متن درس
جلسات دورهمی: بصیرت قرآنی و نقش جامعه قرآنی در هدایت اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه نوزدهم)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان در مسیر هدایت بشری، نه‌تنها کتابی برای تلاوت و تبرّک، بلکه منبعی بی‌کران از معرفت و بصیرت است که می‌تواند جامعه‌ای پویا و پیشرو را رقم زند. جامعه قرآنی، به‌سان نهالی که در سایه‌سار این کتاب آسمانی روییده، دارای ظرفیت‌هایی بی‌مانند برای روشنگری و هدایت اجتماعی است. این نوشتار، با تکیه بر معارف والای قرآنی، به بررسی نقش این جامعه در بصیرت‌افزایی، تأثیرگذاری بر تحولات اجتماعی و سیاسی، و شناسایی آسیب‌های پیشرو می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی ژرف و همه‌جانبه، راهکارهایی برای اعتلای جایگاه جامعه قرآنی در سپهر معرفتی و عملی ارائه گردد، تا این جامعه بتواند چونان ستاره‌ای درخشان، مسیر حق و حقیقت را برای همگان روشن سازد.
بخش نخست: بصیرت قرآنی، بنیاد جامعه پیشرو
تعریف بصیرت و جایگاه آن در جامعه قرآنی
بصیرت، چونان نوری در دل آدمی، بینشی است ژرف که حقیقت هر پدیده را چنان‌که هست نمایان می‌سازد. صاحب بصیرت، با چشمانی باز و قلبی آگاه، جریان‌های اجتماعی را می‌شناسد، خطا در فهم از او دور است و سیر تحولات را پیش‌بینی می‌کند. این بینش، در جامعه قرآنی، که باید چونان آیینه‌ای صاف بازتاب‌دهنده فرهنگ و آموزه‌های قرآن کریم باشد، جایگاهی محوری دارد. جامعه‌ای که با معارف قرآنی مأنوس است، گزینش‌هایش بر مدار حق و حقیقت شکل می‌گیرد و این امر، جز با آگاهی عمیق از قرآن کریم میسر نمی‌شود.
| درنگ: بصیرت قرآنی، توانایی تشخیص حق از باطل و پیش‌بینی سیر تحولات است که جامعه قرآنی را به پیشوایی اجتماعی رهنمون می‌سازد. |
فقدان معرفت قرآنی، چونان سدی استوار، مانع از تحقق جامعه‌ای می‌شود که بتواند به‌عنوان خواص جامعه، نقش روشنگری ایفا کند. این معرفت، نه‌تنها دانش ظاهری، بلکه تعمقی باطنی در معانی و تأویل آیات را طلب می‌کند که از رهگذر انس مداوم با قرآن و بهره‌گیری از هدایت عالمان دین به‌دست می‌آید.
نقش معرفت قرآنی در شکل‌گیری هویت جامعه قرآنی
معرفت قرآنی، چونان بنیانی استوار، پایه انتخاب‌های درست و حضور عاشقانه در میدان تکلیف است. از منظر فلسفی، هر عملی ریشه در اندیشه دارد و ارزش هر کنشی به معرفت پشتیبان آن وابسته است. روایتی از عالمان دین نقل است که ضربت شمشیر حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام در روز خندق، از عبادت جن و انس برتر دانسته شده، نه به سبب ظاهر عمل، بلکه به دلیل معرفتی که در پس آن نهفته بود. این معرفت، نیازمند مطالعه‌ای نظام‌مند و عمیق از قرآن کریم است که نه‌تنها به فهم ظاهری، بلکه به درک باطنی و تأویلی آیات منجر می‌شود.
جامعه قرآنی، برای آن‌که به‌راستی قرآنی باشد، باید دارای معرفت نظری نسبت به این کتاب آسمانی بوده و گزاره‌های علمی نهفته در آن را درک کند. ناآگاهی، چونان تاریکی‌ای فراگیر، فرد و جامعه را از نور قرآن کریم دور می‌دارد. کسی که با این کتاب الهی انس داشته باشد، نمی‌تواند فاقد معرفت و بصیرت باشد، و کسی که بصیرت دارد، گزینشی نادرست نخواهد داشت و با محبت و عشق در میدان تکلیف حاضر می‌شود.
تقدم علم و معرفت بر عمل در قرآن کریم
قرآن کریم، در آیاتی روشن، علم و معرفت را بر عمل مقدم می‌دارد و ایمان را عقدی قلبی مبتنی بر معرفت می‌داند. چنان‌که در سوره صف، آیات 10 و 11 می‌فرماید:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰ تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آیا شما را به تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک رهایی بخشد؟ به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این برای شما بهتر است، اگر بدانید.
این آیه، با تأکید بر «اگر بدانید»، علم را پیش‌نیاز ایمان و عمل معرفی می‌کند. جامعه‌ای که از این معرفت محروم باشد، نمی‌تواند به وظایف خود در قبال تحولات اجتماعی عمل کند. متأسفانه، تمرکز بیش از حد بر عمل ظاهری، بدون توجه به معرفت، جامعه را از دستیابی به بصیرت بازداشته و حتی شناخت حلال و حرام را در میان برخی کم‌رنگ ساخته است.
| درنگ: قرآن کریم، علم و معرفت را پیش‌نیاز ایمان و عمل می‌داند و جامعه قرآنی را به سوی تعقل و تأمل در آیات الهی فرا می‌خواند. |
جمع‌بندی بخش نخست
بصیرت قرآنی، چونان کلید گنجینه معرفت، جامعه قرآنی را به سوی هدایت و روشنگری رهنمون می‌سازد. این جامعه، با تکیه بر معارف قرآنی و انس با آیات الهی، می‌تواند به‌عنوان پیشوای اجتماعی، انتخاب‌هایی درست و مبتنی بر حق داشته باشد. با این حال، فقدان معرفت عمیق و تمرکز بر فعالیت‌های صوری، مانعی بزرگ در این مسیر است که نیازمند بازنگری در رویکردها و تقویت بنیان‌های معرفتی است.
بخش دوم: موانع و آسیب‌های جامعه قرآنی در مسیر بصیرت‌افزایی
تمرکز بر فعالیت‌های صوری و دوری از معرفت عمیق
جامعه قرآنی، به دلیل تمرکز بر فعالیت‌هایی چون قرائت، ترتیل و حفظ، از تفسیر و تأویل حقیقی قرآن کریم بازمانده و نتوانسته به‌گونه‌ای شایسته از نور معرفت این کتاب آسمانی بهره‌مند شود. این تمرکز بر ظواهر، چونان پرده‌ای بر دیدگان، مانع از آن شده که جامعه قرآنی به حکمت و بصیرت دست یابد و خیر عمومی را تشخیص دهد. کسی که بصیرت دارد، با محبت و صفای درونی، خیرخواه همگان می‌شود و در تندباد حوادث، به صلاح مردم اهتمام می‌ورزد.
| درنگ: تمرکز بر فعالیت‌های صوری مانند قرائت و حفظ، بدون توجه به فهم عمیق قرآنی، جامعه قرآنی را از نقش پیشوایی و خیرخواهی بازمی‌دارد. |
این آسیب، ریشه در رویکردی سطحی به قرآن کریم دارد که آن را به ابزاری برای تلاوت و ثواب تقلیل داده، در حالی که این کتاب، منبعی بی‌کران برای هدایت و روشنگری است.
مهجوریت قرآن کریم در جامعه قرآنی
قرآن کریم، در آیه 30 سوره فرقان، از مهجوریت خود نزد قوم شکوه می‌کند:
يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا
پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.
این مهجوریت، بزرگ‌ترین مانع در مسیر بصیرت‌افزایی جامعه قرآنی است. جامعه‌ای که به‌حق قرآن‌مدار باشد، باید چونان ستاره‌ای درخشان، نسبت به دیگر گروه‌های اجتماعی برتری یابد. با این حال، تمرکز بر فعالیت‌های ظاهری، این جامعه را از جایگاه شایسته‌اش دور ساخته است.
فقدان انسجام فکری و سازمانی
عدم انسجام فکری، چونان زنجیری بر پای جامعه قرآنی، مانع از شکل‌گیری سازماندهی مؤثر و تحرک لازم در این جامعه شده است. قرآن کریم، اندیشه را بر عمل مقدم می‌دارد و تا تفکری منسجم پدید نیاید، فعالیت‌های سازمانی به بار نخواهد نشست. این جامعه، هنوز به شناخت شایسته قرآن کریم نائل نشده و سیاست‌گذاری‌های قرآنی، گاه توسط افرادی طراحی می‌شود که خود از معرفت لازم برخوردار نیستند.
| درنگ: فقدان انسجام فکری و سازمانی، ریشه در ناآگاهی از معارف قرآنی دارد که نیازمند بازشناسی مبانی قرآن‌شناسی است. |
جمع‌بندی بخش دوم
جامعه قرآنی، با وجود ظرفیت‌های بی‌مانند، به دلیل تمرکز بر فعالیت‌های صوری، مهجوریت قرآن کریم، و فقدان انسجام فکری و سازمانی، از ایفای نقش محوری خود در بصیرت‌افزایی بازمانده است. رفع این موانع، نیازمند تغییر رویکرد از ظواهر به سوی فهم عمیق و کاربردی آیات، و بازسازی ساختارهای فکری و سازمانی با محوریت معارف قرآنی است.
بخش سوم: نقش جامعه قرآنی در تحولات اجتماعی و سیاسی
بصیرت قرآنی و خیرخواهی اجتماعی
انس با قرآن کریم، چونان جویباری زلال، نفس آدمی را از آلودگی‌ها پاک می‌سازد و او را به سوی تأمل، دقت و آگاهی رهنمون می‌کند. این صفا، ذهن را برای فهم حقیقت آماده ساخته و قدرت تشخیص و آینده‌نگری را به ارمغان می‌آورد. فرد قرآنی، با نور بصیرت، نقاب‌های فریب را کنار می‌زند و حقیقت را چنان‌که هست می‌شناسد. چنین فردی، نمی‌تواند نسبت به تکلیف خود بی‌تفاوت باشد و از حمایت کسانی که به دین آسیب می‌رسانند، پرهیز می‌کند.
| درنگ: بصیرت قرآنی، فرد را به خیرخواهی و انتخاب‌های درست هدایت می‌کند و او را از دام فریب و خدعه مصون می‌دارد. |
در تحولات اجتماعی و سیاسی، جامعه قرآنی می‌تواند چونان مشعلی فروزان، مسیر حق را روشن سازد و کوری مدعیان بصیرت را از روشنی حقیقت متمایز کند.
نقش مردم در حفظ نظام اسلامی
در جریان فتنه سال 1388 و حماسه نهم دی، نقش مردم، که جامعه قرآنی بخشی از آن‌هاست، در حفظ نظام اسلامی برجسته بود. با این حال، مردمی بودن این جامعه، چونان رودی که در دل دریا گم می‌شود، باعث شده نقش آن‌ها چندان به چشم نیاید. این امتداد مردمی، نقطه قوتی است که باید با سازماندهی علمی تقویت شود تا تأثیرگذاری جامعه قرآنی برجسته‌تر گردد.
مقایسه نقش مداحان و جامعه قرآنی
کار مداحان، بیشتر انگیزشی است و بر برانگیختن احساسات متمرکز است، در حالی که جامعه قرآنی باید بر بصیرت و بینش تأکید ورزد. هرچند هر دو گروه دارای جنبه‌های انگیزشی و بینشی هستند، اما اولویت جامعه قرآنی، تشخیص حق از باطل است. آسیب‌های مداحی، مانند تسویل‌های شیطانی، در جامعه قرآنی کمتر دیده می‌شود، اما این جامعه نیز به دلیل تمرکز بر صوت و لحن، از عمق معرفتی محروم مانده است.
رونق مداحی در جامعه، نه نشانه حسن کار آن‌ها، بلکه نتیجه کاستی‌هایی در تولید معارف عمیق قرآنی است. مداحان، با بهره‌گیری از ابزارهای موسیقایی و صداهای جذاب، میدان‌داری را از عالمان دین گرفته‌اند، در حالی که هدایت این گروه باید تحت نظارت علم دینی قرار گیرد.
| درنگ: جامعه قرآنی، با تأکید بر بصیرت و معرفت، باید از فعالیت‌های انگیزشی صرف فراتر رود و تحت هدایت علم دینی قرار گیرد. |
جمع‌بندی بخش سوم
جامعه قرآنی، با بهره‌مندی از بصیرت قرآنی، می‌تواند نقش پیشوایی در تحولات اجتماعی و سیاسی ایفا کند. این نقش، نیازمند انس عمیق با قرآن کریم، دوری از فعالیت‌های صوری، و هدایت توسط عالمان دین است. مردمی بودن این جامعه، نقطه قوتی است که باید با سازماندهی علمی تقویت شود تا تأثیرگذاری آن در صحنه‌های اجتماعی نمایان گردد.
بخش چهارم: راهکارهای اعتلای جامعه قرآنی
نیاز به شهر تحقیقاتی قرآنی
ایجاد شهری برای تحقیقات قرآنی، با حضور محققان برجسته، می‌تواند چونان کانونی نورانی، راه را برای کشف گزاره‌های علمی قرآن کریم هموار سازد. این شهر، باید از حضور افراد غیرمتخصص مصون بماند و امکانات لازم را در اختیار محققانی قرار دهد که به‌دنبال کشف حقایق قرآنی هستند، نه منافع مادی. قرآن کریم، منبعی جامع برای علوم انسانی و تجربی است و کشف این علوم، نیازمند تحقیقات نظام‌مند و حمایت از محققان واقعی است.
کاربردی‌سازی قرآن در زندگی
قرآن کریم، در آیه 82 سوره اسراء، خود را شفا و رحمت برای مؤمنان معرفی می‌کند:
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا
و از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است فرو می‌فرستیم، و ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.
این آیه، بر کاربردی بودن قرآن در زندگی فردی و اجتماعی تأکید دارد. قرآن کریم باید به ذهن و اندیشه مردم وارد شود، نه‌صرفاً به‌عنوان کتابی برای قرائت و ثواب. این امر، نیازمند نهادینه‌سازی باور به جامعیت قرآن و تغییر فرهنگ عمومی از تلاوت صوری به فهم عمیق است.
| درنگ: کاربردی‌سازی قرآن کریم، نیازمند تغییر فرهنگ از تلاوت صوری به فهم عمیق و نهادینه‌سازی باور به جامعیت این کتاب آسمانی است. |
جامعیت قرآن برای همه مردم
قرآن کریم، در آیه 89 سوره اسراء، جامعیت خود را برای همه مردم بیان می‌دارد:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَىٰ أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا
و به‌راستی در این قرآن برای مردم از هرگونه مثلی آوردیم، ولی بیشتر مردم جز انکار نپذیرفتند.
این آیه، نشان می‌دهد که قرآن کریم، نه‌تنها برای مؤمنان، بلکه برای همه مردم، منبعی برای هدایت و کاربرد است. با این حال، امت اسلامی و جامعه قرآنی نتوانسته‌اند مهجوریت این کتاب را رفع کنند. استخراج علوم و معارف قرآنی و ارائه آن به جامعه جهانی، می‌تواند این جامعیت را به منصه ظهور برساند.
روش انس با قرآن کریم
انس با قرآن کریم، چونان کلیدی طلایی، راه ورود به ساحت قدسی این کتاب را می‌گشاید. این روش، ویژه اولیای الهی است و نیازمند صفا و تقرب الهی است. انس مداوم با قرآن، حقایق باطنی آن را بر فرد می‌گشاید و او را به درک ظهورات الهی رهنمون می‌سازد. این درک، فراتر از مطالعه علمی، نیازمند حال و هوای معنوی است که تنها در پرتو هدایت الهی و همراهی عالمان ربانی ممکن می‌شود.
| درنگ: انس با قرآن کریم، روشی معنوی برای درک حقایق باطنی این کتاب است که نیازمند صفا و تقرب الهی است. |
نقش استاد کارآزموده در فهم قرآن
فهم عمیق قرآن کریم، نیازمند هدایت استادی محبوب و کارآزموده است که بتواند آیات متناسب با نیاز هر فرد یا گروه را استخراج کند. چنین استادی، با شناخت ژرف از قرآن، می‌تواند علوم مختلف را از آیات استخراج کرده و به گروه‌های تخصصی ارائه دهد. به‌عنوان مثال، در علوم زیستی، او می‌تواند آیات مرتبط با حیوانات یا پرندگان را تحلیل کرده و قواعد علمی آن‌ها را استخراج نماید.
جهاد علمی با محوریت قرآن
تحقیقات هدایت‌شده توسط عالمان ربانی، می‌تواند جهادی عظیم در عرصه دانش ایجاد کند و دانشمندان جهان را به سوی قرآن کریم جذب نماید. این جهاد علمی، پاسخ مجهولات علمی را از قرآن استخراج کرده و جایگاه این کتاب را به‌عنوان منبعی جهانی تثبیت می‌کند. جهان امروز، تشنه علم است و قرآن کریم می‌تواند جهشی بلند در دانش بشری ایجاد کند.
| درنگ: جهاد علمی با محوریت قرآن کریم، می‌تواند پاسخ مجهولات علمی را ارائه کرده و جایگاه این کتاب را در جهان تثبیت کند. |
نقد ترویج گسترده حفظ قرآن
حفظ قرآن کریم، هرچند ارزشمند، نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای فکری و اجتماعی جامعه باشد. در عصر فناوری، دسترسی به قرآن آسان است و تمرکز بر حفظ، نباید جایگزین فهم و درایت قرآنی شود. شیعه، به‌عنوان مکتبی که تخصص در تفسیر و تأویل قرآنی دارد، باید بر فهم عمیق تأکید ورزد، نه صرف حفظ که بیشتر در میان اهل سنت رواج دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
اعتلای جامعه قرآنی، نیازمند راهکارهایی چون ایجاد شهر تحقیقاتی قرآنی، کاربردی‌سازی قرآن در زندگی، انس معنوی با آیات، و هدایت توسط عالمان ربانی است. این جامعه، با تغییر فرهنگ از حفظ صوری به فهم عمیق و تقویت زیرساخت‌های علمی، می‌تواند به جایگاه واقعی خود دست یابد و تأثیرگذاری جهانی داشته باشد.
بخش پنجم: مدیریت و هدایت جامعه قرآنی
تقسیم‌بندی جامعه قرآنی
جامعه قرآنی، به دو گروه تقسیم می‌شود: گروهی که به فعالیت‌های صوری مانند قرائت و حفظ مشغول‌اند و گروهی که به تولید معرفت و فهم عمیق قرآنی می‌پردازند. گروه نخست، به دلیل فقدان تخصص در تولید اندیشه، تابع گروه دوم هستند که عالمان و مفسران قرآنی‌اند. این تقسیم‌بندی، ضرورت تقویت گروه دوم را برای هدایت جامعه قرآنی به سوی اهداف متعالی نشان می‌دهد.
نقش علم دینی در مدیریت جامعه قرآنی
علم دینی، به دلیل تخصص در معارف قرآنی، باید مدیریت جامعه قرآنی را بر عهده گیرد. این مدیریت، نیازمند برنامه‌ریزی آموزشی و ارائه مدارک رسمی به دانش‌آموختگان قرآنی است تا اعتبار علمی آن‌ها تقویت شود. نهادهای غیرتخصصی، مانند دانشگاه‌ها یا نهادهای نظامی، به دلیل فقدان تخصص لازم، نمی‌توانند عهده‌دار این مهم باشند.
| درنگ: مدیریت جامعه قرآنی، نیازمند تخصص علم دینی و برنامه‌ریزی آموزشی برای تقویت اعتبار علمی دانش‌آموختگان است. |
لزوم سلامت و تعهد دینی
جامعه قرآنی باید با حفظ سلامت، عدالت و صفا، قرآن کریم را به‌عنوان امام و پیشوای خود قرار دهد. این امر، مانع از سوءاستفاده از قرآن برای اهداف نفسانی شده و جامعه را به سوی هدفمندی قرآنی سوق می‌دهد. جامعه قرآنی، نباید قرآن را در خدمت گروه‌هایی قرار دهد که سلامت آن‌ها مشخص نیست، بلکه باید در خدمت این کتاب آسمانی باشد.
جمع‌بندی بخش پنجم
مدیریت جامعه قرآنی، باید تحت نظارت علم دینی و با تأکید بر سلامت و تعهد دینی انجام شود. این جامعه، با تقویت زیربنای فکری و برنامه‌ریزی آموزشی، می‌تواند از فعالیت‌های صوری به سوی تولید معرفت و تأثیرگذاری اجتماعی حرکت کند.
نتیجه‌گیری کلی
جامعه قرآنی، چونان گوهری گران‌بها در دل امت اسلامی، دارای ظرفیت‌هایی بی‌مانند برای بصیرت‌افزایی و هدایت اجتماعی است. با این حال، آسیب‌هایی چون مهجوریت قرآن کریم، تمرکز بر فعالیت‌های صوری، و فقدان انسجام فکری و سازمانی، مانع از تحقق این ظرفیت‌ها شده است. برای اعتلای این جامعه، باید رویکردها از تلاوت و حفظ صوری به سوی فهم عمیق و کاربردی آیات تغییر یابد. ایجاد شهر تحقیقاتی قرآنی، تقویت نقش علم دینی در مدیریت، و ترویج انس معنوی با قرآن، از مهم‌ترین راهکارهای پیشنهادی است. این تحول، نه‌تنها جامعه قرآنی را به جایگاه شایسته‌اش بازمی‌گرداند، بلکه می‌تواند قرآن کریم را به‌عنوان کتابی جامع و کاربردی در سطح جهانی معرفی کند، تا چونان خورشیدی فروزان، عالم را به نور معرفت روشن سازد.
| با نظارت صادق خادمی |