متن درس

اصلاح نظام علمی حوزه: بازنگری در مبادی علوم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه شصت و چهار)

مقدمه: ضرورت بازسازی بنیان‌های علوم دینی

علوم دینی، چونان گنجینه‌ای گران‌بها، نیازمند بازسازی و نوسازی است تا پاسخگوی نیازهای زمانه باشد. این علوم، که ریشه در معارف الهی دارند، باید از کهنگی و پراکندگی رهایی یابند و با روش‌هایی نوین و کارآمد، به سوی پویایی و تأثیرگذاری گام بردارند. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار شصت و چهارم خویش، با نگاهی نقادانه و اصلاحی، به بررسی کاستی‌های نظام آموزشی حوزه پرداخته و بر ضرورت به‌روزرسانی علوم حوزوی، از ادبیات و منطق گرفته تا فقه و اصول، تأکید ورزیده‌اند. این درس‌گفتار، چونان مشعلی فروزان، راهنمای عالمان و طلاب در مسیر بازسازی علمی حوزه است. در این نوشتار، محتوای درس‌گفتار با تمامی جزئیات و نکات کلیدی، در قالبی علمی، منسجم، و با زبانی فصیح و متین بازنویسی شده است تا چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، طالبان علم را به سوی حقیقت رهنمون سازد.

بخش نخست: نقد وضعیت کنونی علوم دینی و ضرورت اصلاح

کاستی‌های نظام آموزشی حوزه

نظام آموزشی کنونی حوزه‌های علمیه، چونان بنایی کهنسال، از فرسودگی و کاستی رنج می‌برد. این نظام، که زمانی خاستگاه معرفت و حکمت بود، به دلیل فقدان نوآوری و انطباق با نیازهای روز، در معرض سطحی‌نگری و بی‌اعتباری قرار گرفته است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این کاستی‌ها، معتقدند که علوم دینی باید از زواید و پی‌رایه‌ها پاک شوند و با رویکردی علمی و روزآمد، به سوی کارآمدی و تأثیرگذاری حرکت کنند. این اصلاح، چونان بازسازی عمارتی کهن، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و حذف عناصر ناکارآمد است.

به‌روزرسانی علوم حوزوی

علوم حوزوی، از ادبیات و منطق تا فقه و اصول، چونان رودخانه‌ای زلال، نیازمند جریان یافتن در بستر زمانه‌اند. این علوم باید از نظر کیفیت و کمیت بازنگری شوند تا با نیازهای جامعه مدرن هم‌خوانی یابند. استاد با تأکید بر این مهم، بر لزوم بازسازی محتوا و روش‌های آموزشی علوم دینی اصرار دارند تا این علوم، چونان پلی استوار، معرفت دینی را به نسل‌های جدید منتقل کنند.

بخش دوم: بازنگری در علوم پایه حوزه

ادبیات عرب: لزوم بومی‌سازی و آموزش مکالمه

ادبیات عرب، چونان دروازه‌ای به سوی فهم متون دینی، باید با رویکردی شیعی و مدرن بازسازی شود. متون کنونی، که اغلب ریشه در منابع غیرشیعی دارند و از اشکالات متعدد رنج می‌برند، نیازمند بازنویسی و انطباق با معارف شیعه‌اند. همچنین، آموزش این علم باید با مکالمه همراه شود تا طلاب بتوانند به‌صورت عملی از آن بهره گیرند. این بازسازی، مانند کاشتن بذری نو در خاک حاصل‌خیز، فهم متون دینی را عمیق‌تر و کاربردی‌تر می‌سازد.

منطق: ضرورت افزودن منطق علمی و ریاضی

منطق، که چونان خط‌کشی دقیق، استدلال‌های علمی را سامان می‌دهد، در حوزه‌های علمیه به منطق قدیم محدود شده است. این محدودیت، مانند قفسی که پرنده معرفت را محبوس کند، مانع پویایی علوم دینی شده است. استاد بر لزوم افزودن منطق علمی، ریاضی، و صوری به برنامه‌های آموزشی تأکید دارند تا طلاب بتوانند با ابزارهای مدرن، استدلال‌های پیچیده را تحلیل کنند. این تحول، مانند گشودن پنجره‌ای به سوی نور، علوم دینی را از تقلید و کهنگی رهایی می‌بخشد.

فقه و اصول: نیاز به نوآوری

فقه و اصول، که ستون‌های استوار علوم دینی‌اند، پس از آثار برجسته‌ای چون خمسه اصول (شامل آثار شیخ انصاری، آخوند خراسانی، آقاضیاء، نائینی، و کمپانی)، از نوآوری بازمانده‌اند. این توقف، مانند جریانی که در برکه‌ای ساکن شود، علوم دینی را از پویایی محروم کرده است. استاد بر لزوم بازسازی این علوم با رویکردی نوین تأکید دارند تا فقه و اصول بتوانند پاسخگوی مسائل روز باشند. این بازسازی، مانند احیای چشمه‌ای خشکیده، معرفت دینی را دوباره جاری می‌سازد.

بخش سوم: نقد روضه‌خوانی و منبر در علم دینی

تمایز منبر و روضه‌خوانی

منبر و روضه‌خوانی، چونان دو بال هدایت معنوی، از مداحی غیرعلمی متمایزند. منبر، که جایگاه حکیمان و عالمان است، باید با دانش و حکمت همراه باشد، و روضه‌خوانی، که عملی مقدس است، نیازمند عالمی شایسته است که با معرفت و قداست، معارف اهل بیت را منتقل کند. استاد بر این تمایز تأکید دارند و معتقدند که مداحی بدون پشتوانه علمی، مانند شاخه‌ای بی‌ریشه، دین را سست و خوار می‌سازد.

نقد مقتل‌های غیرمعتبر

مقتل‌های غیرمعتبر، که پر از اغراق و تحریف‌اند، مانند علف‌های هرز در باغ معرفت، به تضعیف دین منجر می‌شوند. استاد با استناد به حدیث کونوا لنا زیناً و لا تکونوا علینا شیناً (ترجمه: «برای ما زینت باشید و ننگ ما نباشید»)، بر لزوم تصحیح این متون تأکید دارند. مقتل‌های معتبر باید از پی‌رایه‌ها و دروغ‌ها پاک شوند تا چون آینه‌ای صاف، حقیقت عاشورا را بازتاب دهند.

نقد اغراق‌های حماسی در روضه‌خوانی

اغراق‌های حماسی در روضه‌خوانی، مانند داستان‌های رستم و تهمتن در شاهنامه، حقیقت عاشورا را تحریف می‌کنند. استاد با اشاره به این اغراق‌ها، مانند «هزار و نهصد و پنجاه شمشیر به امام حسین علیه‌السلام زدند»، بر لزوم بیان واقعیات تاریخی تأکید دارند. این واقعیات، مانند ستارگان درخشان در آسمان حقیقت، باید بدون تحریف و مبالغه منتقل شوند تا عظمت اهل بیت را به‌درستی نشان دهند.

قداست منبر و روضه‌خوانی

منبر و روضه‌خوانی، چونان مشعل‌های هدایت، نیازمند عالمانی حکیم و شایسته‌اند که با دانش و تقوا، معارف دینی را منتقل کنند. استاد با اشاره به تأثیر عمیق منبرهای معتبر، که گاه به غش کردن عالم و مخاطبان منجر می‌شد، بر اهمیت صداقت و عمق معنوی در این امور تأکید دارند. این قداست، مانند گوهری درخشان، باید حفظ شود تا دین از آلودگی و سطحی‌نگری در امان بماند.

تجربه معنوی در زندان

استاد با یادآوری تجربه‌ای شخصی در زندان، از ارتباط عمیق معنوی با امام موسی کاظم علیه‌السلام سخن می‌گویند. این تجربه، مانند نسیمی که روح را تازه می‌کند، نشان‌دهنده عظمت معنوی اهل بیت و ضرورت درک عمیق معارف ایشان بدون اغراق و تحریف است. این ارتباط، چونان پلی به سوی حقیقت، قلب را به نور معرفت روشن می‌سازد.

نقد مداحی غیرعلمی

مداحی غیرعلمی، مانند شاخه‌ای بی‌ثمر، دین را سست و خوار می‌سازد. استاد از مداحانی که فاقد دانش مقتل، تاریخ، و علوم دینی‌اند انتقاد کرده و معتقدند که این مداحی‌ها، به جای ترویج معارف، به تحریف و تضعیف دین منجر می‌شوند. این نقد، مانند آینه‌ای که عیوب را نشان می‌دهد، ضرورت آموزش علمی مداحان را آشکار می‌سازد.

تأثیر منبر معتبر

منبر معتبر، که توسط عالمی شایسته ایراد شود، مانند چشمه‌ای زلال، قلب مخاطبان را سیراب می‌کند. استاد با اشاره به تجربه‌ای از کودکی، از عالمی سخن می‌گویند که با خواندن مقتل، خود و مخاطبان را به غش و گریه وامی‌داشت. این تأثیر، مانند موجی که ساحل را در بر می‌گیرد، نشان‌دهنده قدرت منبر علمی در هدایت و تربیت معنوی است.

نقد شاهنامه فردوسی

شاهنامه فردوسی، هرچند اثری بی‌نظیر در ادبیات پارسی است، به دلیل تمرکز بر پادشاهان و حمایت مالی آنان، از ارزش‌های مردمی فاصله گرفته است. استاد با نقد عنوان «شاه‌نامه»، معتقدند که این اثر باید «ملت‌نامه» یا «مردم‌نامه» نامیده می‌شد تا عظمت مردم را بازتاب دهد. این نقد، مانند آینه‌ای که حقیقت را نشان می‌دهد، ضرورت توجه به ارزش‌های مردمی در آثار دینی و ادبی را برجسته می‌سازد.

بخش چهارم: ضرورت گزینش و آموزش دقیق طلاب

گزینش شایسته طلاب

تربیت طلاب شایسته، مانند کاشتن نهال‌هایی پرثمر، نیازمند گزینش دقیق و تمرکز بر کیفیت است. استاد معتقدند که به جای تربیت تعداد زیادی طلاب، باید بر پرورش عده‌ای محدود اما شایسته تمرکز کرد. این صد نفر، مانند ستارگان درخشانی در آسمان علم، می‌توانند راهنمای جامعه باشند، در حالی که تعداد زیاد اما کم‌کیفیت، مانند تفاله‌ای بی‌ثمر، به پیشرفت علم دینی کمکی نمی‌کند.

افزودن علوم جدید به برنامه آموزشی

علوم جدید، مانند ریاضیات و زبان‌های خارجی، باید به برنامه‌های آموزشی حوزه افزوده شوند تا طلاب بتوانند با ابزارهای مدرن، مسائل روز را تحلیل کنند. استاد از کهنگی متونی مانند «خلاصة الحساب» شیخ بهایی انتقاد کرده و معتقدند که این متون، مانند ابزارهای فرسوده، دیگر پاسخگوی نیازهای امروز نیستند. این تحول، مانند نوسازی کارگاهی کهن، علوم دینی را پویاتر و کاربردی‌تر می‌سازد.

نقد انتقال فقه کهن به دانشگاه‌ها

انتقال فقه کهن، مانند «مکاسب» شیخ انصاری، به دانشگاه‌ها بدون به‌روزرسانی، مانند کاشتن بذری کهن در خاکی نامناسب، به تضعیف علم دینی منجر می‌شود. استاد معتقدند که این فقه، که برای شرایط چند قرن پیش طراحی شده، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای دانشگاهی و جامعه مدرن باشد. این نقد، مانند هشداری به باغبان، ضرورت بازسازی فقه را آشکار می‌سازد.

بخش پنجم: استقلال مالی و کرامت عالمان

استقلال مالی طلاب

استقلال مالی طلاب، مانند ستونی استوار، کرامت و شأن عالمان دینی را حفظ می‌کند. استاد از وابستگی مالی و گدایی برخی طلاب انتقاد کرده و معتقدند که درآمد عالمان باید از طریق علوم و کمالات دینی تأمین شود. این استقلال، مانند جریانی زلال، عالمان را از تحقیر و وابستگی رهایی می‌بخشد.

نقد گدایی و وابستگی مالی

گدایی و وابستگی مالی برخی طلاب و خانواده‌هایشان، مانند لکه‌ای بر دامان پاک علم دینی، به کاهش اعتبار اجتماعی و دینی منجر شده است. استاد با اشاره به تجربه‌ای از زنی که به دلیل فقر به فروش جوراب روی آورده بود، بر ضرورت اصلاح نظام مالی حوزه تأکید دارند. این اصلاح، مانند پاک کردن آینه‌ای غبارگرفته، شأن علم دینی را بازمی‌گرداند.

درآمد از علوم دینی

درآمد طلاب باید از علوم و کمالات دینی تأمین شود، مانند دستانی که به خاک می‌زنند و گوهر درمی‌آورند. استاد معتقدند که عالمان ربانی، با تکیه بر دانش و حکمت، می‌توانند چونان چشمه‌ای جوشان، نیازهای خود و جامعه را تأمین کنند. این رویکرد، مانند کاشتن درختی پرثمر، علم دینی را از وابستگی رهایی می‌بخشد.

بخش ششم: تجربه‌های علمی و معنوی

موسیقی و علم دینی

استاد با اشاره به تجربه‌ای در محضر عالمی برجسته، از گفت‌وگو با استادی در موسیقی سخن می‌گویند که نشان‌دهنده عمق علمی و توانایی ایشان در تحلیل موسیقایی بود. این تجربه، مانند گوهری که در دل صدف نهان است، ضرورت تسلط عالمان بر علوم مختلف، از جمله موسیقی، را نشان می‌دهد تا بتوانند احکام را با دقت و تخصص استخراج کنند.

نقد عدم تخصص در احکام

فقدان تخصص در برخی احکام، مانند احکام موسیقی، مانند راه رفتن در تاریکی است. استاد با نقد متون کهن، مانند «مکاسب» شیخ انصاری، که بدون شناخت دقیق موضوع، احکامی را بیان کرده‌اند، بر لزوم تخصص در موضوع‌شناسی تأکید دارند. این تخصص، مانند نوری که مسیر را روشن می‌کند، احکام را از سطحی‌نگری رهایی می‌بخشد.

تشویق طلاب به خلاقیت

استاد با اشاره به تجربه‌ای از تشویق طلاب به نگارش و خلاقیت، معتقدند که عالمان باید طلاب را به تولید علمی و نقد تشویق کنند. این تشویق، مانند بذری که در خاک حاصل‌خیز کاشته شود، به رشد علمی طلاب و پویایی علم دینی منجر می‌شود.

جمع‌بندی

درس‌گفتار شصت و چهارم استاد فرزانه قدس‌سره، چونان گنجینه‌ای ارزشمند، به تبیین ضرورت اصلاح نظام آموزشی حوزه و به‌روزرسانی علوم دینی پرداخته است. این درس‌گفتار، با نقد کاستی‌های کنونی، از کهنگی علوم گرفته تا سطحی‌نگری در منبر و روضه‌خوانی، راهکارهایی علمی و عملی برای بازسازی حوزه ارائه می‌دهد. تأکید بر بومی‌سازی ادبیات عرب، افزودن منطق علمی و ریاضی، نوآوری در فقه و اصول، تصحیح مقتل‌ها، و استقلال مالی طلاب، مانند ستون‌هایی استوار، بنای علم دینی را تقویت می‌کنند. این اصلاحات، چونان جریانی زلال، علوم دینی را از سستی و پراکندگی رهایی بخشیده و به سوی پویایی و تأثیرگذاری هدایت می‌کنند. طالبان علم با بهره‌گیری از این راهنمایی‌ها، می‌توانند چون ستارگانی در آسمان معرفت، راه سعادت جامعه را روشن سازند.