متن درس

روان‌شناسی منطقی: بازنمایی درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 298)

مقدمه: درآمدی بر روان‌شناسی منطقی و تربیت وجودی

روان‌شناسی منطقی، به مثابه شاخه‌ای از دانش بشری، در پی کاوش در زوایای پنهان وجود انسانی است که فراتر از آموزش‌های ظاهری، به گشایش منافذ باطنی و پرورش مشاعر وجودی می‌پردازد. این دانش، که ریشه در معارف دینی و حکمت اسلامی دارد، انسان را به مثابه آینه‌ای از صفات الهی می‌نگرد و تربیت را نه صرفاً آموختن، بلکه شکوفایی ظرفیت‌های نهفته در وجود او می‌داند. در این اثر، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاش شده است تا مفهوم تربیت از منظری عمیق و چندوجهی بررسی شود. این دیدگاه، با تأکید بر پرورش مشاعر، تقویت اراده، و ارتباط مستقیم با حقیقت الهی، راهی نوین در روان‌شناسی و تربیت ارائه می‌دهد که همسو با آیات قرآن کریم و روایات اسلامی است.

بخش اول: گشایش منافذ وجودی در تربیت

مفهوم مشاعر و نقش آن در تربیت

انسان، به مثابه موجودی برخوردار از مشاعر گوناگون، دارای ظرفیت‌هایی است که فراتر از حواس ظاهری چون بینایی و شنوایی قرار دارند. این مشاعر، که گاه به ظرایف وجودی یا ضعفاالوجود تعبیر می‌شوند، ابزارهایی هستند که انسان را به درک عمیق‌تر از هستی و خویشتن رهنمون می‌سازند. استاد فرزانه تأکید دارند که تربیت راستین، نه در انباشت معلومات، بلکه در گشایش این منافذ وجودی نهفته است. تربیت، به سان کلیدی است که قفل‌های وجود را می‌گشاید و انسان را به سوی فهم حقیقت هستی هدایت می‌کند.

در این دیدگاه، حواس ظاهری چون چشم و گوش، تنها بخشی از ابزارهای ادراکی انسان هستند. چشم، به درشتی‌ها نظر می‌کند و گوش، به ریزه‌های صوتی گوش می‌سپارد، اما مشاعر باطنی، انسان را به ادراک آنچه از دید و شنید پنهان است، قادر می‌سازد. به تعبیر استاد، انسان تربیت‌نشده، مانند چشمه‌ای است که با خاک و سنگ مسدود شده و جریان حیات‌بخش آن متوقف گشته است. تربیت، به معنای صیقل دادن این مشاعر و باز کردن سوراخ‌سمبه‌های وجود است تا انسان بتواند به تمامی ظرفیت‌های خویش دست یابد.

نقد نظام‌های آموزشی کنونی

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه به نظام‌های آموزشی رایج، بر این باورند که این نظام‌ها به جای تربیت، به آموزش صرف و انباشت معلومات پرداخته‌اند. این رویکرد، به جای باز کردن مشاعر، آن‌ها را با محفوظات سنگین می‌کند و مانع از شکوفایی خلاقیت و ابتکار می‌شود. به عنوان مثال، حفظ آیات قرآن کریم، احادیث یا متون دینی، اگر بدون توجه به گشایش مشاعر انجام شود، به تعبیر استاد، نوعی «ضد تربیت» است که ذهن را از پویایی محروم می‌کند.

این نقد، به معنای نفی ارزش علوم دینی نیست، بلکه دعوتی است به بازنگری در روش‌های آموزشی که به جای پرورش، به انباشت اطلاعات می‌پردازند. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، این وضعیت را به چشمه‌ای تشبیه می‌کنند که با ریختن خاک و سنگ بر آن، جریانش متوقف شده است. تربیت، باید به سان سوهان و کلنگی باشد که این موانع را کنار زده و راه را برای جوشش خلاقیت و معرفت باز کند.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این کتاب، بر اهمیت گشایش مشاعر وجودی در تربیت تأکید دارد. تربیت، فراتر از آموزش اخلاق ظاهری یا انباشت معلومات، به معنای شکوفایی ظرفیت‌های باطنی انسان است. این دیدگاه، با آیات قرآن کریم مانند «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ» (سوره انعام، آیه ۱۲۵) هم‌سویی دارد که به گشایش سینه برای پذیرش حقیقت اشاره می‌کند. تربیت راستین، انسان را به سوی تحقق مقام «وَفِيكُمْ أَكْبَرُ» هدایت می‌کند، جایی که انسان به برتری وجودی خود در خلقت دست می‌یابد.

بخش دوم: آزادی و خودشناسی در تربیت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳)

آزادی به مثابه ابزار خودشناسی

یکی از اصول بنیادین در روان‌شناسی منطقی، آزادی کودک در کشف خویشتن است. استاد فرزانه با تأکید بر این اصل، پیشنهاد می‌کنند که کودک را برای مدتی کوتاه، مثلاً ده دقیقه، آزاد بگذاریم تا رفتارها و گرایش‌هایش را مشاهده کنیم. این آزادی، به سان آینه‌ای است که حقیقت وجود کودک را بازمی‌تاباند و به والدین و مربیان امکان می‌دهد تا مشکلات و ظرفیت‌های او را بهتر بشناسند.

این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی انسان‌گرا، مانند رویکرد کارل راجرز، هم‌سویی دارد که بر اهمیت تجربه آزاد برای خودشناسی تأکید می‌کند. محدودیت‌های بیش از حد، مانند قنداق کردن کودکان یا تحمیل رفتارهای قالبی، مانع از رشد مشاعر و خودآگاهی می‌شود. استاد با تمثیلی زیبا، این محدودیت‌ها را به زنجیرهایی تشبیه می‌کنند که روح کودک را در بند می‌کشند و او را از پرواز به سوی حقیقت بازمی‌دارند.

نقد روش‌های سنتی تربیت

استاد فرزانه با نقدی عمیق بر روش‌های سنتی تربیت، به ویژه استفاده از کلک و فریب برای کنترل رفتار کودکان، این روش‌ها را «اخلاق کلامی» می‌نامند که به جای پرورش، به عادت دادن کودک به فریب منجر می‌شود. برای مثال، آلوده کردن سینه مادر برای از شیر گرفتن کودک، نه تنها غیرصادقانه است، بلکه به کودک می‌آموزد که فریب و نیرنگ، ابزارهای مشروعی برای رسیدن به هدف هستند.

این نقد، با آیات قرآن کریم مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ» (سوره توبه، آیه ۱۱۹) هم‌سویی دارد که بر اهمیت صداقت و همراهی با راست‌گویان تأکید می‌کند. تربیت راستین، باید بر پایه صداقت و اصالت استوار باشد تا کودک را به سوی معرفت و فضیلت هدایت کند.

جمع‌بندی بخش دوم

آزادی و خودشناسی، دو رکن اساسی در تربیت منطقی هستند که کودک را به سوی درک حقیقت وجودی خویش هدایت می‌کنند. این بخش، با تأکید بر ضرورت رهایی از محدودیت‌های غیرضروری و نقد روش‌های سنتی، بر اهمیت پرورش طبیعی و صادقانه تأکید دارد. آیات قرآن کریم، مانند آیه مذکور، این دیدگاه را تقویت می‌کنند و بر نقش صداقت و آزادی در رشد وجودی انسان صحه می‌گذارند.

بخش سوم: معرفت الهی به مثابه محور تربیت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵)

آغاز تربیت با شناخت خدا

استاد فرزانه بر این باورند که تربیت راستین، باید از کودکی با محوریت معرفت الهی آغاز شود. این معرفت، نه به معنای انباشت اطلاعات دینی، بلکه به صورت ارتباط مستقیم و بی‌واسطه با خدا است که قلب و روح کودک را به سوی حقیقت باز می‌کند. به تعبیر استاد، کودک باید از همان ابتدا با جمال، جلال و اسماء الهی آشنا شود تا وجودش با حقیقت الهی عجین گردد.

این دیدگاه، با دعاهایی مانند «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ» هم‌سویی دارد که بر اولویت شناخت خدا تأکید می‌کند. استاد با تمثیلی زیبا، این فرآیند را به فرستادن کودک به «دانشگاه خدا» تشبیه می‌کنند، جایی که او بدون نیاز به طی مراحل مقدماتی، مستقیماً با حقیقت الهی روبه‌رو می‌شود. این رویکرد، با آیات قرآن کریم مانند «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ» (سوره آل‌عمران، آیه ۱۸) هم‌خوانی دارد که بر شهادت به یگانگی خدا به‌عنوان پایه معرفت تأکید می‌کند.

نقد لهجه‌محوری در دین‌داری

استاد فرزانه با نقدی ظریف، به پدیده «لهجه‌محوری» در دین‌داری اشاره می‌کنند، جایی که افراد به جای درک عمیق حقیقت الهی، به تقلید ظاهری و تکرار الفاظ بسنده می‌کنند. این وضعیت، به سان کودکی است که لهجه‌ای خارجی را تقلید می‌کند بدون آن‌که معنای کلمات را بداند. این نقد، دعوتی است به بازگشت به اصل دین، یعنی «قولوا لا إله إلا الله تفلحوا»، که بر تمرکز بر حقیقت توحید تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

معرفت الهی، به مثابه محور تربیت، انسان را از کودکی به سوی حقیقت وجودی هدایت می‌کند. این بخش، با تأکید بر ارتباط مستقیم با خدا و نقد رویکردهای ظاهری در دین‌داری، بر ضرورت بازگشت به اصل توحید تأکید دارد. آیات قرآن کریم و دعاهای اسلامی، این دیدگاه را تقویت کرده و راه را برای تربیتی عمیق و معنوی هموار می‌سازند.

بخش چهارم: نقش سلامت جسمانی و ورزش در تربیت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسات ۲، ۴ و ۵)

ورزش اعضا و جوارح

استاد فرزانه، ورزش اعضا و جوارح را به مثابه روشی منحصربه‌فرد برای فعال‌سازی بدن و اراده معرفی می‌کنند. این ورزش، که فراتر از ورزش‌های متداول چون بدن‌سازی است، بر حرکت ارادی تک‌تک اعضای بدن، مانند گوش یا انگشتان، تمرکز دارد. این روش، به سان سوهانی است که زنگار رکود را از بدن می‌زداید و اراده را تقویت می‌کند.

این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی جسمانی هم‌سویی دارد که بر تأثیر حرکت ارادی بر سلامت روان تأکید می‌کنند. استاد با تمثیلی زیبا، بدن را به سازی تشبیه می‌کنند که هر عضو آن باید به‌طور جداگانه کوک شود تا هماهنگی وجودی انسان به دست آید. این ورزش، به ویژه در کودکی، به فعال‌سازی مشاعر و تقویت اراده کمک می‌کند.

نقش تغذیه و سلامت جسمانی

استاد فرزانه بر تأثیر تغذیه و سلامت جسمانی بر تربیت تأکید دارند. انسان، به‌طور ناخودآگاه، موجودات ریز را از طریق هوا و غذا مصرف می‌کند که بر سلامت جسمی و روانی او اثر می‌گذارد. توجه به کیفیت غذا و محیط، به سان آبی زلال است که وجود انسان را از آلودگی‌ها پاک می‌کند.

این دیدگاه، با آیات قرآن کریم مانند «انْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ» (سوره کهف، آیه ۱۹) هم‌سویی دارد که بر اهمیت توجه به کیفیت غذا تأکید می‌کند. استاد با تمثیلی زیبا، مصرف موجودات ریز را به گردبادی تشبیه می‌کنند که انسان را در خود فرو می‌برد، مگر آن‌که با آگاهی و دقت، از آن رهایی یابد.

نماز به‌عنوان ورزش اعضا و جوارح

استاد فرزانه، نماز را به مثابه عالی‌ترین ورزش اعضا و جوارح معرفی می‌کنند که با فعال‌سازی بدن و اراده، به تطهیر جسم و روح کمک می‌کند. حرکات نماز، مانند رکوع و سجده، اگر با حضور قلب و تأنی انجام شوند، به سان موجی هستند که کثافات جسمانی و روحانی را از وجود انسان می‌زدایند.

این دیدگاه، با آیات قرآن کریم مانند «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ» (سوره عنکبوت، آیه ۴۵) هم‌سویی دارد که بر نقش نماز در تطهیر وجودی تأکید می‌کند. استاد با تمثیلی زیبا، نماز را به چشمه‌ای تشبیه می‌کنند که با جریان مداوم، وجود انسان را از زنگارها پاک می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

سلامت جسمانی و ورزش، به ویژه ورزش اعضا و جوارح و نماز، از ارکان اساسی تربیت منطقی هستند. این بخش، با تأکید بر تأثیر تغذیه، ورزش و مناسک دینی بر جسم و روح، راهی نوین برای پرورش وجودی انسان ارائه می‌دهد. آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، این دیدگاه را تقویت کرده و بر ضرورت توجه به سلامت جسمانی و روحانی در تربیت تأکید دارند.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی منطقی، به مثابه رویکردی جامع و عمیق، تربیت را فراتر از آموزش‌های ظاهری و انباشت معلومات می‌بیند. این رویکرد، با تأکید بر گشایش مشاعر، تقویت اراده، آزادی در خودشناسی، و توجه به سلامت جسمانی و روحانی، انسان را به سوی تحقق ظرفیت‌های الهی خود هدایت می‌کند. نقد نظام‌های آموزشی و تربیتی کنونی، ضرورت بازنگری در مفهوم تربیت را نشان می‌دهد. این دیدگاه، با آیات قرآن کریم مانند «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ» (سوره انعام، آیه ۱۲۵) و روایات اسلامی هم‌خوانی دارد و بر اهمیت ارتباط مستقیم با خدا و پرورش وجودی از کودکی تأکید می‌کند. پیاده‌سازی این اصول، نیازمند تغییر پارادایم از آموزش صرف به تربیتی است که انسان را به مقام «وَفِيكُمْ أَكْبَرُ» رهنمون سازد.