متن درس
جلسات دورهمی: بازآرایی علم دینی در پرتو خردگرایی جمعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای از سلسله نشست‌های درون‌گروهی است که با هدف ارتقای معرفت دینی و بازسازی روش‌های تولید علم در حوزه‌های علوم اسلامی ارائه شده است. محور این گفتار، ضرورت تحول در روش‌های سنتی تولید علم دینی، تأکید بر خردگرایی جمعی، و ارائه راهکارهایی برای پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه معاصر است. متن پیش‌رو، با حفظ تمامی جزئیات و محتوای اصلی، به زبانی روشن و وزین نگاشته شده تا راهنمایی برای پژوهشگران و طلاب در مسیر بازآرایی دانش دینی باشد. این اثر، دعوتی است به سوی پویایی علمی و اخلاقی، با تکیه بر اصول قرآنی و عقلانیت جمعی، تا علوم دینی را به جایگاهی شایسته در مواجهه با چالش‌های زمانه برساند.
بخش نخست: ضرورت بازنگری در روش‌های تولید علم دینی
چالش‌های روش‌های سنتی و نیاز به تحول
علم دینی در گذشته، به دلیل رویکرد انفرادی علما، از بازدهی لازم برخوردار نبوده و با چالش‌های محتوایی و شکلی مواجه شده است. این چالش‌ها، ریشه در فقدان همکاری جمعی و نظام‌مند دارند. دانشی که به‌روز نباشد و در قالبی مقبول برای جامعه معاصر ارائه نشود، نمی‌تواند نیازهای فکری و اجتماعی را برآورده سازد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به این کاستی‌ها، بر ضرورت گذار از روش‌های انفرادی به همکاری‌های گروهی تأکید دارند. این تحول، همانند نهالی است که در خاک حاصلخیز هم‌افزایی جمعی ریشه می‌دگرد و میوه‌های دانشی نوین به بار می‌آورد.
درنگ: علم دینی نیازمند بازآرایی است تا با نیازهای جامعه معاصر همگام شود. گذار از رویکردهای انفرادی به همکاری‌های گروهی، زیربنای این تحول است.
وحدت فکری و خردگرایی جمعی
وحدت فکری، نه به معنای تقلید کورکورانه، بلکه به مثابه تفاهمی علمی است که از طریق تحقیق و نقد مشترک به دست می‌آید. این وحدت، همانند ستون‌های استواری است که بنای علم دینی را در برابر طوفان‌های فکری زمانه حفظ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خردگرایی جمعی، نیازمند مطالعه نظام‌مند، بحث گروهی، و نقد علمی است. این رویکرد، قدرت استدلالی علم دینی را در مواجهه با چالش‌های مدرن افزایش می‌دهد و پژوهشگران را به جایگاهی می‌رساند که بتوانند با اطمینان و استناد علمی در جامعه فعالیت کنند.
درنگ: وحدت فکری از طریق تحقیق و نقد مشترک، زیرساخت لازم برای تولید دانشی منسجم و قابل ارائه در جامعه معاصر فراهم می‌آورد.
سه محور تحول در علم دینی
برای دستیابی به تحول در علم دینی، سه محور اساسی پیشنهاد شده است:
- مطالعه نظام‌مند منابع: مطالعه دقیق و جامع منابع معتبر، به مثابه کندوکاو در معدنی غنی از دانش، زیرساخت علمی را فراهم می‌کند.
- نقد و بررسی علمی: تحلیل انتقادی محتوا، مانند صیقل دادن گوهرهای خام، به رفع نواقص و به‌روزرسانی دانش می‌انجامد.
- ایجاد زیرساخت علمی جمعی: تشکیل یک دایره‌المعارف ذهنی از طریق بحث‌های گروهی، فرهنگ علمی منسجمی را پدید می‌آورد که همانند پازلی هماهنگ، قطعات دانش را به هم پیوند می‌دهد.
این سه محور، چرخه‌ای پویا را تشکیل می‌دهند که از مطالعه آغاز شده، با نقد ادامه می‌یابد و به تولید دانش کاربردی منجر می‌شود.
درنگ: مطالعه نظام‌مند، نقد علمی، و بحث گروهی، سه رکن اصلی تحول در علم دینی هستند که دانش را از پراکندگی به انسجام می‌رسانند.
بخش دوم: ارزش زمان و بهره‌وری در مسیر دانش
بهره‌وری از لحظات کوتاه
زمان، گوهری گران‌بها در مسیر کسب دانش است. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی از لحظات روزمره، مانند انتظار در صف یا اضطراب در موقعیت‌های خاص، نشان می‌دهند که دقایق کوتاه می‌توانند تأثیر عمیقی داشته باشند. چهار ماه تابستان، اگر با برنامه‌ریزی دقیق و تمرکز بر مطالعه و بحث سپری شود، می‌تواند به تحولی عظیم در جهان‌بینی پژوهشگران منجر گردد. این دقایق، مانند قطره‌های آبی هستند که در کنار هم، جویباری خروشان از دانش را پدید می‌آورند.
درنگ: بهره‌وری از لحظات کوتاه، کلید موفقیت در پروژه‌های علمی است و می‌تواند در بازه‌های زمانی محدود، دستاوردهای بزرگی به همراه داشته باشد.
تفاوت انسان‌های بزرگ و معمولی در مدیریت زمان
انسان‌های بزرگ، با مدیریت دقیق زمان‌های کوتاه، به دستاوردهای عظیم می‌رسند، در حالی که افراد معمولی، زمان‌های طولانی را به هدر می‌دهند. این دیدگاه، مانند آینه‌ای است که تفاوت میان ذهن‌های پویا و ساکن را نمایان می‌سازد. در حوزه علم دینی، مدیریت زمان به معنای اختصاص لحظات مشخص برای مطالعه، نقد، و بحث گروهی است تا به نتایج ملموس علمی منجر شود.
درنگ: مدیریت دقیق زمان، معیاری برای تمایز انسان‌های برجسته از معمولی است و در علم دینی، به تولید دانشی کارآمد می‌انجامد.
بخش سوم: اولویت‌بندی علم و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه
علم به مثابه اولویت اصلی
در گذشته، علما مطالعه و پژوهش را در صدر اولویت‌های خود قرار می‌دادند، اما امروزه، امور معیشتی گاه بر علم مقدم شده است. این تغییر، مانعی در برابر پیشرفت علم دینی است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این نکته، پژوهشگران را به بازگرداندن علم به جایگاه اصلی‌اش دعوت می‌کنند. علم دینی، مانند مشعلی است که باید در اولویت قرار گیرد تا راه جامعه را روشن سازد.
درنگ: اولویت‌بندی علم دینی بر امور روزمره، شرط لازم برای پاسخ‌گویی به نیازهای فکری و اجتماعی جامعه است.
پیشرفت علمی جامعه و عقب‌ماندگی علم دینی
جامعه معاصر از نظر علمی پیشرفت‌های چشمگیری داشته، اما علم دینی به دلیل عدم به‌روزرسانی، نتوانسته با این پیشرفت همگام شود. این نارسایی، مانند درختی است که شاخه‌هایش از آب حیات محروم مانده و میوه‌ای به بار نیاورده است. برای رفع این کاستی، لازم است علم دینی با تولید محتوای کاربردی و تربیت پژوهشگران توانمند، به نیازهای جامعه پاسخ دهد.
درنگ: علم دینی باید با تولید محتوای کاربردی و به‌روز، توانایی پاسخ‌گویی به پیشرفت‌های علمی جامعه را داشته باشد.
بخش چهارم: مطالعه گروهی و نقد علمی
پیشنهاد مطالعه گروهی صد کتاب
مطالعه گروهی و نظام‌مند صد کتاب در حوزه‌های فقه، اصول، فلسفه، عرفان، و علوم اجتماعی، مانند ساختن بنایی است که هر آجر آن با دقت و هم‌افزایی چیده می‌شود. این پروژه، با نقد و بررسی محتوا، می‌تواند جهان‌بینی پژوهشگران را متحول سازد و زیرساختی فکری برای دفاع از دین فراهم آورد. نتیجه این تلاش، ایجاد یک دایره‌المعارف ذهنی است که پژوهشگران را به پهلوانان علمی تبدیل می‌کند.
درنگ: مطالعه گروهی صد کتاب، با نقد و بررسی، زیربنای ایجاد یک دایره‌المعارف فکری و تحول در جهان‌بینی پژوهشگران است.
نقدپذیری و پویایی علمی
جامعه علمی پویا، جامعه‌ای است که نقدپذیری را در آغوش می‌کشد. نقد علمی، مانند نسیمی است که غبار از چهره حقیقت می‌زداید. استاد فرزانه قدس‌سره پژوهشگران را به نقد خصمانه اما عالمانه دعوت می‌کنند، نه برای تخریب، بلکه برای کشف حقیقت. این رویکرد، از استبداد فکری جلوگیری کرده و به تولید دانشی معتبر منجر می‌شود.
درنگ: نقدپذیری، رکن اصلی پویایی علمی است و با استدلال و استناد، به تولید دانشی معتبر می‌انجامد.
بخش پنجم: کاربردی‌سازی علم دینی و خوداتکایی
کاربردی‌سازی علم دینی
علم دینی موجود، گاه به دلیل عدم به‌روزرسانی، قابلیت اجرا در مسائل اجتماعی، فرهنگی، و اخلاقی جامعه مدرن را ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره با صراحت بیان می‌دارند که این علم، حتی در صورت حضور شخصیت‌های والامقام دینی، به تنهایی قابل پیاده‌سازی نیست، مگر آنکه با بازسازی و نوآوری همراه شود. این بازسازی، مانند نوسازی بنایی کهن است که باید با مصالح نوین و متناسب با زمانه تقویت گردد.
درنگ: علم دینی باید بازسازی شود تا قابلیت اجرا در مسائل معاصر را داشته باشد.
خوداتکایی در تولید علم
پژوهشگران نباید منتظر عوامل خارجی برای تولید علم باشند. خوداتکایی، مانند کاشتن بذری در زمین ذهن است که با تلاش و همت، به درختی تنومند تبدیل می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که وظیفه پژوهشگران، تولید دانشی مستقل و کاربردی است که پاسخ‌گوی نیازهای زمان حال باشد.
درنگ: خوداتکایی پژوهشگران در تولید علم، کلید پاسخ‌گویی به نیازهای معاصر است.
بخش ششم: فروتنی و گفت‌وگوی علمی
فروتنی و آمادگی برای خدمت
استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی طنزآمیز از خدمت در پایین‌ترین جایگاه‌ها، به اهمیت فروتنی و آمادگی برای خدمت در هر سطحی اشاره دارند. این دیدگاه، مانند جویباری زلال است که از قله‌های بلند تواضع سرچشمه می‌گیرد و به خدمت در مسیر حقیقت می‌پیوندد. پژوهشگران باید با تواضع، آماده پذیرش نقشهای مختلف در راه دین باشند.
درنگ: فروتنی و آمادگی برای خدمت در هر سطح، نشان‌دهنده تعهد به حقیقت و مسیر دین است.
گفت‌وگوی علمی و اجتناب از خشونت
گفت‌وگوی علمی، بر پایه حکمت و استدلال، از اصول قرآنی است. قرآن کریم می‌فرماید:
ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ
(با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله نما).
این آیه، مانند مشعلی است که مسیر گفت‌وگوی عالمانه را روشن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره پژوهشگران را به گفت‌وگویی عاری از خشونت و مبتنی بر حکمت دعوت می‌کنند تا بتوانند با موافقان و مخالفان به شیوه‌ای احسن تعامل کنند.
درنگ: گفت‌وگوی علمی مبتنی بر حکمت و استدلال، کلید تعامل سازنده با جامعه و دفاع از دین است.
بخش هفتم: توانمندسازی پژوهشگران برای دفاع از دین
تربیت پهلوانان علمی
هدف نهایی این درس‌گفتار، تربیت پژوهشگرانی است که مانند پهلوانان علمی، با دانش و استدلال از دین دفاع کنند. این پهلوانان، نه با قلدری و تندی، بلکه با صبوری، متانت، و قدرت استدلال، مانند سپری در برابر چالش‌های فکری ایستادگی می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این توانمندسازی، نیازمند مطالعه، نقد، و گفت‌وگوی مستمر است.
درنگ: تربیت پژوهشگرانی توانمند برای دفاع از دین، هدف نهایی تحول در علم دینی است.
قدرت باور و دانش در دفاع از دین
استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تجربه‌ای در روستایی، نشان می‌دهند که باور عمیق، حتی بدون دانش گسترده، می‌تواند از دانش بدون باور پیشی گیرد. این باور، مانند ریشه‌ای است که درخت ایمان را استوار نگه می‌دارد. پژوهشگران باید به باور و دانش توأمان دست یابند تا بتوانند با قدرت بیان و استدلال، از دین در برابر چالش‌ها دفاع کنند.
درنگ: ترکیب باور و دانش، پژوهشگران را به توانایی دفاع عالمانه و مؤثر از دین مجهز می‌کند.
جمع‌بندی
این درس‌گفتار، نقشهای جامع برای بازآرایی علم دینی ارائه می‌دهد که ریشه در خردگرایی جمعی، مطالعه نظام‌مند، و گفت‌وگوی عالمانه دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر ارزش زمان، ضرورت به‌روزرسانی علم دینی، و خوداتکایی پژوهشگران، مسیری روشن برای پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه معاصر ترسیم کرده‌اند. اجرای این پروژه در بازه زمانی چهارماهه تابستان، با مطالعه گروهی صد کتاب و بحث‌های انتقادی، می‌تواند به ایجاد یک دایره‌المعارف فکری منجر شود که پاسخ‌گوی چالش‌های زمانه باشد. این گفتار، مانند بذری است که در زمین همت پژوهشگران کاشته می‌شود و با مراقبت و تلاش، به درختی تنومند از دانش و معرفت تبدیل خواهد شد.
با نظارت صادق خادمی