متن درس
روانشناسی راستین از منظر انسان‌شناسی دینی: رویکردی علمی و آکادمیک
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 320)
مقدمه
روانشناسی دینی، به مثابه شاخه‌ای از انسان‌شناسی معنوی، به کاوش در اعماق نفس انسانی و تعاملات آن با ارزش‌های متعالی و معارف الهی می‌پردازد. این علم، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم‌السلام، به تحلیل انگیزه‌های درونی، تأثیر محیط بر رفتار، و نقش نیت در ارتقای وجودی انسان همت گمارده و راهی به سوی کمال و قرب الهی می‌گشاید.
بخش نخست: محوریت نیت در روانشناسی دینی
نیت، به مثابه روح عمل، در روانشناسی دینی جایگاهی بنیادین دارد. این اصل، که ریشه در حدیث شریف «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ» دارد، بیانگر آن است که ارزش و هویت هر عمل به نیت پنهان در آن وابسته است. نیت، چونان نوری است که تاریکی‌های عمل را روشن می‌سازد و آن را از سطحی‌نگری به سوی معنا و عمق رهنمون می‌شود.
نیت به مثابه حقیقت عمل
استاد فرزانه با استناد به حدیث «إِنَّ نِيَّةَ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَنِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ»، برتری نیت مؤمن بر عمل او و شرارت نیت کافر نسبت به عملش را تبیین می‌کنند. نیت، به دلیل حیطیت‌های نامحدودش، ارزشی فراتر از عمل ظاهری دارد. اگر عمل را به پیکری تشبیه کنیم، نیت روحی است که به آن حیات می‌بخشد. عملی که از نیت خالص تهی باشد، چونان جسدی بی‌جان است که هیچ ارزش وجودی ندارد.
| درنگ: نیت، روح و حقیقت عمل است. عملی که از نیت خالص برنخیزد، فاقد ارزش وجودی است و نمی‌تواند به قرب الهی منتهی شود. |
از منظر روانشناسی دینی، نیت به عنوان محرک اصلی رفتار، جهت‌گیری وجودی انسان را تعیین می‌کند. نیت خالص، عمل را به سوی معرفت و کمال سوق می‌دهد، در حالی که نیت ناپاک، آن را به سوی فساد و تباهی می‌کشاند. این دیدگاه با نظریه‌های روانشناسی انگیزشی، که بر نقش انگیزه‌های درونی در رفتار تأکید دارند، همخوانی دارد. برای مثال، فردی که با نیت قرب به خداوند وارد مسجد می‌شود، عملی متعالی انجام می‌دهد، اما اگر نیت او ریا یا طمع باشد، همان عمل ارزش خود را از دست می‌دهد.
تعدد نیت‌ها در یک عمل: نمونه ورود به مسجد
استاد فرزانه با تمثیلی بدیع، به ظرفیت انسان برای انجام یک عمل با نیت‌های متعدد اشاره می‌کنند. ورود به مسجد می‌تواند با نیت‌هایی چون طاعت، ذکر، انتظار صلاة، استماع علم، دوری از معصیت، و قرب به خداوند همراه باشد. این تعدد نیت‌ها، ارزش عمل را به نحو چشمگیری ارتقا می‌دهد. چنان‌که در کلام ایشان آمده، فردی ممکن است با «بیست نیت» وارد مسجد شود و این نیت‌ها، عمل او را از یک رفتار ساده به عملی متعالی بدل می‌سازد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا» (مزمل: ۸). این آیه بر اهمیت اخلاص و تمرکز بر خداوند در اعمال تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، تعدد نیت‌ها نشان‌دهنده عمق معرفت و خودآگاهی انسان است. این اصل با نظریه‌های شناختی در روانشناسی هم‌راستاست که بر نقش نیت‌های چندگانه در رفتارهای هدفمند تأکید دارند. برای مثال، ورود به مسجد با نیت انتظار صلاة، ذکر، و دوری از معصیت، نشان‌دهنده پویایی نفس انسانی در تعامل با اعمال عبادی است. این نیت‌ها، چونان رشته‌های نوری هستند که عمل را به سوی آسمان معنا گره می‌زنند.
اخلاص و رد اشتراک در نیت
استاد فرزانه با استناد به حدیث قدسی «إِنْ أَشْرَكَ فِي عَمَلِهِ غَيْرِي تَرَكْتُهُ لِشَرِيكِهِ»، بر اهمیت اخلاص در اعمال تأکید دارند. خداوند عملی را که در آن شریکی برای او قرار داده شود، نمی‌پذیرد. این اصل، انسان را به دوری از ریا، طمع، و هرگونه نیت غیرالهی دعوت می‌کند.
| درنگ: اخلاص، شرط پذیرش عمل است. عملی که با نیت غیرالهی انجام شود، چونان درختی بی‌ریشه است که هیچ ثمری به بار نمی‌آورد. |
از منظر روانشناسی دینی، اخلاص نقشی محوری در شکل‌دهی به رفتار ایفا می‌کند. عملی که با نیت غیرالهی انجام شود، فاقد ارزش وجودی است. این دیدگاه با روانشناسی انگیزشی، که بر نقش انگیزه‌های درونی در رفتار تأکید دارد، قابل مقایسه است. برای مثال، عملی که برای کسب شهرت یا منفعت مادی انجام شود، هرچند ظاهری نیکو داشته باشد، در پیشگاه الهی بی‌ارزش است.
جمع‌بندی بخش نخست
نیت، به عنوان محور روانشناسی دینی، تعیین‌کننده ارزش و کیفیت عمل است. عملی که از نیت خالص برنخیزد، فاقد روح و معنا بوده و نمی‌تواند انسان را به کمال رهنمون شود. تعدد نیت‌ها در یک عمل، ظرفیت انسان برای ارتقای وجودی را نشان می‌دهد و او را به سوی انتخاب‌های آگاهانه و متعالی هدایت می‌کند. اخلاص، به عنوان شرط پذیرش عمل، انسان را به دوری از ریا و نیت‌های غیرالهی دعوت می‌کند. این بخش، با تأکید بر نقش نیت و اخلاص در شکل‌دهی به رفتار، انسان را به بازنگری در انگیزه‌هایش دعوت می‌کند تا از اعمال مکانیکی و بی‌روح دوری گزیند.
بخش دوم: کیفیت در برابر کمیت در اعمال
روانشناسی دینی، بر کیفیت اعمال در برابر کمیت آن‌ها تأکید دارد. استاد فرزانه با نقدی بر فرهنگ کمی‌گرایی، انسان را به سوی انجام بهترین اعمال دعوت می‌کنند. این اصل، نه تنها در حوزه عبادات، بلکه در تمامی جنبه‌های زندگی، از جمله علم‌آموزی و فعالیت‌های اجتماعی، کاربرد دارد.
تمایز میان کار خوب و بهترین کار
استاد فرزانه با استناد به کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه، «وَخُذْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ أَحْسَنَهُ»، بر لزوم گزینش بهترین اعمال تأکید دارند. کار خوب انجام دادن، هرچند ارزشمند است، اما کافی نیست. انسان باید با ادراک و معرفت، بهترین کارها را برگزیند. این بهترین کارها، با توجه به شرایط فرد، متفاوت است. برای یک عالم، بهترین کار ممکن است تعمیق علم و معرفت باشد، در حالی که برای یک فرد عادی، انجام نوافل یا اعمال ساده‌تر می‌تواند بهترین انتخاب باشد.
| درنگ: بهترین کار، عملی است که با معرفت و ادراک انتخاب شود و به قرب الهی منتهی گردد. کار خوب، هرچند ارزشمند، در برابر بهترین کار، جایگاهی فروتر دارد. |
این دیدگاه، انسان را از روزمرگی و اعمال مکانیکی دور می‌کند و به سوی تعالی و انتخاب‌های کیفی هدایت می‌نماید. از منظر روانشناسی مثبت‌گرا، انتخاب بهترین کار نیازمند خودآگاهی و تمرکز بر اهداف متعالی است که به رشد شخصیتی و معنوی منجر می‌شود. برای مثال، استاد فرزانه به نقل از عالمان دینی مانند شیخ عباس قمی اشاره می‌کنند که علم برای یک عالم در شب قدر افضل از نوافل است، در حالی که برای فرد عادی، نوافل ممکن است بهترین عمل باشد.
نقد فرهنگ کمی‌گرایی
استاد فرزانه با تمثیلی از پسته‌های باکیفیت در برابر پسته‌های کم‌ارزش، به نقد فرهنگ کمی‌گرایی در جامعه می‌پردازند. در جامعه‌ای که ارزش را در حجم و تعداد اعمال می‌بیند، کیفیت و نیت خالص به حاشیه رانده می‌شود. این نقد، نه تنها به اعمال عبادی، بلکه به نظام‌های اجتماعی و علمی نیز قابل تسری است. برای مثال، در نظام‌های آموزشی و کاری، تمرکز بر کمیت (مانند تعداد ساعات کار یا تعداد کتب خوانده‌شده) بدون توجه به کیفیت، به سطحی‌نگری و عقب‌ماندگی منجر می‌شود.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» (مؤمنون: ۲). این آیه بر اهمیت کیفیت و خشوع در عبادت تأکید دارد و نشان می‌دهد که ارزش عمل به کیفیت و عمق آن وابسته است.
از منظر روانشناسی دینی، کیفیت عمل، که از نیت خالص و معرفت الهی ناشی می‌شود، تعیین‌کننده تأثیر وجودی آن است. این اصل با نظریه‌های روانشناسی مثبت‌گرا، که بر اهمیت کیفیت زندگی و اعمال هدفمند تأکید دارند، هم‌راستاست. برای مثال، یک عمل ساده مانند جارو کردن با نیت خالص می‌تواند ارزشی بالاتر از عبادات مکانیکی داشته باشد.
نقد کمی‌گرایی در نظام‌های اجتماعی و علمی
استاد فرزانه بر این باورند که نظام‌های اجتماعی و علمی باید از کمی‌گرایی به سوی کیفی‌سازی حرکت کنند. برای مثال، حقوق کارمندان نباید بر اساس پایه یا ساعت کار، بلکه بر اساس کیفیت کار تعیین شود. این نقد، به ضرورت بازنگری در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی اشاره دارد. برای نمونه، در نظام‌های کاری، کارمندی که با پایه بالاتر حقوق بیشتری دریافت می‌کند، ممکن است کیفیت کار کمتری ارائه دهد، که این امر به کاستی منجر می‌شود.
| درنگ: ارزش انسان در کیفیت اعمال و تأثیر وجودی اوست، نه در حجم یا تعداد کارهایش. نظام‌های اجتماعی باید بر اساس کیفیت عمل ارزیابی شوند. |
از منظر روانشناسی دینی، ارزش انسان در کیفیت اعمال و تأثیر وجودی اوست، نه در حجم یا تعداد کارهایش. این دیدگاه با نظریه‌های مدیریت مدرن، که بر بهره‌وری کیفی تأکید دارند، همخوانی دارد. برای مثال، استاد فرزانه به نظامیان اشاره می‌کنند که حقوق آن‌ها بر اساس درجه تعیین می‌شود، نه کیفیت کارشان، که این امر به کاستی نظام منجر می‌شود.
اهمیت فلسفه و علوم دینی در پیشرفت جامعه
استاد فرزانه تأکید دارند که بدون فلسفه و علوم دینی پیشرفته، جامعه نمی‌تواند به اقتدار علمی و معنوی دست یابد. علم دینی باید پیشتاز در تولید معارف و فلسفه باشد تا جامعه از وابستگی به علوم سکولار رهایی یابد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» (زمر: ۹). این آیه بر اهمیت علم و معرفت در ارتقای جایگاه انسان تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، علوم دینی باید به عنوان پیشران تحولات اجتماعی عمل کنند. استاد فرزانه با تمثیلی از ماری که پوست می‌اندازد، به خطر عقب‌ماندگی علم دینی در برابر پیشرفت‌های علمی اشاره می‌کنند. اگر علم دینی به روز نشود، جامعه آن را کنار گذاشته و به سوی علوم سکولار حرکت می‌کند.
نقد ورود افراد غیرمتخصص به حوزه‌های علمی
استاد فرزانه بر ضرورت جلوگیری از ورود افراد غیرمتخصص به حوزه‌های علمی تأکید دارند. علم دینی باید به سوی تخصصی‌سازی حرکت کند تا از سطحی‌نگری و کاستی جلوگیری شود.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ» (یوسف: ۷۶). این آیه بر اهمیت تخصص و معرفت عمیق تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، افراد غیرمتخصص نمی‌توانند به عمق معارف دینی دست یابند و ممکن است به سطحی‌نگری منجر شوند. استاد فرزانه با اشاره به لزوم کنترل ورودی‌های حوزه‌های علمی، بر اهمیت شایستگی و تخصص تأکید می‌کنند.
نقش محیط و تجربه در شکل‌گیری ذهنیت
استاد فرزانه به تأثیر محیط بر ذهنیت و رفتار انسان اشاره می‌کنند. برای مثال، فردی که از خارج به تهران می‌آید، ممکن است تحت تأثیر محیط، رفتارش تغییر کند، مانند کنار گذاشتن چادر به دلیل فضای متفاوت شهر.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ» (هود: ۱۱۳). این آیه بر دوری از محیط‌های منفی تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، محیط می‌تواند به عنوان عاملی در تقویت یا تضعیف نیت‌های خالص عمل کند. این دیدگاه با روانشناسی محیطی همخوانی دارد که بر تأثیر محیط بر رفتار و ادراک انسان تأکید می‌کند.
نقش کیفیت در اختراعات و نوآوری‌ها
استاد فرزانه با اشاره به اختراع شارژر بی‌سیم توسط یک جوان آبادانی، بر اهمیت کیفیت در برابر کمیت تأکید دارند. این اختراع، نشان‌دهنده ظرفیت انسان برای خلق آثار کیفی با تأثیرات جهانی است.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ» (نمل: ۸۸). این آیه بر اتقان و کیفیت در خلقت تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، کیفیت در کار نشانه‌ای از معرفت و ادراک عمیق است. این اصل با نظریه‌های نوآوری و خلاقیت در روانشناسی همخوانی دارد که بر اهمیت کیفیت در خلق آثار بدیع تأکید دارند.
نقش روانشناسی مثبت‌گرا در ارتقای وجودی
استاد فرزانه بر نقش روانشناسی مثبت‌گرا در ارتقای وجودی انسان تأکید دارند. این رویکرد، با تمرکز بر کیفیت اعمال و نیت‌های خالص، انسان را به سوی تعالی هدایت می‌کند.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا» (مریم: ۹۶). این آیه بر تأثیر اعمال صالح و نیت‌های خالص در ایجاد محبت الهی تأکید دارد.
از منظر روانشناسی دینی، روانشناسی مثبت‌گرا با تأکید بر مفاهیمی مانند امید، معنویت، و هدفمندی، به تهذیب نفس منجر می‌شود. این رویکرد، انسان را به سوی انتخاب‌های کیفی و متعالی هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
کیفیت در برابر کمیت، اصل بنیادین روانشناسی دینی است که انسان را به سوی انتخاب بهترین اعمال هدایت می‌کند. اخلاص، معرفت، و ادراک، به عنوان ارکان اصلی این انتخاب، عمل را از سطح ظاهری به سوی عمق و معنا ارتقا می‌دهند. نقد فرهنگ کمی‌گرایی، انسان را به بازنگری در اعمال روزمره و گزینش اعمال کیفی دعوت می‌کند. تأکید بر نقش علوم دینی، تخصص، و تأثیر محیط، انسان را به سوی پیشرفت علمی و معنوی هدایت می‌کند تا به جای انباشت اعمال بی‌ثمر، به سوی کمال و قرب الهی حرکت کند.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی راستین از منظر انسان‌شناسی دینی، انسان را موجودی پویا و دارای ظرفیت‌های بی‌کران برای تحول و تکامل معرفی می‌کند. این علم، با تحلیل نقش نیت، اخلاص، و معرفت در اعمال، چارچوبی جامع برای فهم جایگاه انسان در نظام هستی ارائه می‌دهد. تأکید بر کیفیت در برابر کمیت، نقش محوری نیت در ارزش‌گذاری اعمال، و تأثیر محیط و معرفت در شکل‌گیری رفتار، انسان را به سوی خودشناسی و دستیابی به کمالات متعالی سوق می‌دهد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، و با تلفیق مفاهیم دینی و روان‌شناختی، راهنمایی برای زندگی معنوی و متعادل ارائه می‌کند و جامعه را به سوی کیفی‌سازی اعمال و پیشرفت علمی و معنوی دعوت می‌نماید.
| با نظارت صادق خادمی |