متن درس
جلسات دورهمی: بازاندیشی در روش‌های تبلیغ دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۳)
دیباچه
این نوشتار، با نگاهی ژرف و تحلیلی به روش‌های تبلیغ دینی در حوزه‌های علمیه، به بازخوانی و بازسازی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای با موضوع مصاحبه نهاد پیگیری فرمایشات عالمان دینی در حوزه روش تبلیغ می‌پردازد. هدف این اثر، ارائه دیدگاهی نوین و ساختاریافته به مسائل و چالش‌های پیش‌روی تبلیغ دین است که با تأمل در نیازهای روز جامعه و بهره‌گیری از اصول علمی و قرآنی، راهکارهایی برای ارتقای جایگاه علم دینی پیشنهاد می‌دهد. متن پیش‌رو، با زبانی فصیح و متین، به گونه‌ای تنظیم شده که هم پاسخ‌گوی نیازهای جامعه علمی باشد و هم با نگاهی نوآورانه، مسیر آینده تبلیغ دینی را روشن سازد.
بخش نخست: بازاندیشی در مفهوم تبلیغ دینی
نقد عنوان “تبلیغ سنتی” و ضرورت نوآوری
واژه “تبلیغ سنتی”، به دلیل بار معنایی کهنگی و ایستایی، برای توصیف تبلیغ دینی مناسب نیست. تبلیغ دینی، همچون جویباری زلال، باید پیوسته تازه و پویا باشد و با نیازهای روز جامعه همگام گردد. انبیای الهی، هرکدام در زمان خویش، با رویکردی نوین و متناسب با مقتضیات اجتماعی، پیام الهی را عرضه می‌کردند. جامعه انسانی، چونان رودی در جریان، مدام در حال تحول است و تبلیغ دینی باید چون آینه‌ای این تحولات را بازتاب دهد.
این دیدگاه بر انطباق روش‌های تبلیغ با زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی تأکید دارد. تبلیغ دینی، برای تأثیرگذاری، باید از کهنگی و تکرار پرهیز کند و با نوآوری، پاسخ‌گوی پرسش‌های نوین جامعه باشد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ (جاثیه: ۱۴، «به کسانی که ایمان آورده‌اند بگو تا از کسانی که به روزهای خدا امید ندارند، درگذرند تا خدا هر قومی را به [سزای] آنچه به دست می‌آورند جزا دهد»). این آیه بر لزوم تعامل حکیمانه با مخاطبان تأکید دارد که می‌تواند مبنای تبلیغ نوین قرار گیرد.
تبلیغ به مثابه مقطعی متأخر و وابسته به تحقیق
تبلیغ دینی نباید هدف غایی تلقی شود، بلکه مقطعی است متأخر که به تولید محتوای علمی و تحقیقاتی وابسته است. تبلیغ بدون پشتوانه تحقیق، چونان کالایی بی‌کیفیت است که نمی‌تواند اعتماد مخاطب را جلب کند. تبلیغ دینی، مانند پلی است که از بستر تحقیق و دانش به سوی قلب‌های مخاطبان کشیده می‌شود. بدون تحقیق، این پل فرو می‌ریزد و پیام دین به تکرار مفاهیم کهنه محدود می‌گردد.
این دیدگاه با مدل‌های تولید دانش در حوزه‌های علمیه هم‌راستاست که بر ضرورت اجتهاد پویا تأکید دارند. قرآن کریم نیز بر اهمیت علم و آگاهی به‌عنوان پایه تبلیغ تأکید می‌کند: وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا (اسراء: ۳۶، «و چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و دل، همه اینها مورد بازخواست قرار خواهند گرفت»).
تفاوت تبلیغ وحی در زمان انبیا و چالش‌های عصر حاضر
انبیای الهی، پیام خود را مستقیماً از وحی دریافت و تبلیغ می‌کردند، اما در عصر حاضر، نبود وحی مستقیم، تبلیغ دینی را به تولید علم و تحقیق وابسته کرده است. محتوای دینی کهن، اگرچه ارزشمند، به دلیل تحولات اجتماعی و فرهنگی، نمی‌تواند به تنهایی پاسخ‌گوی نیازهای امروز باشد. حوزه‌های علمیه باید چونان کارخانه‌ای پویا، دانش دینی روزآمد تولید کنند تا تبلیغ مؤثر واقع شود.
این دیدگاه با نظریه‌های نوسازی نهادهای دینی همخوانی دارد که بر ضرورت تولید دانش نوین تأکید می‌کنند. قرآن کریم نیز بر اهمیت دانش می‌فرماید: قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ (زمر: ۹، «بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟»).
بخش دوم: چالش‌های نظام آموزشی و پژوهشی حوزه‌های علمیه
نقد فقدان تحقیق در علم دینی
یکی از چالش‌های اصلی علم دینی، کمبود تحقیقات روزآمد و اتکا به محتوای کهنه است. تبلیغ بدون پشتوانه تحقیق، چونان فیلمی تکراری است که مخاطب را خسته می‌کند. حوزه‌های علمیه باید به مثابه مراکز تحقیقاتی، دانشی نوین و متناسب با نیازهای روز تولید کنند تا تبلیغ دینی از تکرار و کهنگی رهایی یابد.
این نقد با تأکید قرآن کریم بر تدبر و تحقیق همخوانی دارد: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا (نساء: ۸۲، «آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن اختلافات بسیاری می‌یافتند»).
کاستی دروس کنونی در تولید علم جدید
دروس کنونی حوزه، از جمله دروس خارج، فلسفه، عرفان و فقه، به دلیل کهنگی و فقدان نوآوری، قادر به تولید علم جدید نیستند. این دروس، چونان باغی کهنسال که میوه‌ای نو نمی‌دهد، از پاسخ‌گویی به نیازهای معاصر بازمانده‌اند. بازنگری در محتوای آموزشی، مانند کاشتن نهال‌های تازه، برای تولید دانش روزآمد ضروری است.
این دیدگاه با تأکید قرآن کریم بر نوآوری و تفکر همخوان است: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ (آل عمران: ۱۹۰، «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پی هم آمدن شب و روز، نشانه‌هایی است برای خردمندان»).
نقد رویکرد کنونی علم دینی در موضوع‌شناسی و ملاک‌شناسی
علم دینی کنونی، به بیان احکام بسنده کرده و از موضوع‌شناسی و ملاک‌شناسی غفلت ورزیده است. فقها باید با شناخت دقیق موضوعات و حکمت احکام، احکامی شفاف و مستدل ارائه دهند تا پاسخ‌گوی مسائل معاصر باشند. این رویکرد، چونان کلیدی است که قفل‌های چالش‌های نوین را می‌گشاید.
قرآن کریم بر اهمیت حکمت در احکام تأکید دارد: يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا (بقره: ۲۶۹، «حکمت را به هر که بخواهد می‌دهد، و هر که حکمتش داده شود، بی‌گمان خیر فراوانی به او داده شده است»).
چالش‌های پاسخ‌گویی به مسائل روز
علم دینی در مواجهه با مسائل نوین، مانند موسیقی، ربا یا احکام مسافر، گاه به عرف ارجاع می‌دهد، در حالی که عرف باید از دانش دینی تبعیت کند. این کاستی، مانند پزشکی است که به جای تشخیص بیماری، بیمار را به نظر دیگران ارجاع دهد. علم دینی باید با تسلط بر موضوعات جدید، پاسخ‌هایی روشن و مستدل ارائه کند.
این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد: وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ (نساء: ۸۳، «و چون خبری از ایمنی یا بیم به آنها برسد، آن را پخش می‌کنند، حال آنکه اگر آن را به پیامبر و اولی‌الامر از خودشان بازمی‌گرداندند، کسانی از آنها که آن را استنباط می‌کنند، قطعاً به حقیقت آن پی می‌بردند»).
بخش سوم: اصلاح ساختارهای مدیریتی و محتوایی حوزه‌های علمیه
کاستی مدیریت کنونی علم دینی
مدیریت کنونی علم دینی، گاه از تخصص و شایستگی علمی لازم برخوردار نیست و به مسائل سیاسی بیش از مدیریت علمی معطوف است. مدیران حوزه باید عالمانی برجسته باشند که سال‌ها در تدریس و تحقیق تجربه اندوخته‌اند، مانند پزشکی که با سال‌ها تجربه، بیمارستان را اداره می‌کند.
قرآن کریم بر شایستگی مدیران تأکید دارد: إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ (قصص: ۲۶، «به‌راستی بهترین کسی که به کار گماردی، آن کس است که توانمند و امین باشد»).
نیاز به قانون اساسی برای حوزه‌های علمیه
حوزه‌های علمیه نیازمند قانون اساسی مدون هستند تا برنامه‌ریزی بلندمدت و نظام‌مند داشته باشند. این قانون، چونان نقشه‌ای جامع، اهداف، محتوا و ساختار حوزه را برای آینده مشخص می‌کند و از اقدامات سلیقه‌ای جلوگیری می‌کند.
این پیشنهاد با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (انفال: ۶۰، «و برای آنها هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید»).
مستندسازی علمی دین
دین باید به‌صورت علمی مستندسازی شود تا پاسخ‌گوی شبهات معاصر باشد. این مستندسازی، مانند بنایی استوار، باید چنان باشد که حتی برای غیرمؤمنان نیز قابل‌قبول باشد. قرآن کریم بر استدلال تأکید دارد: قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (بقره: ۱۱۱، «بگو اگر راست می‌گویید، دلیل خود را بیاورید»).
حذف خشونت از محیط‌های علمی
خشونت در مباحثات حوزوی، مانند دعوا و پرتاب کتاب، مانع تحقیق علمی است. محیط حوزه باید چونان باغی آرام، فضایی برای گفت‌وگو و آزاداندیشی فراهم کند. قرآن کریم بر مدارا تأکید دارد: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ (آل عمران: ۱۵۹، «به سبب رحمتی از خدا با آنها نرم‌خو شدی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، قطعاً از اطرافت پراکنده می‌شدند»).
جدایی اقتصاد از علم در حوزه‌های علمیه
علم و اقتصاد در حوزه‌ها باید از یکدیگر جدا شوند تا علم دینی از سوءاستفاده مالی مصون بماند. طلبه نباید به دلیل نیاز مالی از مسیر علم منحرف شود، مانند کارگری که برای تأمین معیشت، از حرفه خود بازمی‌ماند. قرآن کریم بر پرهیز از سوءاستفاده از دین تأکید دارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ (توبه: ۳۴، «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بسیاری از احبار و راهبان اموال مردم را به ناحق می‌خورند و از راه خدا بازمی‌دارند»).
نقد طرح‌های تبلیغی و تأثیر آن بر آموزش
طرح‌های تبلیغی بلندمدت، مانند طرح هجرت، به دلیل قطع ارتباط طلاب با تحصیل، به کاهش توان علمی آنها منجر می‌شود. تبلیغ باید در مقاطع کوتاه‌مدت انجام شود تا طلاب از آموزش بازنمانند، مانند سربازی که پس از مأموریت کوتاه، به پایگاه خود بازمی‌گردد. قرآن کریم بر اهمیت علم‌آموزی تأکید دارد: وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا (طه: ۱۱۴، «و بگو پروردگارا، بر دانشم بیفزا»).
بخش چهارم: ویژگی‌های مبلغین و ابزارهای نوین تبلیغ
شایستگی علمی و اخلاقی مبلغین
مبلغین دینی باید دارای شایستگی علمی، اعتقادی و اخلاقی باشند. ظاهر و رفتار آنها باید چونان آیینه‌ای پاک، جذاب و متناسب با نیازهای جامعه باشد. این ویژگی‌ها، مانند چراغی است که راه هدایت را روشن می‌کند. قرآن کریم بر آراستگی ظاهری و باطنی تأکید دارد: «برای ما زینت باشید».
بهره‌گیری از ابزارهای نوین در تبلیغ
تبلیغ دینی باید از ابزارهای نوین، مانند اینترنت و رسانه‌های جهانی، بهره گیرد تا به مخاطبان بیشتری دست یابد. تبلیغ محدود به محافل کوچک، مانند شمعی کم‌نور، نمی‌تواند جامعه را روشن کند. قرآن کریم بر رساندن پیام به همگان تأکید دارد: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا (سبأ: ۲۸، «و تو را جز برای همه مردم به‌عنوان بشارت‌دهنده و هشداردهنده نفرستادیم»).
بخش پنجم: نقش حوزه‌های علمیه در حمایت از نظام و جامعه
کاستی کنونی در حمایت از نظام
حوزه‌های علمیه در حال حاضر نقش مؤثری در حمایت از نظام و جامعه ایفا نمی‌کنند و به جای تولید محتوای علمی و کاربردی، به فعالیت‌های غیرمؤثر مشغول‌اند. حوزه‌ها باید چونان قلبی تپنده، خوراک فکری نظام را تأمین کنند. قرآن کریم بر نقش هدایتی علما تأکید دارد: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا (سجده: ۲۴، «و از میان آنها پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کردند»).
خطر نفوذ جریان‌های فکری غیر دینی
کاستی علم دینی می‌تواند به نفوذ جریان‌های فکری غیر دینی، مانند لائیسیسم و فمینیسم، منجر شود. حوزه‌ها باید با تولید محتوای علمی و جذاب، چونان سپری استوار، از جایگاه دین دفاع کنند. قرآن کریم بر لزوم دفاع از دین تأکید دارد: وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ (انفال: ۳۹، «و با آنها بجنگید تا فتنه‌ای باقی نماند»).
شفافیت اقتصاد حوزه‌های علمیه
اقتصاد حوزه‌ها باید شفاف و نظام‌مند باشد تا از فساد مالی و کاهش اعتبار جلوگیری شود. شفافیت مالی، مانند جویباری زلال، اعتماد عمومی را جلب می‌کند. قرآن کریم بر امانت‌داری در امور مالی تأکید دارد: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا (نساء: ۵۸، «خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانید»).
حمایت از محققین و جلوگیری از سرکوب علمی
حوزه‌های علمیه باید از محققین حمایت کنند و از سرکوب فعالیت‌های علمی به دلیل اختلاف نظر یا حسادت پرهیز کنند. سرکوب علمی، مانند خاموش کردن چراغ دانش، مانع پیشرفت علم دینی است. قرآن کریم بر پرهیز از حسادت تأکید دارد: أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (نساء: ۵۴، «یا به مردم بر آنچه خدا از فضلش به آنها داده حسد می‌ورزند؟»).
جمع‌بندی
این نوشتار با بازاندیشی در روش‌های تبلیغ دینی و نقد چالش‌های علم دینی، بر ضرورت تحول در ساختارها و روش‌های حوزوی تأکید دارد. نوآوری در تبلیغ، اولویت تحقیق بر تبلیغ، بازنگری در نظام آموزشی، اصلاح مدیریت علمی، مستندسازی دین، حذف خشونت از مباحثات، جدایی اقتصاد از علم، و بهره‌گیری از ابزارهای نوین، از جمله راهکارهای پیشنهادی است. این دیدگاه‌ها، با الهام از آیات قرآن کریم و نظریه‌های علمی مدرن، حوزه‌های علمیه را به سوی جایگاه واقعی خود به‌عنوان بازوی فکری نظام اسلامی هدایت می‌کند. با تدوین قانون اساسی، تقویت مدیریت علمی، و حمایت از محققین، حوزه‌ها می‌توانند از نفوذ جریان‌های فکری غیر دینی جلوگیری کرده و دین را به‌گونه‌ای علمی و جذاب به جامعه ارائه دهند.