متن درس
جلسات دورهمی: تأملاتی در احکام ذکر در نماز و سبک زندگی اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۴)
دیباچه
این نوشتار، برگرفته از گفت‌وگوهای استاد فرزانه قدس‌سره با شاگردان، به کاوش در احکام فقهی ذکر در رکوع و سجود و نیز مسائل مرتبط با سبک زندگی اسلامی می‌پردازد. محتوای این اثر، با نگاهی دقیق و روش‌مند، به تحلیل احکام شرعی و توصیه‌های عملی در زندگی روزمره اختصاص دارد. همان‌گونه که باغبانی با دقت بذرهای دانش را در خاک معرفت می‌کارد، این نوشتار نیز با ساختاری نظام‌مند و زبانی روشن، بستری برای فهم عمیق‌تر احکام دینی و سبک زندگی اسلامی فراهم می‌آورد. هدف، ارائه چارچوبی است که ضمن حفظ روح و پیام اصلی درس‌گفتارها، راهنمایی ارزشمند برای پژوهشگران و اندیشمندان در جهت تعمیق فهم دینی و اصلاح سبک زندگی باشد.
بخش نخست: احکام ذکر در رکوع و سجود
تمایز ذکر تسبيحی از سایر اذکار
ذکر در رکوع و سجود، به دلیل ماهیت خاص این دو رکن از ارکان نماز، باید تسبيحی باشد، مانند «سُبْحَانَ اللَّهِ». این اذکار، که برای تنزیه و تعظیم الهی طراحی شده‌اند، نمی‌توانند با صلوات یا اذکار غیرتسبيحی، مانند «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ»، جایگزین شوند. صلوات، هرچند فضیلت دارد، اما جای ذکر تسبيحی را نمی‌گیرد. این تمایز، مانند خطی روشن است که مرز میان واجب و مستحب را در عبادت ترسیم می‌کند.
قرآن کریم بر اهمیت تسبیح تأکید دارد: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى (نام پروردگارت را که والاست تسبیح کن) (سوره اعلی، آیه ۱). این آیه، جایگاه ویژه تسبیح در عبادت را نشان می‌دهد و بر ضرورت رعایت ذکر تسبيحی در ارکان نماز تأکید می‌ورزد.
جواز افزودن صلوات به ذکر تسبيحی
هیچ فقیهی ارسال صلوات را در کنار ذکر تسبيحی در رکوع و سجود منع نکرده است، اما صلوات نمی‌تواند جایگزین ذکر واجب تسبيحی شود. این انعطاف، مانند شاخه‌ای است که به درخت عبادت افزوده شده و بدون تغییر ریشه‌های آن، زیبایی‌اش را دوچندان می‌کند. صلوات، به‌عنوان ذکر مستحبی، می‌تواند پس از ذکر تسبيحی ادا شود.
قرآن کریم نیز بر فضیلت صلوات تأکید دارد: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا (خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به او سلام کنید) (سوره احزاب، آیه ۵۶). این آیه، ارزش صلوات را نشان می‌دهد، اما جایگاه آن را به‌عنوان مکمل ذکر تسبيحی تأیید می‌کند.
ضرورت ذکر تسبيحی برای صحت ارکان
ذکر تسبيحی، مانند «سُبْحَانَ اللَّهِ»، در رکوع و سجود واجب است، زیرا این دو رکن برای تسبیح خداوند اختصاص یافته‌اند. اذکاری مانند «السلام عليك يا أمير المؤمنين» یا صلوات نمی‌توانند جایگزین ذکر تسبيحی شوند، زیرا با ماهیت این ارکان همخوانی ندارند. این ضرورت، مانند پایه‌های بنایی است که بدون آن، استواری عبادت به خطر می‌افتد.
قرآن کریم بر اهمیت تسبیح تأکید می‌کند: فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (پس پروردگارت را با ستایش تسبیح کن و از او آمرزش بخواه، که او توبه‌پذیر است) (سوره نصر، آیه ۳). این آیه، نقش تسبیح در عبادت را برجسته می‌سازد.
اشکال در ترک ذکر تسبيحی
چنانچه فردی به دلیل ناآگاهی، ذکر تسبيحی را در رکوع و سجود ادا نکرده و به جای آن صلوات یا اذکار دیگر گفته باشد، نمازش به دلیل فقدان ذکر واجب دچار نقص می‌شود. بااین‌حال، اگر بدون ذکر خاصی رکوع و سجود را انجام داده باشد، نمازش صحیح است، هرچند واجب غیررکن را ترک کرده است. این نقص، مانند شکافی در دیوار عبادت است که استحکام آن را کاهش می‌دهد، اما بنای آن را فرو نمی‌ریزد.
قرآن کریم بر اهمیت رعایت احکام عبادی تأکید دارد: وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ (و نماز را برپا دارید و زکات دهید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید) (سوره بقره، آیه ۴۳). این آیه، بر ضرورت رعایت ارکان نماز تأکید می‌ورزد.
نادرستی جایگزینی اذکار غیرتسبيحی
گفتن اذکاری مانند «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ» یا «السلام عليك يا أمير المؤمنين» به جای ذکر تسبيحی در رکوع و سجود، نادرست است و مانند انجام این ارکان بدون ذکر محسوب می‌شود. این خطا، مانند استفاده از ابزاری نامناسب برای ساخت بنایی است که با هدف اصلی سازگار نیست.
قرآن کریم بر رعایت احکام عبادی تأکید دارد: وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ (و به آنها جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند) (سوره بینه، آیه ۵). این آیه، بر لزوم خلوص در عبادت و رعایت احکام شرعی تأکید می‌کند.
جواز استغفار پس از ذکر تسبيحی
استغفار یا سایر اذکار پس از ذکر تسبيحی در رکوع و سجود جایز است، اما نمی‌توانند جایگزین آن شوند. این انعطاف، مانند افزودن گلی به شاخه‌ای از درخت عبادت است که بدون تغییر ماهیت آن، زیبایی‌اش را افزایش می‌دهد.
قرآن کریم بر اهمیت استغفار تأکید دارد: وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ (و از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به سوی او بازگردید، که پروردگارم مهربان و دوست‌دار است) (سوره هود، آیه ۹۰). این آیه، ارزش استغفار را به‌عنوان مکمل عبادت نشان می‌دهد.
تنوع در اذکار تسبيحی
علاوه بر تسبیحات معروف، مانند «سُبْحَانَ اللَّهِ»، می‌توان از اذکار تسبيحی دیگر، مانند «سَبُّوحٌ قَدُّوسٌ»، «سُبْحَانَ اللَّهِ الشَّافِي» یا «سُبْحَانَ اللَّهِ الْمُعَافِي»، در رکوع و سجود استفاده کرد، به شرطی که ماهیت تسبيحی داشته باشند. این تنوع، مانند رنگ‌های گوناگونی است که بوم عبادت را زیباتر می‌سازد.
قرآن کریم بر تنوع در تسبیح تأکید دارد: وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا (و او را صبح و شام تسبیح کنید) (سوره احزاب، آیه ۴۲). این آیه، انعطاف در انتخاب اذکار تسبيحی را تأیید می‌کند.
بخش دوم: سبک زندگی اسلامی و اعتدال در مصرف
اعتدال در مصرف نوشیدنی‌ها
مصرف نوشیدنی‌هایی مانند چای یا آب جوش، اگر به اندازه و متعادل باشد، هیچ ضرری ندارد و نباید تحت تأثیر تبلیغات غیرعلمی از آنها اجتناب کرد. این اعتدال، مانند جویباری است که با جریان آرام خود، زمین زندگی را سیراب می‌کند بدون آنکه به طغیان منجر شود.
قرآن کریم بر اعتدال تأکید دارد: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا (و این‌گونه شما را امتی میانه‌رو قرار دادیم) (سوره بقره، آیه ۱۴۳). این آیه، میانه‌روی را به‌عنوان اصل بنیادین سبک زندگی اسلامی معرفی می‌کند.
تفاوت‌های فردی در عادات غذایی
عادات شخصی افراد در مصرف چای متفاوت است؛ برخی به دلیل عادت، چای را ناشتا مصرف نمی‌کنند، در حالی که برخی دیگر مشکلی با آن ندارند. این تفاوت‌ها، مانند شاخه‌های گوناگون یک درخت هستند که هر یک به شیوه خود به بار می‌نشینند.
قرآن کریم بر تنوع در خلقت انسان‌ها تأکید دارد: وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ (و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و اختلاف زبان‌ها و رنگ‌های شماست) (سوره روم، آیه ۲۲). این آیه، احترام به تفاوت‌های فردی را تأیید می‌کند.
نقد مصرف آب جوش به‌تنهایی
مصرف آب جوش به‌تنهایی توصیه نمی‌شود، زیرا فاقد طعم و خاصیت است. افزودن موادی مانند عسل یا گیاهان دارویی، مانند آبی است که با گلی معطر شده و به نوشیدنی‌ای دل‌انگیز تبدیل می‌شود.
قرآن کریم به فواید عسل اشاره دارد: فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ (در آن [عسل] برای مردم شفاست) (سوره نحل، آیه ۶۹). این آیه، ارزش استفاده از نعمت‌های طبیعی را نشان می‌دهد.
تأکید بر مصرف گیاهان دارویی
گیاهانی مانند گل‌گاوزبان و سایر گیاهان دارویی برای مصرف مناسب‌تر از چای هستند و می‌توانند به سلامت جسم و روان کمک کنند. این گیاهان، مانند داروهای طبیعی‌اند که از باغ خلقت الهی برچیده شده‌اند.
قرآن کریم به نعمت‌های طبیعی اشاره دارد: وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا (و از آسمان آبی پاک‌کننده نازل کردیم) (سوره فرقان، آیه ۴۸). این آیه، ارزش نعمت‌های الهی را برای سلامت انسان تأیید می‌کند.
نقد تک‌محصولی بودن در تغذیه
انسان نباید به مصرف یک ماده غذایی یا نوشیدنی خاص محدود شود، بلکه باید از تنوع نعمت‌های الهی بهره‌مند گردد. این تنوع، مانند باغی است که با گل‌های گوناگون، زیبایی و طراوت می‌یابد.
قرآن کریم بر تنوع نعمت‌ها تأکید دارد: وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ (و هر نعمتی که دارید از خداست) (سوره نحل، آیه ۵۳). این آیه، بهره‌گیری از نعمت‌های متنوع را تشویق می‌کند.
پرهیز از شذوذ در عادات غذایی
رفتارهای غیرمتعارف، مانند اجتناب کامل از چای یا اصرار بر مصرف یک ماده خاص، نادرست است. انسان باید به‌صورت طبیعی و متعادل از نعمت‌ها استفاده کند، مانند مسافری که در مسیر زندگی، از هر چشمه‌ای به‌اندازه می‌نوشد.
قرآن کریم بر پرهیز از اسراف و شذوذ تأکید دارد: كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا (بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید) (سوره اعراف، آیه ۳۱). این آیه، میانه‌روی در مصرف را اصل می‌داند.
خیر بودن نعمت‌های الهی
استفاده از نعمت‌های الهی، مانند چای، عسل یا گیاهان دارویی، به شرط رعایت اعتدال، خیر و برکت به همراه دارد. این نعمت‌ها، مانند هدایایی از سوی پروردگارند که برای سعادت انسان آفریده شده‌اند.
قرآن کریم بر خیر بودن نعمت‌ها تأکید دارد: وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ (و آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست جز به‌حق نیافریدیم) (سوره حجر، آیه ۸۵). این آیه، خیر بودن نعمت‌های الهی را تأیید می‌کند.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با بررسی احکام فقهی ذکر در رکوع و سجود و توصیه‌هایی در زمینه سبک زندگی اسلامی، بر اهمیت رعایت احکام شرعی و اعتدال در زندگی روزمره تأکید دارد. ذکر تسبيحی، به دلیل ماهیت تعظیم‌گونه‌اش، در رکوع و سجود واجب است و اذکاری مانند صلوات یا استغفار می‌توانند به‌عنوان مکمل آن ادا شوند. تنوع در اذکار تسبيحی، به شرط حفظ ماهیت تنزیه، جایز است و به غنای عبادت می‌افزاید. در سبک زندگی اسلامی، اعتدال در مصرف نعمت‌هایی مانند چای، عسل و گیاهان دارویی توصیه شده و از رفتارهای غیرمتعارف پرهیز شده است. این دیدگاه‌ها، مانند نوری هستند که مسیر عبادت و زندگی را روشن کرده و با آیات قرآن کریم و اصول فقهی شیعه همخوانی دارند. این درس‌گفتار، چارچوبی برای تلفیق احکام دینی و سبک زندگی سالم ارائه می‌دهد که می‌تواند الگویی برای آموزش‌های دینی معاصر باشد.