متن درس

جلسات دورهمی: تأملات در کیفیت علم دینی و اصلاح نظام آموزشی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۸)

دیباچه

این نوشتار، بازنویسی و بازآفرینی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره است که در تاریخ ۸/۶/۱۳۹۱ ایراد شده و به بررسی عمیق مسائل علم دینی، نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، و ضرورت تحول در این عرصه‌ها می‌پردازد. محتوای این اثر، با هدف ارائه دیدگاهی منسجم و روشن، به مسائل کلیدی چون کیفیت در تولید علم، پرهیز از آفات اجتماعی و علمی، نقد کمی‌گرایی، اهمیت اخلاق و تواضع در طلبگی، و پاسخگویی به نیازهای جهانی معاصر پرداخته است. این اثر، مانند چشمه‌ای زلال، درصدد است تا با زبانی فصیح و متین، معارف دینی را با نیازهای روز پیوند دهد و راهی نو برای گفت‌وگوی علمی با جهان هموار سازد.

بخش نخست: روزه‌داری و معنویت در پرتو اخلاق

اهمیت روزه‌داری در ماه مبارک رمضان

روزه‌داری در ماه مبارک رمضان، به مثابه ستونی استوار در بنای معنویت اسلامی، جایگاهی محوری دارد. نمونه‌هایی از التزام به این فریضه، حتی در سنین بالا، نشان‌دهنده عمق تأثیر تربیتی و معنوی آن است. برای مثال، مادری ۹۵ ساله با رعایت کامل روزه و انجام عبادات، الگویی از استقامت و تعهد به ارزش‌های دینی ارائه می‌دهد. این التزام، به مثابه چشمه‌ای جوشان، نشان‌دهنده پویایی معنوی است که از نسل‌های گذشته به امروز منتقل شده است.

تقدم عبادت بر امور مادی

در برخی موارد، افراد با تأخیر در افطار و اولویت دادن به اقامه نماز مغرب و عشا، نشان می‌دهند که عبادت را بر لذایذ مادی مقدم می‌دارند. در مقابل، شتاب برخی برای رسیدگی به امور دنیوی، مانند تماشای برنامه‌های سرگرم‌کننده، از کیفیت معنوی عبادات می‌کاهد. این تضاد، مانند دو مسیر در یک جنگل انبوه، نشان‌دهنده تفاوت در اولویت‌بندی ارزش‌های معنوی و مادی است.

بازنگری در مفهوم امساک

برداشت سنتی از امساک به معنای پرهیز مطلق، نادرست بوده و نیازمند بازتعریف است. امساک، به مثابه مهاری بر نفس، باید به کنترل و تعادل در رفتار منجر شود، نه صرفاً محرومیت. این بازنگری، مانند اصلاح جهت‌گیری یک کشتی در دریای طوفانی، به هدایت صحیح مسیر معنوی کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تأکید بر اهمیت روزه‌داری، تقدم عبادت بر امور مادی، و بازنگری در مفاهیم سنتی مانند امساک، بر ضرورت پیوند معنویت با اخلاق و آگاهی تأکید دارد. روزه، به مثابه آیینه‌ای برای بازتاب تعهد به ارزش‌های دینی، باید با درک عمیق و برنامه‌ریزی صحیح همراه شود تا اثری تربیتی و پایدار داشته باشد.

بخش دوم: نقد و اصلاح نظام آموزشی علم دینی

چالش‌های نظام آموزشی حوزه‌های علمیه

نظام آموزشی علم دینی، در برخی موارد، به دلیل تمرکز بر کمیت و فقدان کیفیت، از تولید دانش کارآمد بازمانده است. این وضعیت، مانند برف انباشته‌ای که به جای چشمه‌ای زلال، راکد و غیرپویا می‌ماند، مانع از پرورش دانشمندان و فقیهان تأثیرگذار شده است. اصلاح این نظام، نیازمند توجه به عمق و کیفیت در آموزش است.

خطر جاذبه‌های کاذب برای طلاب

طلاب باید از وسوسه‌های مناصب اجتماعی، مانند امامت جمعه یا مدیریت‌های فاقد پشتوانه علمی، پرهیز کنند. این جاذبه‌ها، مانند سراب در بیابان، طلاب را از مسیر اصلی طلبگی منحرف می‌سازند. حفظ استقلال علمی و معنوی، به مثابه سپری در برابر این آفات، ضروری است.

نقد حافظه‌محوری و فقدان تحلیل

برخی عالمان، مانند گونی پر از معلومات، تنها به حفظ دانش پرداخته و از توانایی تحلیل و نوآوری محروم بوده‌اند. این رویکرد، مانند انباشت ابزار بدون مهارت استفاده، به کاستی علم منجر می‌شود. علم دینی باید با درک عمیق و توانایی تحلیل همراه باشد تا به تولید دانش کاربردی منجر گردد.

تشبیه علم‌آموزی به رانندگی

علم‌آموزی باید مانند رانندگی باشد که فرد با هر ابزاری بتواند دانش خود را به کار ببرد. این انعطاف‌پذیری، مانند توانایی یک ناخدا در هدایت کشتی در دریاهای مختلف، به طلاب امکان می‌دهد تا با منابع و موضوعات متنوع به‌خوبی مواجه شوند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد نظام آموزشی علم دینی، بر ضرورت تحول در روش‌های آموزشی و پرهیز از جاذبه‌های کاذب تأکید دارد. کیفیت در علم‌آموزی، مانند چشمه‌ای زلال، به پویایی و کارآمدی علم منجر می‌شود، در حالی که حافظه‌محوری و کمی‌گرایی، مانند چاهی آلوده، مانع از پیشرفت است.

بخش سوم: ضرورت پاسخگویی به نیازهای جهانی

کاستی علم دینی در گفت‌وگوی جهانی

علم دینی، به دلیل فقدان کیفیت و زبان جهانی، نتوانسته در گفت‌وگوهای بین‌المللی تأثیرگذار باشد. این کاستی، مانند پلی شکسته، مانع از ارتباط با جهان معاصر شده است. علم دینی باید با زبانی فهم‌پذیر برای جهانیان ارائه شود تا تأثیرگذاری لازم را داشته باشد.

نقد ارائه محتوای پیش‌ساخته

برخی ارائه‌های علم دینی، به دلیل استفاده از محتوای قالبی و پیش‌ساخته، فاقد جذابیت و تأثیرگذاری است. این رویکرد، مانند نقاشی‌ای که رنگ‌هایش محو شده، از جاذبه و اثرگذاری لازم برخوردار نیست. نوآوری در ارائه علم دینی، برای جلب توجه مخاطبان جهانی ضروری است.

اهمیت آینده‌نگری و نوآوری

علم دینی باید آینده‌نگر باشد و به مسائل معاصر و جهانی بپردازد. این آینده‌نگری، مانند افق‌گشایی در بیابانی وسیع، به پویایی و کارآمدی علم کمک می‌کند. طلاب باید با خلاقیت و نوآوری، مانند خط‌شکنانی در میدان علم، به مسائل روز پاسخ دهند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، بر ضرورت جهانی‌سازی علم دینی با زبانی فهم‌پذیر و رویکردی نوآورانه تأکید دارد. علم دینی، مانند پلی که جهان را به معارف الهی متصل می‌کند، باید با آینده‌نگری و پاسخگویی به نیازهای جهانی، جایگاه خود را در گفت‌وگوهای بین‌المللی تثبیت نماید.

بخش چهارم: اخلاق و تواضع در طلبگی

اهمیت اخلاق و فروتنی

اخلاق، تواضع و مهربانی، مانند گوهرهایی در تاج طلبگی، از مهم‌ترین ویژگی‌های طلاب است. طلاب باید با مردم، حتی در برابر بی‌احترامی، با محبت و صبر رفتار کنند، مانند پزشکی که در برابر بیمار عصبانی، آرامش خود را حفظ می‌کند. این ویژگی‌ها، به تقویت ارتباط معنوی با جامعه کمک می‌کند.

نقد تکبر و معصوم‌نمایی

تکبر و معصوم‌نمایی برخی طلاب، مانند دیواری بلند، مانع از پذیرش نقد و رشد علمی می‌شود. این رفتار، به دوری مردم از طلاب و کاهش اعتبار علمی منجر شده است. فروتنی، مانند کلیدی برای گشودن درهای گفت‌وگو، به پیشرفت علمی و معنوی کمک می‌کند.

اهمیت پذیرش نقد

پذیرش نقد، مانند ورزشکاری که شکست را می‌پذیرد، به رشد علمی و شخصی طلاب کمک می‌کند. فقدان نقدپذیری، مانند خاکستری بر آتش علم، به کاهش کیفیت علمی و انحصارگرایی منجر می‌شود.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تأکید بر اهمیت اخلاق، تواضع و پذیرش نقد در طلبگی، بر ضرورت پیوند علم با اخلاق تأکید دارد. طلاب، مانند باغبانانی که با محبت به نهال‌ها رسیدگی می‌کنند، باید با فروتنی و مهربانی، جایگاه خود را در قلب جامعه استوار سازند.

بخش پنجم: مسائل زنان و پاسخگویی به شبهات جهانی

نقد دیدگاه‌های منفی نسبت به زنان

برخی دیدگاه‌های سنتی در علم دینی، مانند ناقص‌العقل دانستن زنان، به کاهش اعتبار دین در جهان منجر شده است. این دیدگاه‌ها، مانند لکه‌هایی بر آیینه زلال حقیقت، نیازمند بازنگری و اصلاح هستند. استخراج و تحلیل این دیدگاه‌ها، به شناسایی آسیب‌ها و ارائه پاسخ‌های علمی کمک می‌کند.

تحلیل جنسیتی در قرآن کریم

بررسی مؤنثات و مذکرات در قرآن کریم نشان می‌دهد که این کتاب الهی، نه مردسالار است و نه زن‌سالار، بلکه متعادل و عادلانه است. این تعادل، مانند ترازویی دقیق، به فهم عمیق‌تر از معارف قرآنی کمک می‌کند.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

هر کس، از مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم و پاداششان را به بهترین وجهی که عمل می‌کردند، خواهیم داد.

پاسخگویی به شبهات مدرن

شبهاتی مانند لزوم پوشش در شرایط خاص یا مسائل مرتبط با حقوق زنان، به دلیل فقدان پاسخ‌های علمی، به چالش‌های دینی منجر شده‌اند. علم دینی باید با رویکردی مدرن و منطقی، مانند پلی مستحکم، به این شبهات پاسخ دهد تا اعتبار خود را در جهان حفظ کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر ضرورت بازنگری در دیدگاه‌های سنتی نسبت به زنان و پاسخگویی به شبهات مدرن، بر اهمیت گفت‌وگوی علمی با جهان تأکید دارد. علم دینی، مانند چشمه‌ای که به دریا می‌پیوندد، باید با پاسخ‌های علمی و عادلانه، جایگاه خود را در گفت‌وگوهای جهانی تثبیت نماید.

نتیجه‌گیری نهایی

درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، مانند مشعلی فروزان در تاریکی، به بررسی چالش‌های علم دینی و نظام آموزشی حوزه‌های علمیه پرداخته و بر ضرورت تحول در این عرصه‌ها تأکید دارد. این اثر، با تمرکز بر کیفیت در تولید علم، پرهیز از آفات اجتماعی و علمی، نقد کمی‌گرایی، اهمیت اخلاق و تواضع در طلبگی، و پاسخگویی به نیازهای جهانی، راهی نو برای بازسازی علم دینی ارائه می‌دهد. طلاب، مانند باغبانانی که با دقت به پرورش نهال‌ها می‌پردازند، باید با نوآوری، تخصص‌گرایی و فروتنی، علم دینی را به جایگاه واقعی خود برسانند. این رویکرد، مانند پلی که گذشته را به آینده متصل می‌کند، به احیای نفوس و پاسخگویی به نیازهای جامعه و جهان منجر خواهد شد.

مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا

هر که نفسی را زنده کند، چنان است که همه مردم را زنده کرده است.