متن درس

جلسات دورهمی: پیوند علم، فلسفه و دین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیزدهم)

دیباچه

این نوشتار، بازنویسی و تحلیلی جامع از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه سیزدهم است که به بررسی پیوند عمیق میان فیزیک مدرن، فلسفه اسلامی و علوم دینی می‌پردازد. هدف این متن، ارائه دیدگاهی منسجم و عمیق به خوانندگان فرهیخته‌ای است که در پی فهم ارتباط میان علم تجربی، تأملات فلسفی و معارف دینی‌اند. با بهره‌گیری از زبانی روشن و متین، این اثر تلاش دارد تا مفاهیم پیچیده را با دقت و ژرفا تبیین کند، در حالی که روح و پیام اصلی درس‌گفتارها را حفظ می‌نماید. ساختار این نوشتار به گونه‌ای طراحی شده که با ارائه عناوین و زیرعناوین دقیق، محتوای هر بخش به روشنی عرضه گردد و خواننده را در مسیری منسجم از تأملات علمی و دینی همراهی کند.

بخش یکم: تبدیل ماده و انرژی در نگاه علمی و دینی

تبیین مفهوم تبدیل ماده

درس‌گفتار با بررسی مفهوم بنیادین تبدیل ماده آغاز می‌شود. استاد با اشاره به آزمایش‌های لاوازیه، نشان می‌دهند که ماده در فرآیند سوختن نابود نمی‌گردد، بلکه به اشکال دیگر مانند دود و گاز تبدیل می‌شود. این دیدگاه با اصل قرآنی پیوند می‌یابد که بیان می‌دارد هیچ‌چیز در هستی معدوم نمی‌شود، بلکه به صورت‌های دیگر تحول می‌یابد. این مفهوم، نه‌تنها با قانون بقای ماده در فیزیک مدرن هم‌خوانی دارد، بلکه با تأملات فلسفی و دینی نیز سازگار است.

قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ۝ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ

گفت: چه کسی استخوان‌ها را زنده می‌کند در حالی که پوسیده‌اند؟ بگو: همان کسی که آن‌ها را نخستین بار آفرید، زنده می‌کند و او به هر آفرینشی داناست (سوره یس، آیات ۷۸-۷۹).

این آیه، بر اصل بقای وجود و عدم معدومیت ماده تأکید دارد و نشان می‌دهد که خلقت الهی، پیوسته و بدون انقطاع است. استاد با این تطبیق، پیوند عمیقی میان علم تجربی و معارف قرآنی برقرار می‌کنند.

رد نظریه اعاده معدوم

استاد نظریه اعاده معدوم را که در برخی مکاتب فلسفی مطرح شده، رد می‌کنند و تأکید دارند که در هستی، هیچ‌چیز نابود نمی‌شود، بلکه به صورت‌های گوناگون تحول می‌یابد. این دیدگاه، هم‌سو با قانون بقای ماده و انرژی در فیزیک مدرن است که ماده و انرژی را قابل تبدیل به یکدیگر می‌داند.

اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ

خداوندی که جز او خدایی نیست، زنده و پاینده است. نه چرت او را فرا می‌گیرد و نه خواب. آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست (سوره بقره، آیه ۲۵۵).

این آیه، بر پیوستگی و تداوم خلقت الهی تأکید دارد و با دیدگاه علمی مبنی بر تبدیل ماده و انرژی هم‌خوانی دارد. استاد با این استدلال، نشان می‌دهند که فلسفه اسلامی می‌تواند با علم مدرن هم‌گرا شود.

بخش دوم: اتحاد ماده و انرژی در نظریه نسبیت

نظریه انیشتین و تعریف انرژی

استاد به نظریه انیشتین اشاره دارند که ماده و انرژی را متحد و قابل تبدیل به یکدیگر می‌داند. انرژی به‌عنوان توانایی انجام کار تعریف شده و ماده به‌عنوان چیزی که جرم و حجم دارد، معرفی می‌گردد. این دیدگاه، با مفهوم قوه در فلسفه اسلامی پیوند می‌یابد که توانایی بالقوه را در موجودات نشان می‌دهد.

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ

بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمدوشد شب و روز، نشانه‌هایی است برای خردمندان (سوره آل‌عمران، آیه ۱۹۰).

این آیه، بر حکمت نهفته در خلقت اشاره دارد و نظریه انیشتین را به‌عنوان نشانه‌ای از این حکمت الهی تأیید می‌کند. استاد با این تطبیق، بر پیوند عمیق میان علم و دین تأکید دارند.

اصالت جرم در تعریف ماده

استاد پرسشی بنیادین مطرح می‌کنند: آیا جرم یا حجم در تعریف ماده اصالت دارد؟ با تحلیل دقیق، نتیجه می‌گیرند که جرم، ویژگی اصلی ماده است، زیرا ماده بدون حجم قابل تصور نیست، اما حجم بدون جرم ممکن است وجود نداشته باشد. این دیدگاه، با مثال سیاه‌چاله‌ها تقویت می‌شود که جرم در آن‌ها فشرده و حجم ناچیز است.

صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ ۚ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ

صنعت الهی که هر چیزی را استوار کرده است. او به آنچه می‌کنید آگاه است (سوره نمل، آیه ۸۸).

این آیه، بر دقت و استواری خلقت الهی تأکید دارد و اصالت جرم در ماده را به‌عنوان بخشی از این نظم الهی تأیید می‌کند.

بخش سوم: چالش‌های متافیزیک و نقش صنعت

امکان تبدیل مجردات به ماده

استاد نظریه‌ای نوین مطرح می‌کنند که مجردات (موجودات غیرمادی) می‌توانند به ماده تبدیل شوند و بالعکس. این دیدگاه، تلاشی برای گسترش مفاهیم فیزیک به حوزه متافیزیک است و از محدودیت‌های مادی‌گرایی در علم مدرن انتقاد می‌کند.

وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ

و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود (سوره هود، آیه ۷).

این آیه، بر جامعیت خلقت الهی اشاره دارد و امکان تبدیل مجردات به ماده را به‌عنوان بخشی از این جامعیت تأیید می‌کند.

چالش تعریف مجردات در فیزیک

استاد به دشواری تعریف مجردات در چارچوب فیزیک اشاره دارند و معتقدند که نزدیک‌ترین مرتبه مجردات به انرژی است. با این حال، برای اثبات این رابطه، نیاز به ابزارهای جدید و پیشرفت‌های صنعتی است.

فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ۖ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَىٰ إِلَيْكَ وَحْيُهُ ۖ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا

و خداوند، پادشاه حق، برتر است. و پیش از آنکه وحی آن به تو تمام شود، در قرآن شتاب مکن و بگو: پروردگارا، بر دانشم بیفزا (سوره طه، آیه ۱۱۴).

این آیه، بر ضرورت جست‌وجوی دانش و توسعه ابزارهای علمی برای فهم حقایق متافیزیکی تأکید دارد.

نقش صنعت در پیشرفت علم

استاد تأکید دارند که صنعت، پیش‌نیاز پیشرفت علم است و بدون ابزارهای صنعتی، فهم عمیق هستی ممکن نیست. این دیدگاه، از دیدگاه‌های صرفاً نظری انتقاد می‌کند و بر ضرورت توسعه فناوری تأکید دارد.

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ

و برایشان هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید (سوره انفال، آیه ۶۰).

این آیه، بر استفاده از امکانات و ابزارهای پیشرفته برای پیشرفت علمی و دینی تأکید دارد.

بخش چهارم: نقد محدودیت‌های علم دینی و فلسفه سنتی

نقد محدودیت‌های علم دینی

استاد از محدودیت‌های علم دینی در فهم مفاهیم عمیق مانند وزن اعمال انتقاد دارند و معتقدند که این محدودیت‌ها به دلیل فقدان ابزارهای صنعتی است. این دیدگاه، بر ضرورت پویایی و استفاده از فناوری‌های مدرن در علوم دینی تأکید دارد.

فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ

پس چرا از هر فرقه‌ای از آنان گروهی کوچ نمی‌کنند تا در دین تفقّه کنند (سوره توبه، آیه ۱۲۲).

این آیه، بر ضرورت تفقّه و ژرف‌اندیشی در دین تأکید دارد و از علم دینی دعوت می‌کند تا با ابزارهای نوین به فهم عمیق‌تر دست یابد.

نقد فلسفه سنتی

استاد به محدودیت‌های فلسفه سنتی، مانند استدلال‌های ابن‌سینا برای اثبات غیب، انتقاد دارند و معتقدند که این روش‌ها ناکافی‌اند. این نقد، بر ضرورت بازنگری در روش‌های فلسفی و استفاده از ابزارهای علمی مدرن تأکید دارد.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ

بدترین جنبندگان نزد خدا کسانی‌اند که کران و لالان‌اند و تعقل نمی‌کنند (سوره انفال، آیه ۲۲).

این آیه، بر اهمیت عقلانیت و بازنگری در روش‌های سنتی تأکید دارد و دیدگاه استاد را در نقد فلسفه سنتی تقویت می‌کند.

بخش پنجم: ضرورت نوآوری و شجاعت علمی

تشویق به نوآوری علمی

استاد پژوهشگران را به شجاعت در بیان دیدگاه‌های نوین و نوآوری در علم تشویق می‌کنند و از ترس از انتقادات اجتماعی انتقاد دارند. این دیدگاه، بر اهمیت آزادی علمی و عبور از محدودیت‌های فرهنگی تأکید دارد.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هر که از شما از دینش بازگردد، به‌زودی خدا قومی را می‌آورد که آن‌ها را دوست دارد و آن‌ها او را دوست دارند، با مؤمنان فروتن و با کافران سرفرازند (سوره مائده، آیه ۵۴).

این آیه، بر شجاعت در راه حق و نوآوری علمی تأکید دارد و دیدگاه استاد را در تشویق به شجاعت علمی تقویت می‌کند.

نقد تکبر علمی

استاد از تکبر علمی بشر انتقاد دارند و معتقدند که دانش کنونی بشر در مقایسه با عظمت هستی ناچیز است. این دیدگاه، بر تواضع علمی و شناخت محدودیت‌های دانش بشری تأکید دارد.

إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ

بی‌گمان کسانی که از پروردگارشان در نهان می‌ترسند، برایشان آمرزش و پاداشی بزرگ است (سوره ملک، آیه ۱۲).

این آیه، بر تواضع در برابر عظمت الهی تأکید دارد و نقد استاد به تکبر علمی را تأیید می‌کند.

بخش ششم: نگاهی به آینده علم و دین

پیشنهاد توسعه ابزارهای صنعتی

استاد تأکید دارند که برای کشف حقایق متافیزیکی، نیاز به توسعه ابزارهای صنعتی است که بتوانند موجودات غیرمادی را سنجش کنند. این دیدگاه، بر پیوند علم و فناوری با متافیزیک تأکید دارد.

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ

و برایشان هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید (سوره انفال، آیه ۶۰).

این آیه، بر ضرورت استفاده از ابزارهای پیشرفته برای فهم حقایق دینی و علمی تأکید دارد.

سه راهکار برای کشف حقایق متافیزیکی

استاد سه راهکار برای کشف حقایق متافیزیکی پیشنهاد می‌دهند: استخراج از دین، تجربه شخصی، و پیشرفت‌های علمی جهانی در آینده. این راهکارها، جامعیت رویکرد استاد در پیوند دین، تجربه، و علم را نشان می‌دهد.

فَبَشِّرْ عِبَادِ ۝ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ

بندگانم را بشارت ده، کسانی که سخن را می‌شنوند و بهترین آن را پیروی می‌کنند (سوره زمر، آیات ۱۷-۱۸).

این آیه، بر جامعیت در جست‌وجوی حقیقت تأکید دارد و دیدگاه استاد را در ارائه راهکارهای متنوع برای کشف حقایق متافیزیکی تأیید می‌کند.

جمع‌بندی

درس‌گفتار سیزدهم استاد فرزانه قدس‌سره، تلاشی عمیق و نوین برای پیوند مفاهیم فیزیک مدرن، فلسفه اسلامی، و علوم دینی است. با بررسی مفاهیم بنیادین مانند تبدیل ماده و انرژی، اصالت جرم، و امکان تبدیل مجردات به ماده، چارچوبی جامع برای فهم هستی ارائه می‌شود. تأکید بر نقش صنعت به‌عنوان پیش‌نیاز علم، نقد محدودیت‌های علم دینی و فلسفه سنتی، و تشویق به نوآوری و شجاعت علمی، از ویژگی‌های برجسته این درس‌گفتار است.

استاد با استناد به آیات قرآن کریم و تطبیق آن‌ها با مفاهیم علمی، بر ضرورت هم‌گرایی علم و دین تأکید دارند. پیشنهاد توسعه ابزارهای صنعتی برای سنجش مفاهیم متافیزیکی مانند وزن اعمال، نشان‌دهنده نگاهی آینده‌نگر و پویا به علم دینی است. نقد تکبر علمی و دعوت به تواضع، همراه با تأکید بر شناخت موقعیت بشری در عالم هستی، این درس‌گفتار را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران علوم دینی و فیزیک تبدیل می‌کند.

این متن، با ارائه تحلیل‌های تفصیلی و تکیه بر آیات قرآن کریم، نقشه راهی برای پژوهشگران ارائه می‌دهد که به دنبال فهم عمیق‌تر پیوند علم، فلسفه، و دین هستند. استاد با این رویکرد، نه‌تنها به پالایش علم دینی کمک می‌کنند، بلکه زمینه‌ساز نوآوری‌های علمی و دینی در آینده‌اند.