متن درس
استادمحوری، تخصص و ارزش‌گذاری علم: زیرساخت‌های معرفت دینی در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه شصتم)
مقدمه: بازسازی نظام علوم دینی بر پایه استادمحوری و تخصص
نظام علوم دینی، مانند درختی تناور، نیازمند ریشه‌هایی استوار است که در خاک حکمت و معرفت استحکام یافته باشد. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار جلسه شصتم، با تأکید بر استادمحوری به‌عنوان محور اصلی تعلیم و تربیت، به نقد کاستی‌های نظام کتاب‌محور پرداخته و بر ضرورت تخصص و ارزش‌گذاری علم در راستای نیازهای جامعه تأکید می‌ورزند. این گفتار، مانند مشعلی در تاریکی، راه را برای اصلاح نظام‌های آموزشی و تولید علم دینی روشن می‌سازد. با بهره‌گیری از تمثیلات قرآنی و روایی، نظیر سایه، خواب، و مرکب، دنیا به‌عنوان منزلگاهی موقت معرفی شده و بر لزوم آگاهی از گذر لحظه‌ها و ارزش‌گذاری علم بر اساس سنجش و نیاز تأکید می‌شود. این نوشتار، با بازسازی محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های آن، تمامی جزئیات را با زبانی علمی و تمثیلاتی فاخر در قالبی دانشگاهی ارائه می‌دهد تا مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی برای مخاطبان متخصص روشن گردد.
بخش نخست: استادمحوری در برابر کتاب‌محوری
نقد نظام کتاب‌محور
نظام آموزشی کتاب‌محور، مانند بنایی بدون معمار، فاقد روح و پویایی است. کتاب، مانند جسم بی‌جانی است که نمی‌تواند پاسخگوی پرسش‌های زنده و پویای ذهن باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مطالعه صرف کتاب، بدون حضور استاد توانمند، مانند خواندن قصه‌ای بی‌فایده است که نه تنها به معرفت منجر نمی‌شود، بلکه به گمراهی و پراکندگی می‌انجامد. این نقد، مانند هشداری است که عالمان را به سوی تعلیم استادمحور دعوت می‌کند، جایی که استاد، مانند باغبانی ماهر، بذر معرفت را در خاک ذهن شاگرد می‌کارد و آن را به ثمر می‌رساند.
استادمحوری: زیرساخت تعلیم و تربیت
استادمحوری، مانند ستونی استوار در بنای معرفت، به علم حیات می‌بخشد. استاد توانمند، مانند چشمه‌ای زلال، نه تنها متن را تفسیر می‌کند، بلکه با نقد و تحلیل، آن را زنده و پویا می‌سازد. این رویکرد، مانند نسیمی که غبار از آینه می‌زداید، ذهن شاگرد را از سوءتفاهمات پاک کرده و به سوی حقیقت هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون حضور استاد، مطالعه متون، مانند قدم زدن در بیابانی بی‌آب و علف، بی‌ثمر و گمراه‌کننده است.
بخش دوم: ارزش‌گذاری علم بر اساس سنجش و نیاز
سنجش: معیار ارزش علم
علم، مانند کالایی در بازار معرفت، تنها زمانی ارزشمند است که سنجیده و ارزیابی شود. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیل ترازو، ارزش علم را به سنجش آن وابسته می‌دانند. همان‌گونه که در بازار، هر کالا با ترازوی خاص خود سنجیده می‌شود، علم نیز باید با معیارهای دقیق ارزیابی گردد. برای مثال، همان‌گونه که خیار و پیاز با وزن و کیفیت متفاوت ارزش‌گذاری می‌شوند، علوم دینی نیز باید بر اساس تأثیر و کارآمدی در جامعه سنجیده شوند. این سنجش، مانند نوری است که ارزش واقعی علم را آشکار می‌سازد.
نیازمندی: لازمه ارزش علم
علم، مانند گوهری در صدف، تنها زمانی ارزشمند است که مورد نیاز جامعه باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید به گونه‌ای باشد که جامعه به آن وابسته باشد، مانند آبی که حیات باغ را تضمین می‌کند. برای مثال، پزشکان به دلیل نیاز جامعه به خدماتشان، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، در حالی که علوم دینی، در صورت فقدان کارآمدی، مانند درختی بی‌ثمر، از توجه جامعه محروم می‌مانند. این دیدگاه، مانند هشداری است که عالمان را به تولید علمی متناسب با نیازهای روز دعوت می‌کند.
بخش سوم: ضرورت تخصص در علوم دینی
تخصص: کلید کارآمدی علم
تخصص، مانند کلیدی است که درهای معرفت و تأثیرگذاری را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیل‌هایی نظیر جواهرشناسی و انگشترفروشی، بر اهمیت تخصص در علوم دینی تأکید می‌ورزند. عالم متخصص، مانند باغبانی است که با مهارت، نهال معرفت را به ثمر می‌رساند. این تخصص، مانند نوری است که علم را از گمنامی به سوی تأثیرگذاری هدایت می‌کند. برای مثال، عالمی که در جواهرشناسی تخصص دارد، می‌تواند با عرضه دانش خود، نیازهای جامعه را برآورده سازد و ارزش علم خود را اثبات کند.
نقد علم بدون تخصص
علم بدون تخصص، مانند بنایی سست است که با اولین باد فرو می‌ریزد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالمی که فاقد تخصص است، مانند کارگری ناشی، نمی‌تواند نیازهای جامعه را برآورده سازد. این نقد، مانند هشداری است که عالمان را به سوی کسب تخصص و عرضه علمی ارزشمند دعوت می‌کند. برای مثال، عالمی که بدون فهم دقیق متون، به تفسیر یا استخاره می‌پردازد، مانند کسی است که بدون نقشه، بنایی را برپا می‌کند و به زودی فرو می‌ریزد.
بخش چهارم: حلال‌درمانی و پرهیز از وابستگی مالی
حلال‌درمانی: استقلال مالی عالم
حلال‌درمانی، مانند جویباری زلال، عالم را از وابستگی به خمس و زکات بی‌نیاز می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم باید با تکیه بر تخصص خود، درآمد حلال کسب کند، مانند درختی که میوه‌هایش نیاز دیگران را برآورده می‌سازد. وابستگی به خمس و زکات، مانند زنجیری است که عالم را از استقلال و عزت نفس محروم می‌کند. این دیدگاه، مانند مشعلی است که عالمان را به سوی خودکفایی و تولید علم ارزشمند هدایت می‌کند.
نقد وابستگی به خمس و زکات
وابستگی به خمس و زکات، مانند سایه‌ای تاریک، عزت نفس عالم را کم‌فروغ می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این وابستگی، تأکید دارند که خمس و زکات، مانند امانتی برای نیازمندان است، نه ابزاری برای تأمین معاش عالمان. این نقد، مانند هشداری است که عالمان را از گداپروری و وابستگی مالی برحذر می‌دارد و به سوی کسب درآمد حلال از طریق تخصص دعوت می‌کند.
بخش پنجم: گذرایی دنیا و ضرورت عمل در لحظه
دنیا: منزلگاهی موقت
دنیا، مانند کاروان‌سرایی است که انسان در آن لحظه‌ای می‌آرمد و سپس عزم رفتن می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیل‌هایی نظیر خواب، سایه، و مرکب، بر گذرایی دنیا تأکید می‌ورزند. این دیدگاه، با آیات قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ
ترجمه: زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست (سوره انعام، آیه 32).
این تمثیل، مانند آینه‌ای است که حقیقت ناپایدار دنیا را به عالم نشان می‌دهد و او را به بهره‌گیری از لحظه‌ها دعوت می‌کند.
ناپایداری موقعیت‌های دنیوی
موقعیت‌های دنیوی، مانند امواج دریا، لحظه‌ای پدیدار شده و سپس ناپدید می‌گردند. استاد فرزانه قدس‌سره با مثال‌هایی نظیر نشستن و برخاستن، بر ناپایداری این موقعیت‌ها تأکید دارند. این ناپایداری، مانند سایه‌ای است که با حرکت خورشید تغییر می‌کند و انسان را به هوشیاری در برابر گذر زمان دعوت می‌کند.
تمثیل دنیا به خواب و مرکب
دنیا، مانند خوابی است که انسان در آن سوار بر مرکب خیال می‌تازد، اما با بیداری، نه مرکبی می‌یابد و نه عنانی برای هدایت. استاد فرزانه قدس‌سره با این تمثیل، بر توهمی بودن دلبستگی‌های دنیوی تأکید می‌ورزند. این مفهوم با آیات قرآن کریم هم‌راستاست:
كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً
ترجمه: مانند سرابی در بیابانی که تشنه آن را آب پندارد (سوره نور، آیه 39).
این تمثیل، مانند هشداری است که انسان را از دلبستگی به امور فانی برحذر می‌دارد.
بخش ششم: اخلاص و ادب الهی در لحظه
اخلاص در عمل: کلید سعادت
اخلاص، مانند گوهری در صدف عمل، ارزش آن را دوچندان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر دعوت الهی («لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّٰهُ») و صلاة به‌عنوان نماد اخلاص، انسان را به انجام اعمال با حضور قلب دعوت می‌کنند. این مفهوم با آیات قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي
ترجمه: و نماز را برای یاد من برپا دار (سوره طه، آیه 14).
این دیدگاه، مانند مشعلی است که راه سعادت را با اخلاص در عمل روشن می‌سازد.
ادب الهی در لحظه
ادب الهی، مانند جامه‌ای است که انسان باید در هر لحظه بر تن کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که از نیت تا عمل، رعایت ادب الهی ضروری است. این ادب، مانند نخی است که تاروپود وجود انسانی را به هم می‌بافد و او را به سوی کمال هدایت می‌کند.
بخش هفتم: نقد خرافات و سوءتفاهمات در علوم دینی
نقد استخاره بدون تخصص
استخاره بدون تخصص، مانند قدم زدن در تاریکی است که به گمراهی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد استخاره‌های غیرعلمی، تأکید دارند که بدون فهم دقیق متون و تسلط بر علوم دینی، استخاره به خطا و سوءتفاهم می‌انجامد. این نقد، مانند هشداری است که عالمان را به مطالعه نظام‌مند و کسب تخصص دعوت می‌کند.
نقد تفال و تفسیر نادرست
تفال و تفسیر نادرست متون، مانند دیواری است که مانع از رسیدن به حقیقت می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثال‌هایی از تفال با دیوان حافظ، بر ضرورت فهم دقیق و علمی متون تأکید می‌ورزند. این دیدگاه، مانند آینه‌ای است که سوءتفاهمات را آشکار کرده و عالمان را به مطالعه دقیق دعوت می‌کند.
بخش هشتم: ضرورت انصاف و پرهیز از غفلت
انصاف: کلید معرفت و اخلاق
انصاف، مانند کلیدی طلایی، درهای معرفت و اخلاق را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انصاف، نه تنها در علم، بلکه در زندگی روزمره نیز ضروری است. این اصل، مانند باغبانی است که حتی در میان علف‌های هرز، گوهرهای حقیقت را می‌جوید. حدیثی که می‌فرماید: «کسی که انصاف ندارد، دین ندارد»، مانند مشعلی است که راه عالم را روشن می‌سازد.
ترجمه حدیث: کسی که انصاف ندارد، دین ندارد.
پرهیز از غفلت در لحظه
غفلت از لحظه، مانند از دست دادن گوهری گران‌بهاست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که لحظه‌ها، مانند ظرفی برای اعمال صالح، باید با کردارهای نیک پر شوند. این دیدگاه، مانند هشداری است که انسان را از توقف در امور بی‌ارزش برحذر می‌دارد و به سوی عمل آگاهانه دعوت می‌کند.
بخش نهم: حکمت اسلامی و تبیین جایگاه دنیا
سایه‌مانند بودن دنیا
دنیا، مانند سایه‌ای فانی، فاقد نور و اصالت است. استاد فرزانه قدس‌سره با این تمثیل، بر فقدان حقیقت مستقل در دنیا تأکید می‌ورزند. این دیدگاه، با حکمت متعالیه هم‌راستاست که دنیا را سایه‌ای از حقیقت الهی می‌داند و انسان را به جست‌وجوی نور الهی دعوت می‌کند.
زکات و روزه: عوامل تزکیه و حفظ جامعه
زکات و روزه، مانند جویبارهایی زلال، به تزکیه نفس و حفظ نظم اجتماعی کمک می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که زکات، رزق انسان را افزایش می‌دهد و روزه، از خونریزی و تعارضات جلوگیری می‌کند. این مفاهیم با آیات قرآن کریم هم‌خوانی دارند:
وَمَا أَنفَقْتُمْ مِن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ
ترجمه: و هرچه انفاق کنید، او آن را جایگزین می‌کند (سوره سبأ، آیه 39).
این دیدگاه، مانند مشعلی است که حکمت الهی در احکام دینی را روشن می‌سازد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه شصتم، با تأکید بر استادمحوری، تخصص، و ارزش‌گذاری علم، چارچوبی علمی برای بازسازی نظام علوم دینی ارائه می‌دهد. نظام کتاب‌محور، مانند بنایی بی‌روح، به گمراهی منجر می‌شود، در حالی که استادمحوری، مانند چشمه‌ای زلال، علم را پویا و زنده می‌سازد. ارزش علم به سنجش و نیاز جامعه وابسته است، و تخصص، مانند کلیدی طلایی، درهای تأثیرگذاری را می‌گشاید. حلال‌درمانی، عالم را از وابستگی مالی رها کرده و به سوی استقلال و عزت نفس هدایت می‌کند. دنیا، مانند سایه‌ای فانی، انسان را به آگاهی از گذر لحظه‌ها و انجام اعمال صالح دعوت می‌کند. اخلاص و ادب الهی، مانند جامه‌ای بر تن اعمال، انسان را به سعادت می‌رساند. نقد خرافات و سوءتفاهمات، مانند هشداری است که عالمان را به مطالعه دقیق و کسب تخصص دعوت می‌کند. این گفتارها، مانند بذری در خاک حاصلخیز، زمینه‌ساز اجتهادی پویا و علمی در فلسفه اسلامی‌اند.