متن درس

انقراض یا احیا: بازسازی نظام علمی حوزه‌های دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هفتاد و هشتم)

مقدمه: ضرورت بازسازی نظام علمی حوزه‌ها

علوم دینی، چونان درختی کهنسال که ریشه در خاک معرفت الهی دارد، نیازمند نوسازی و بازسازی است تا در برابر طوفان‌های زمانه استوار بماند. این علوم، که روزگاری مشعل‌دار هدایت جوامع بودند، در سایه اهمال و بی‌نظمی، در معرض انقراض و فراموشی قرار گرفته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار هفتاد و هشتم خویش، با نگاهی نقادانه و حکیمانه، به بررسی کاستی‌های نظام علمی حوزه‌ها پرداخته و راهکارهایی علمی و نظام‌مند برای احیای این گنجینه ارزشمند ارائه کرده‌اند. این نوشتار، با بازنویسی محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های عمیق آن، تلاش دارد تا چون آیینه‌ای صاف، حقیقت این کاستی‌ها و راهکارهای اصلاح را بازتاب دهد. متن پیش‌رو، با ساختاری علمی و دانشگاهی، تمامی جزئیات و نکات کلیدی درس‌گفتار را با زبانی فصیح و متین به مخاطبان ارائه می‌دهد تا طالبان علم را در مسیر احیای علوم دینی یاری رساند.

بخش نخست: نقد اهمال در علوم دینی

اهمال تاریخی و پویایی گذشته

در گذشته، علوم دینی، هرچند با پراکندگی و اهمال همراه بود، از جوشش و پویایی برخوردار بود. عالمان، چون ستارگان پراکنده در آسمان معرفت، با وجود تعداد اندک، از طریق مکاتبات و مباحثات علمی، ارتباطی عمیق با یکدیگر داشتند. این مراودات، مانند جریانی زلال، علوم دینی را زنده نگه می‌داشت. عالمان قدیم، با جدیت شبانه‌روزی، مانند کارگرانی خستگی‌ناپذیر در کارگاه علم، به تولید معرفت مشغول بودند. روابط عمیق استاد و شاگرد، چون پیوندی ناگسستنی، به انتقال دقیق دانش و پرورش عالمان برجسته منجر می‌شد. این پویایی، مانند نسیمی که باغ را تازه می‌کند، علوم دینی را از سستی و رخوت مصون می‌داشت.

اهمال معاصر و انقراض علوم دینی

اهمال معاصر، برخلاف گذشته، به بی‌نظمی، ناآگاهی و آشوب در علوم دینی منجر شده است. این اهمال، مانند علف‌های هرزی که باغ معرفت را خفه می‌کنند، به انقراض تدریجی علوم دینی انجامیده است. فقدان نظام آموزشی مشخص، مانند قایقی بدون سکان در دریای طوفانی، حوزه‌ها را به سوی کاستی سوق داده است. طلاب، که زمانی چون شمع‌هایی فروزان، نور دانش را پراکنده می‌کردند، اکنون در سایه بی‌نظمی، از رسالت علمی خود بازمانده‌اند. این وضعیت، مانند بنایی که در معرض فروپاشی است، ضرورت اصلاح بنیادین نظام علمی حوزه‌ها را آشکار می‌سازد.

محدودیت‌های آثار گذشته: نمونه جواهر

آثار عالمان پیشین، مانند کتاب جواهر، هرچند ارزشمند، به دلیل ماهیت یادداشت‌گونه و عدم تدوین برای انتشار، از نواقص و اشکالات رنج می‌برند. این آثار، مانند گنجینه‌هایی که در خاک مدفون‌اند، نیازمند بازنگری و تدوین علمی‌اند تا پاسخگوی نیازهای امروز باشند. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که این متون، مانند ابزارهای کهن، برای شرایط زمان خود نگاشته شده‌اند و نمی‌توانند به‌تنهایی پاسخگوی چالش‌های معاصر باشند. این محدودیت‌ها، مانند سایه‌ای بر آفتاب معرفت، ضرورت بازسازی علوم دینی را برجسته می‌کنند.

بخش دوم: راهکارهای احیای علوم دینی

ایجاد نظام علمی: آزمایشگاه، زایشگاه و پیرایشگاه

برای رهایی از انقراض علوم دینی، ایجاد سیستمی علمی و نظام‌مند ضروری است. این سیستم، مانند ریلی که قطار دانش را هدایت می‌کند، شامل آزمایشگاه، زایشگاه و پیرایشگاه است. آزمایشگاه، مانند کارگاهی که دانش را می‌آزماید، باید به تحقیق در علوم دینی بپردازد. زایشگاه، مانند بستری که نوآوری را پرورش می‌دهد، باید به تولید دانش جدید منجر شود. پیرایشگاه، مانند باغبانی که شاخه‌های زائد را هرس می‌کند، باید خرافات و مطالب نادرست را حذف و مدارک معتبر را بایگانی کند. این سه رکن، مانند ستون‌های بنایی استوار، علوم دینی را از سستی رهایی می‌بخشند.

مدیریت علمی و نظم آموزشی

مدیریت علمی، مانند سکان‌داری که کشتی را در مسیر درست هدایت می‌کند، برای ساماندهی آزمایشگاه، زایشگاه و پیرایشگاه ضروری است. این مدیریت، با تعیین وظایف مشخص برای اساتید و طلاب، مانند نقشه‌ای دقیق، از بی‌نظمی جلوگیری می‌کند. آموزش در حوزه‌ها باید با نظم، برنامه‌ریزی و ساعات کار مشخص، مانند مدرسه‌ای منظم، انجام شود. این نظم، مانند جریانی که رودخانه را هدایت می‌کند، به کارآمدی علوم دینی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که بدون این نظم، علوم دینی در گرداب اهمال غرق خواهند شد.

عرضه دستاوردهای علمی

دستاوردهای علمی حوزه‌ها باید، مانند گوهرهایی که در معرض دید قرار می‌گیرند، از طریق ابزارهای مدرن، مانند مانیتورهای عمومی و سایت‌های علمی، به جامعه عرضه شوند. این عرضه، مانند پلی که علم را به مردم متصل می‌کند، به افزایش اعتبار علوم دینی و جلب اعتماد عمومی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون این عرضه، علوم دینی در انزوا باقی خواهند ماند و از تأثیرگذاری محروم خواهند شد.

بخش سوم: نقش عالمان و طلاب در احیای علوم دینی

نقش فیلسوفان و دانشمندان دینی

فیلسوفان و دانشمندان دینی، مانند سفیرانی که پیام تمدن اسلامی را به جهان می‌رسانند، باید توانایی عرضه علمی در سطح جهانی داشته باشند. این توانایی، مانند مشعلی که تاریکی را می‌شکافد، جایگاه علوم دینی را در جهان معاصر تقویت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که بدون این عرضه جهانی، علوم دینی به حاشیه رانده خواهند شد و از تأثیرگذاری بازخواهند ماند.

اخلاق، رکن اساسی علوم دینی

اخلاق، مانند روحی که در کالبد علم دمیده می‌شود، باید در تمام فعالیت‌های علمی حوزه‌ها حضور داشته باشد. رفتارهای غیراخلاقی، مانند پرتاب کتاب در مباحثات، چون لکه‌ای بر دامان پاک علم، به کاهش اعتبار علوم دینی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این نکته، معتقدند که فقدان اخلاق، مانند خنجری است که قلب علم را زخمی می‌کند. ترویج اخلاق، مانند آبی که خاک تشنه را سیراب می‌کند، به احیای علوم دینی کمک خواهد کرد.

تلاش مداوم و انضباط

تلاش مداوم و شبانه‌روزی، مانند جریانی که سنگ را صیقل می‌دهد، معیاری برای ارزیابی عالمان و طلاب است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌هایی از عالمان گذشته، که مانند کارگرانی خستگی‌ناپذیر، شب و روز به علم‌آموزی مشغول بودند، بر ضرورت این تلاش تأکید دارند. خواب بیش از حد، مانند سایه‌ای که نور را می‌پوشاند، استعداد را ضایع کرده و به کاهش بهره‌وری منجر می‌شود. انضباط، مانند قفسی که پرنده را در مسیر درست نگه می‌دارد، از اهمال و بیکاری جلوگیری می‌کند.

بخش چهارم: خودکفایی و استقلال اقتصادی حوزه‌ها

تأثیر اقتصادی عالمان در گذشته

در گذشته، عالمان با فعالیت‌های علمی و منبری، مانند چشمه‌ای که آب را به دشت می‌رساند، به رونق اقتصادی شهرها کمک می‌کردند. این تأثیر، مانند گوهری که در دل خاک می‌درخشد، نشان‌دهنده پتانسیل حوزه‌ها برای خودکفایی اقتصادی از طریق تولید علم است. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که این مدل، می‌تواند الگویی برای حوزه‌های معاصر باشد تا از وابستگی مالی رهایی یابند.

خودکفایی اقتصادی از طریق علم

خودکفایی اقتصادی حوزه‌ها، مانند درختی که میوه‌هایش نیاز جامعه را تأمین می‌کند، از طریق تولید و عرضه دانش به جهان ممکن است. این خودکفایی، مانند پلی که از وابستگی به استقلال می‌رسد، اعتبار و شأن علوم دینی را حفظ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حوزه‌ها باید با تولید علم، مانند معدنی که گوهر استخراج می‌کند، به جامعه خدمت کرده و از وابستگی مالی رهایی یابند.

نقد مصرف غیرمولد منابع

مصرف غیرمولد منابع مالی، مانند خمس و زکات، بدون تولید علمی، مانند جریانی که در برکه‌ای ساکن می‌شود، به کاهش اعتبار علوم دینی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به این نکته، بر ضرورت نظام‌مندی مالی در حوزه‌ها تأکید دارند. این نظام‌مندی، مانند آینه‌ای که حقیقت را بازتاب می‌دهد، از هدررفت منابع و کاهش اعتماد عمومی جلوگیری می‌کند.

بخش پنجم: نقد فعالیت‌های غیرعلمی و ضرورت اصلاح

نقد مداحی غیرعلمی

مداحی غیرعلمی، مانند شاخه‌ای بی‌ریشه، به دلیل فقدان نظارت علمی، به انحراف از رسالت علوم دینی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌هایی از مداحی‌های فاقد پشتوانه علمی، بر ضرورت نظارت عالمان بر این فعالیت‌ها تأکید دارند. این نظارت، مانند باغبانی که علف‌های هرز را حذف می‌کند، از تحریف معارف دینی جلوگیری کرده و اعتبار علوم دینی را حفظ می‌کند.

نقد تفسیر نادرست آیات

تفسیر نادرست آیات قرآن کریم، مانند آیه وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (انفال: 60، ترجمه: «و برای [مقابله با] آنان هرچه در توان دارید از نیرو آماده کنید»)، به دلیل فقدان استدلال علمی، به کاهش اعتبار علوم دینی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این تفاسیر، بر لزوم استدلال علمی در تفسیر آیات تأکید دارند. این استدلال، مانند نوری که تاریکی را می‌شکافد، حقیقت قرآن کریم را به روشنی بازتاب می‌دهد.

ولایت عمومی در فرهنگ شیعه

ولایت عمومی، مانند ستونی استوار در فرهنگ شیعه، می‌تواند به‌عنوان چارچوبی برای اداره جامعه جایگزین مفاهیم عام مانند عدالت اجتماعی شود. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این مفهوم، معتقدند که این چارچوب، مانند ریشه‌ای که درخت را استوار می‌کند، به تقویت هویت دینی و انسجام اجتماعی کمک می‌کند.

بخش ششم: بازنگری در آموزش و تولید علمی

نقد آموزش غیرعلمی

آموزش غیرعلمی، مانند خواندن متون عربی به فارسی بدون تسلط بر زبان اصلی، مانند تلاش برای نوشیدن آب از کوزه‌ای شکسته است. این روش، به کاهش عمق علمی و اعتبار علوم دینی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این رویکرد، بر ضرورت آموزش دقیق متون دینی تأکید دارند. این آموزش، مانند کلیدی که قفل معرفت را می‌گشاید، به فهم عمیق علوم دینی کمک می‌کند.

انباشت تحقیقات بی‌کیفیت

انباشت تحقیقات بی‌کیفیت در حوزه‌ها، مانند کالاهایی که در انبار خاک می‌خورند، نشان‌دهنده فقدان استانداردهای علمی است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌هایی از تحقیقات غیرقابل انتشار، بر ضرورت ارزیابی دقیق و انتشار تحقیقات باکیفیت تأکید دارند. این ارزیابی، مانند غربالگری که گندم را از کاه جدا می‌کند، به ارتقای کیفیت علوم دینی کمک می‌کند.

نظم در برنامه‌های درسی

برنامه‌های درسی حوزه‌ها باید، مانند نقشه‌ای دقیق، با واحدهای درسی، امتحانات و تحقیقات نظام‌مند شوند. این نظم، مانند جریانی که رودخانه را هدایت می‌کند، به افزایش کیفیت آموزش و تولید علمی کمک می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که بدون این نظم، علوم دینی در گرداب اهمال غرق خواهند شد.

بخش هفتم: ضرورت اصلاح خرابی‌های گذشته

محدودیت‌های عالمان گذشته

عالمان گذشته، مانند شیخ انصاری و ملاصدرا، هرچند چون ستارگانی در آسمان علم درخشیدند، اما آثارشان به دلیل محدودیت‌های زمانی و فقدان ابزارهای علمی مدرن، از نواقص رنج می‌برند. این آثار، مانند بناهایی کهن، نیازمند بازسازی و نوسازی‌اند تا پاسخگوی نیازهای معاصر باشند. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت بازنگری این آثار تأکید دارند تا علوم دینی از کهنگی رهایی یابند.

پیشرفت جامعه معاصر

جامعه معاصر، مانند رودی که با شتاب به پیش می‌رود، با پیشرفت‌های علمی و فناوری، از علوم دینی سنتی پیشی گرفته است. نسل جدید، مانند پرندگانی که در آسمان نوآوری پرواز می‌کنند، علوم دینی را به چالش کشیده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت انطباق علوم دینی با این پیشرفت‌ها تأکید دارند تا این علوم بتوانند پاسخگوی نیازهای نسل جدید باشند.

اصلاح خرابی‌های گذشته

اصلاح خرابی‌های تاریخی علوم دینی، مانند بازسازی بنایی کهن، برای احیای جایگاه این علوم ضروری است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این نکته، معتقدند که حذف اهمال و ایجاد نظام علمی، مانند جریانی که خاک را شست‌وشو می‌دهد، علوم دینی را از انقراض نجات خواهد داد.

جمع‌بندی

درس‌گفتار هفتاد و هشتم استاد فرزانه قدس‌سره، چونان مشعلی فروزان، مسیر احیای علوم دینی را روشن می‌سازد. این درس‌گفتار، با نقد اهمال معاصر و انقراض تدریجی علوم دینی، راهکارهایی علمی و نظام‌مند برای بازسازی این علوم ارائه می‌دهد. ایجاد سیستمی علمی با آزمایشگاه، زایشگاه و پیرایشگاه، همراه با مدیریت کارآمد و نظم آموزشی، مانند ستون‌هایی استوار، علوم دینی را از سستی رهایی می‌بخشد. عرضه دستاوردهای علمی، خودکفایی اقتصادی و ترویج اخلاق، مانند گوهرهایی که در تاج معرفت می‌درخشند، به تقویت جایگاه علوم دینی کمک می‌کنند. اصلاح خرابی‌های گذشته و انطباق با پیشرفت‌های معاصر، مانند جریانی زلال، علوم دینی را به سوی پویایی و تأثیرگذاری هدایت می‌کند. این نوشتار، با بازنویسی و تبیین تمامی نکات درس‌گفتار، طالبان علم را به سوی احیای این گنجینه ارزشمند رهنمون می‌سازد.