متن درس

مبادی عرفان محبوبین: بازسازی عرفان شیعی برای جهان معاصر

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه یکصد و هشت)

مقدمه

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه یکصد و هشت (تاریخ ۳ / ۴ / ۱۳۹۸)، به کاوش در مبادی عرفان محبوبین در اندیشه اسلامی می‌پردازد. عرفان شیعی، به‌عنوان جریانی پویا و کارآمد، نیازمند بازسازی و نوآوری است تا پاسخگوی نیازهای جامعه معاصر و آینده باشد. این بازسازی، با تقویت منطق نظری و عملی، حذف رسوبات کلامی و درویشی، بازنگری مدارک روایی، و توجه به انسان معاصر به‌عنوان موضوع عرفان، امکان‌پذیر است. استاد با رویکردی انتقادی و اصلاحی، چالش‌های موجود در عرفان کنونی را تحلیل کرده و بر ضرورت پالایش و شفافیت آن تأکید دارند. این متن، با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و استعارات معنوی، مفاهیم را به‌گونه‌ای منسجم و روشن برای مخاطبان متخصص ارائه می‌دهد. هدف، ارائه متنی علمی است که ضمن وفاداری به محتوای اصلی، راهکارهایی برای احیای عرفان شیعی در دنیای مدرن ارائه کند.

بخش نخست: ضرورت پویایی و تقویت منطق در عرفان شیعی

پویایی عرفان شیعی

عرفان شیعی، برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر، باید جریانی پویا و کارآمد باشد. استاد تأکید دارند که عرفان محبوبین، به‌عنوان شاخه‌ای از عرفان شیعی، باید در جهات متعدد توانمندی خود را نشان دهد. این پویایی، مانند جویباری زلال، از دل معرفت دینی سرچشمه می‌گیرد و با نوآوری و انطباق با نیازهای زمان، به باروری معنوی و علمی منجر می‌شود. عرفان شیعی، برای آنکه بتواند در دنیای مدرن نقشی مؤثر ایفا کند، باید از ایستایی و تکرار پرهیز کرده و با نگاهی نو به مسائل انسانی پاسخ دهد.

کادر درنگ

تقویت منطق نظری و عملی

منطق، ستون فقرات عرفان شیعی است. استاد تأکید دارند که عرفان محبوبین نیازمند منطقی قوی در دو بعد نظری و عملی است. منطق نظری، مانند نقشه‌ای دقیق، چارچوب فکری عرفان را ترسیم می‌کند، درحالی‌که منطق عملی، مانند ورزشکاری ورزیده، از طریق تمرین و مناظره به تقویت توانمندی‌های عرفانی می‌پردازد. منطق حوزوی کنونی، به دلیل محدودیت‌ها و ماهیت صرفاً تئوریک، نمی‌تواند نیازهای عرفان پویا را برآورده سازد. این ضعف، مانند درختی بی‌ریشه، مانع از رشد عرفان در بستر جامعه شده است. استاد پیشنهاد می‌کنند که منطق عملی، از طریق رزمایش‌های فکری و مناظرات مبتنی بر قواعد منطقی، تقویت شود تا عرفان به نیرویی کارآمد تبدیل گردد.

کادر درنگ

نقد ضعف‌های منطق حوزوی

استاد با نقدی صریح، به محدودیت‌های منطق حوزوی اشاره دارند. این منطق، به دلیل فقدان پویایی و کارایی عملی، نمی‌تواند بستر مناسبی برای عرفان شیعی فراهم آورد. علم دینی، برای آنکه بتواند در برابر چالش‌های فکری و علمی دنیای مدرن ایستادگی کند، باید منطقی پویا و کاربردی توسعه دهد. استاد با تمثیلی زیبا، منطق را به پهلوانی تشبیه می‌کنند که تنها با تمرین مداوم و رویارویی با حریفان، به نیرویی شکست‌ناپذیر تبدیل می‌شود. این دیدگاه، بر ضرورت بازنگری در روش‌های آموزشی علم دینی تأکید دارد.

کادر درنگ

مشکلات منطق نظری

منطق نظری کنونی، با چالش‌های متعددی روبه‌روست که مانع از توسعه عرفان شیعی شده‌اند. استاد تأکید دارند که اشکالات موجود در منطق نظری، مانند خارهایی در مسیر، کارایی عرفان را کاهش داده‌اند. برای رفع این اشکالات، باید منابع منطقی بازنگری شده و کاستی‌های آن‌ها شناسایی گردد. این بازنگری، مانند پالایش آبی گل‌آلود، به شفافیت منطق و تقویت عرفان منجر خواهد شد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، بر ضرورت پویایی عرفان شیعی و تقویت منطق نظری و عملی تأکید دارد. عرفان محبوبین، برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر، باید از ایستایی پرهیز کرده و با منطقی ورزیده و کارآمد، به نیرویی مؤثر تبدیل شود. نقد ضعف‌های منطق حوزوی و اشکالات منطق نظری، بر لزوم بازنگری در روش‌های آموزشی علم دینی تأکید دارد.

بخش دوم: پالایش عرفان از رسوبات کلامی و درویشی

حذف رسوبات کلامی

استاد تأکید دارند که عرفان محبوبین باید از رسوبات کلامی پالایش شود. این رسوبات، مانند غباری بر آینه عرفان، مانع از درخشش اصالت آن شده‌اند. تأثیر کلام بر عرفان، به دلیل انتقال مفاهیم غیرضروری از علم کلام به عرفان، به تضعیف منطق و توانمندی عرفانی منجر شده است. برای احیای عرفان شیعی، باید این رسوبات شناسایی و حذف شوند تا عرفان به شفافیت و اصالت خود بازگردد.

کادر درنگ

نقد تأثیر کلام بر عرفان

استاد با اشاره به تاریخ عرفان اسلامی، بیان می‌دارند که کلام، به دلیل نفوذ در عرفان، رسوباتی را به همراه آورده که مانع از رشد عرفان شده‌اند. این رسوبات، مانند بار اضافی بر دوش عرفان، از توانمندی آن کاسته‌اند. علم دینی باید با بازنگری در این تأثیرات، عرفان را از بار کلامی غیرضروری رها سازد تا به نیرویی پویا و کارآمد تبدیل شود.

حذف رسوبات درویشی

استاد با نقدی صریح، به رسوبات درویشی در عرفان اشاره دارند. درویشی، با ترویج گدایی و مفاهیمی مانند فقر به‌عنوان فخر، از عرفان اصیل دور شده و به انحرافاتی مانند تأثیرات استعماری منجر شده است. استاد با تمثیلی از کشکول درویشان، این انحراف را به زنجیری تشبیه می‌کنند که عرفان را به بند کشیده است. علم دینی باید با حذف این رسوبات، عرفان را از درویشی متمایز سازد.

کادر درنگ

نقد انحرافات درویشی

استاد با اشاره به تاریخ درویشی، به تأثیرات استعماری و انحرافاتی مانند ماسونری اشاره دارند. درویشان، با ترویج مفاهیمی مانند «الفقر فخری»، به انباشت ثروت‌های غیرمشروع در خانقاه‌ها منجر شده‌اند. این انحراف، مانند شاخه‌ای خشکیده، از درخت عرفان جدا شده و به جای رشد معنوی، به فساد مالی انجامیده است. علم دینی باید این انحرافات را اصلاح کرده و عرفان را به مسیر اصیل خود بازگرداند.

کادر درنگ

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، بر ضرورت پالایش عرفان شیعی از رسوبات کلامی و درویشی تأکید دارد. رسوبات کلامی، عرفان را از اصالت خود دور کرده و درویشی، با ترویج گدایی و انحرافات استعماری، به تضعیف عرفان منجر شده است. علم دینی باید با حذف این رسوبات، عرفان را به شفافیت و اصالت بازگرداند.

بخش سوم: بازنگری مدارک روایی و نقد روایات غیرعقلانی

بازنگری مدارک روایی

استاد تأکید دارند که مدارک روایی عرفان، که توسط اهل سنت و شیعه استفاده شده‌اند، باید بازنگری شوند. بسیاری از این روایات، فاقد سند معتبر بوده و باید بر اساس متن و دلالت عقلانی سنجیده شوند. این بازنگری، مانند غربال کردن گندم از کاه، به حذف روایات غیرمعتبر و حفظ متون معتبر منجر خواهد شد. علم دینی باید این فرآیند را با دقت و روش‌مندی انجام دهد.

کادر درنگ

اولویت دلالت بر سند

استاد با تأکید بر اصول فقه شیعی، بیان می‌دارند که در بررسی روایات، دلالت عقلانی متن بر سند مقدم است. سند، تنها در صورتی معتبر است که متن آن با عقل جمعی سازگار باشد. این دیدگاه، مانند چراغی در تاریکی، مسیر ارزیابی روایات را روشن می‌سازد و از پذیرش متون غیرعقلانی جلوگیری می‌کند.

کادر درنگ

نقد روایت «الفقر فخری»

استاد با نقدی عمیق، به روایت «الفقر فخری» (ترجمه: فقر افتخار من است) می‌پردازند. این روایت، به دلیل ناسازگاری با عقل جمعی، باید از عرفان حذف شود. فقر، به معنای کمبود و نقص، مانند ستون فقراتی شکسته، با فخر و افتخار ناسازگار است. عقل بشر، اعم از مومن و غیرمومن، فقر را قبیح می‌داند و فخر را در دارایی و کمال می‌جوید. استاد با تمثیلی از کودکی که به لباس نو افتخار می‌کند، این حقیقت را روشن می‌سازند که فخر، در دارایی و زیبایی نهفته است، نه در کمبود و پریشانی.

کادر درنگ

نقد فخر به فقر

استاد با بهره‌گیری از عقل جمعی، به نقد فخر به فقر می‌پردازند. هیچ انسانی، به‌طور طبیعی، به کمبود و نداری افتخار نمی‌کند، مگر آنکه دچار اختلال ذهنی باشد. این دیدگاه، مانند آینه‌ای روشن، حقیقت را منعکس می‌کند که فخر، در دارایی و کمال است، نه در فقر و نقص. علم دینی باید این اصل را ترویج دهد تا از انحرافات عرفانی جلوگیری شود.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، بر ضرورت بازنگری مدارک روایی و نقد روایات غیرعقلانی تأکید دارد. دلالت عقلانی متن، بر سند مقدم است و روایاتی مانند «الفقر فخری» به دلیل ناسازگاری با عقل جمعی، باید حذف شوند. این بازنگری، به شفافیت عرفان شیعی و تقویت پایه‌های عقلانی آن کمک می‌کند.

بخش چهارم: سیره معصومین و نقد ایثار غیرعقلانی

سیره ائمه در ساده‌زیستی

استاد با اشاره به سیره معصومین علیهم‌السلام، تأکید دارند که ائمه، زندگی ساده اما آبرومندانه‌ای داشتند و هیچ‌گاه دست نیاز به سوی دیگران دراز نکردند. این سیره، مانند ستاره‌ای درخشان، مسیر عرفان اصیل را روشن می‌سازد. معصومین، با استقلال مالی و پرهیز از گدایی، الگویی برای عرفان شیعی ارائه داده‌اند.

کادر درنگ

نقد ایثار غیرعقلانی

استاد با تمثیلی زیبا، ایثار غیرعقلانی را به فردی تشبیه می‌کنند که لباس خود را به دیگری می‌دهد و خود برهنه می‌ماند، که این نه ایثار، بلکه اعوجاج است. ایثار واقعی، مانند آبی که از چشمه‌ای جوشان به دیگران می‌رسد، بدون ایجاد اختلال برای خود و خانواده انجام می‌شود. استاد تأکید دارند که چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است، و ایثار نباید به زیان خود یا دیگران باشد.

کادر درنگ

نقد خرافات تاریخی

استاد با نقد خرافاتی مانند قرض گرفتن امیرالمؤمنین علیه‌السلام از غیرمسلمانان، تأکید دارند که چنین روایاتی با سیره معصومین سازگار نیست. این خرافات، مانند علف‌های هرز، به تحریف تاریخ دینی منجر شده‌اند. علم دینی باید با بازنگری تاریخی، این خرافات را اصلاح کند.

کادر درنگ

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، بر سیره ساده‌زیستانه و آبرومندانه معصومین علیهم‌السلام و نقد ایثار غیرعقلانی تأکید دارد. ایثار واقعی، بدون زیان به خود و دیگران انجام می‌شود، و خرافات تاریخی باید از عرفان حذف شوند تا سیره اصیل معصومین حفظ گردد.

بخش پنجم: انسان معاصر و تحولات عرفانی

شناخت انسان معاصر

استاد تأکید دارند که عرفان شیعی باید انسان معاصر را موضوع خود قرار دهد. انسان امروز، مانند پرنده‌ای که در آسمان‌های جدید پرواز می‌کند، با انسان گذشته تفاوت‌های بنیادین دارد. تحولات اجتماعی، روان‌شناختی و فناوری، انسان معاصر را از انسان پنجاه سال پیش متمایز کرده است. استاد با تمثیلی از گاری به وسایل پیشرفته امروزی، این تحول را به تصویر می‌کشند. عرفان باید با شناخت این انسان جدید، به نیازهای او پاسخ دهد.

کادر درنگ

انسان کامل در عرفان شیعی

استاد تأکید دارند که در عرفان محبوبین، انسان کامل معصومین علیهم‌السلام هستند. این دیدگاه، مانند خورشیدی درخشان، عرفان شیعی را از دیگر جریان‌ها متمایز می‌سازد. انسان کامل، نه تنها در مقام عصمت، بلکه در کمالات انسانی، الگویی برای عرفان شیعی است.

کادر درنگ

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، بر ضرورت شناخت انسان معاصر و جایگاه معصومین علیهم‌السلام به‌عنوان انسان کامل در عرفان شیعی تأکید دارد. عرفان باید با انطباق با تحولات انسانی، به نیازهای جامعه معاصر پاسخ دهد.

بخش ششم: مغیبات عرفانی و عنایات الهی

تمایز عرفان نظری و عملی

استاد تأکید دارند که عرفان نظری باید از عرفان عملی متمایز شود. عرفان نظری، مانند نقشه‌ای برای سفر، چارچوب فکری را فراهم می‌کند، درحالی‌که عرفان عملی، مانند خود سفر، به تجربه و شهود منجر می‌شود. این تمایز، به شفافیت عرفان کمک می‌کند و از اختلاط مفاهیم نظری و عملی جلوگیری می‌نماید.

کادر درنگ

مغیبات عرفانی

مغیبات، میوه‌های عرفان هستند که با عنایات الهی و رزق حلال به دست می‌آیند. استاد با تمثیلی از طنابی بین دو کوه، مغیبات را به سفری دشوار تشبیه می‌کنند که نیازمند نظم و دقت است. مغیبات، در سه سطح حسی، دلی و روحی ظاهر می‌شوند. غیب حسی، به ادراک موجودات غیرمادی، غیب دلی، به شهود الهی، و غیب روحی، به شهود ذات الهی منجر می‌شود. این مراحل، مانند پله‌هایی به سوی قله عرفان، عارف را به کمال می‌رسانند.

کادر درنگ

خطرات مغیبات

استاد با اشاره به خطرات مغیبات، تأکید دارند که ورود به این مراحل، مانند راه رفتن روی طنابی باریک، ممکن است به اختلالات روانی منجر شود. برخی سالکان، به دلیل گم کردن مسیر در مغیبات، دچار آسیب شده‌اند. این خطر، مانند دریایی طوفانی، نیازمند هدایت و دقت است.

کادر درنگ

غیب دلی و شهود الهی

استاد با نقل سخن امام حسین علیه‌السلام، عَمِيَتْ عَيْنٌ لَا تَرَاكَ (ترجمه: کور است چشمی که تو را نبیند)، بر شهود الهی در غیب دلی تأکید دارند. این سخن، مانند نوری در تاریکی، عارف را به سوی شهود الهی هدایت می‌کند. شعر عرفانی نیز، با به تصویر کشیدن این شهود، به تعمیق عرفان کمک می‌کند.

کادر درنگ

ایثار عارفانه حضرت زهرا

استاد با نقل سخن حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، الجار ثم الدار (ترجمه: ابتدا همسایه، سپس خانه)، به ایثار عارفانه معصومین اشاره دارند. این ایثار، مانند دری از آسمان، مختص معصومین است که با عنایات الهی همراه است. استاد تأکید دارند که این ایثار، برای عامه مردم ممکن نیست و نباید به اشتباه دنبال شود.

کادر درنگ

اسراء و مغیبات

استاد با اشاره به آیه سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى (ترجمه: پاک است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاه از مسجدالحرام به سوی مسجدالاقصی سیر داد)، اسراء را نمونه‌ای از مغیبات عرفانی معرفی می‌کنند. این تجربه، مانند سفری به ماورای عالم مادی، مختص معصومین است و نباید به اشتباه عمومیت یابد.

کادر درنگ

رزق حلال و عرفان

استاد تأکید دارند که دستیابی به مغیبات عرفانی، با رزق حلال ممکن است. رزق حرام، مانند سمی در رگ‌های عرفان، مانع از رشد معنوی می‌شود. استاد با تمثیلی از نان زحمت و عافیت، بر اهمیت رزق حلال تأکید دارند و آن را شرط موفقیت عارف می‌دانند.

کادر درنگ

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، بر تمایز عرفان نظری و عملی، اهمیت مغیبات عرفانی، و نقش رزق حلال در دستیابی به آن‌ها تأکید دارد. مغیبات، در سه سطح حسی، دلی و روحی، میوه‌های عرفان هستند که با عنایات الهی و رزق حلال محقق می‌شوند. ایثار عارفانه معصومین و تجربه اسراء، مختص آن‌هاست و نباید به اشتباه عمومیت یابد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی مبادی عرفان محبوبین در اندیشه اسلامی پرداخت. عرفان شیعی، برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر، نیازمند پویایی، تقویت منطق نظری و عملی، پالایش از رسوبات کلامی و درویشی، بازنگری مدارک روایی، و توجه به انسان معاصر است. معصومین علیهم‌السلام، به‌عنوان انسان کامل، الگویی برای عرفان شیعی ارائه داده‌اند. مغیبات عرفانی، با عنایات الهی و رزق حلال، میوه‌های عرفان هستند که در سه سطح حسی، دلی و روحی ظاهر می‌شوند. نقد روایات غیرعقلانی و خرافات، بر ضرورت بازنگری عقلانی در علم دینی تأکید دارد. این مباحث، راهکارهایی برای احیای عرفان شیعی در دنیای مدرن ارائه می‌دهند که با تکیه بر عقل جمعی، رزق حلال و شناخت انسان معاصر، به کمالات معنوی و علمی منجر می‌شود.