرعون اشاره دارد که به جای پذیرش حقیقت، به اتهام‌زنی پرداخت.

جمع‌بندی بخش پنجم

بازیابی اقتدار علمی و معنوی در برابر چالش‌های جهانی، مستلزم رقابت با متخصصان و تمرکز بر فعالیت‌های تخصصی است. علم دینی باید با الگوبرداری از سیره انبیا، به ویژه داستان حضرت موسی علیه‌السلام، در برابر سلطه استعماری ایستادگی کرده و با پرورش عالمانی قدرتمند، به جایگاه هدایت‌گری جهانی دست یابد.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، راهکاری جامع برای تحول علم دینی ارائه می‌دهد. بازگشت به تبار انبیا، از طریق پیوند با عوالم غیبی، آمادگی روانی و معنوی، و پرهیز از تکدی و خودنمایی، علم دینی را به جایگاه شایسته خود بازمی‌گرداند. اصلاح نظام‌های ارزیابی و مستندسازی، گزینش شایسته‌سالارانه، و رقابت علمی با متخصصان جهانی، به مثابه پایه‌های استوار بنای معرفت، اقتدار علمی علم دینی را تضمین می‌کند. این تحول، نه‌تنها علم دینی را به خزانه معرفت الهی بدل می‌سازد، بلکه جامعه را به سوی رستگاری هدایت می‌کند.