متن درس
جلسات دورهمی: تأملاتی در مفاهیم ثمن و مثمن و چالش‌های اقتصاد اعتباری
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۸)
دیباچه
این نوشتار، برآمده از گفت‌وگوهای عالمانه استاد فرزانه قدس‌سره با شاگردان، به کاوش در مفاهیم فقهی و اقتصادی ثمن و مثمن و نقد نظام‌های مالی مدرن می‌پردازد. با نگاهی ژرف و روش‌مند، این اثر به تحلیل احکام شرعی مرتبط با معاملات و چالش‌های ناشی از اقتصاد اعتباری پرداخته و راهکارهایی برای تحقق عدالت اقتصادی ارائه می‌دهد. همان‌گونه که باغبانی دانا بذرهای حکمت را در خاک معرفت می‌کارد، این نوشتار نیز با ساختاری منظم و زبانی روشن، بستری برای فهم عمیق‌تر احکام دینی و مسائل اقتصادی فراهم می‌آورد. هدف، ارائه چارچوبی است که ضمن حفظ روح و پیام اصلی درس‌گفتارها، راهنمایی ارزشمند برای پژوهشگران و اندیشمندان در جهت تعمیق فهم دینی و اصلاح نظام‌های اقتصادی باشد.
بخش نخست: مفاهیم ثمن و مثمن در فقه اسلامی
تمایز میان ثمن و مثمن
در فقه اسلامی، ثمن به پول یا ابزار مبادله‌ای اطلاق می‌شود که ارزشی ثابت و بدون رشد ذاتی دارد، در حالی که مثمن، به کالاها یا دارایی‌های مادی مانند طلا، ملک یا سکه اشاره دارد که ارزش آن‌ها تحت تأثیر بازار دچار نوسان می‌شود. این تمایز، مانند خطی روشن میان دو ساحل است که یکی ثابت و دیگری در امواج بازار در حرکت است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تورم به مثمن تعلق می‌گیرد، نه به ثمن، زیرا پول به‌خودی‌خود ارزش ذاتی ندارد و تنها معیاری برای سنجش ارزش است.
قرآن کریم بر اهمیت رعایت احکام معاملات تأکید دارد: وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبا (و خدا داد و ستد را حلال و ربا را حرام کرده است) (سوره بقره، آیه ۲۷۵). این آیه، بر ضرورت رعایت اصول شرعی در معاملات و تمایز میان ابزارهای مبادله و دارایی‌های واقعی تأکید می‌ورزد.
ماهیت ثمن و فقدان رشد آن
ثمن، به‌عنوان ابزار مبادله، از نظر حقوقی و شرعی ارزشی ثابت دارد و نمی‌تواند رشد کند. برای مثال، اگر شخصی ده تومان قرض دهد، همان ده تومان باید بازگردانده شود، بدون افزایش یا کاهش، زیرا پول به‌عنوان ثمن، مانند خط‌کشی است که تنها ارزش را می‌سنجد، نه خود ارزشمند است. این اصل، مانند پایه‌ای استوار در بنای معاملات شرعی است که از هرگونه تحریف در ارزش‌گذاری جلوگیری می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که افزایش ارزش ثمن در معاملات، به دلیل فقدان رشد ذاتی آن، مصداق ربا است.
قرآن کریم بر ممنوعیت ربا تأکید دارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ربا را چند برابر نخورید) (سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۰). این آیه، بر حرمت افزایش غیرمشروع ارزش در معاملات پولی تأکید می‌کند.
مثمن و قابلیت نوسان ارزش
مثمن‌ها، مانند طلا، سکه یا ملک، به دلیل ارزش ذاتی خود، قابلیت رشد یا کاهش ارزش در بازار را دارند. برای مثال، ده سکه طلا ممکن است در یک سال ارزشی معادل سیصد تومان داشته باشد و در سالی دیگر به چهارصد تومان برسد. این نوسان، مانند جریانی است که در رودخانه بازار جاری است و ارزش دارایی‌های مادی را تغییر می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که معاملات با مثمن‌ها، به دلیل ارزش ذاتی آن‌ها، از قواعد متفاوتی نسبت به معاملات پولی پیروی می‌کنند.
قرآن کریم به ارزش نعمت‌های مادی اشاره دارد: وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ (و هر نعمتی که دارید از خداست) (سوره نحل، آیه ۵۳). این آیه، ارزش دارایی‌های مادی را به‌عنوان نعمت‌های الهی تأیید می‌کند.
پول به‌عنوان عتیقه در گذر زمان
پول، هنگامی که از سیستم مالی خارج شود، مانند عتیقه‌ای می‌شود که ارزشی مادی پیدا می‌کند، اما در سیستم مالی، صرفاً ثمن است و ارزشی ثابت دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با مثالی بیان می‌کنند که اگر پول از چرخه مالی خارج شود، مانند یک اثر باستانی، ارزشی مانند مثمن پیدا می‌کند، اما تا زمانی که در سیستم مالی است، تنها ابزار مبادله است. این دیدگاه، مانند نوری است که مرز میان ابزار و دارایی را روشن می‌سازد.
قرآن کریم بر اهمیت رعایت احکام مالی تأکید دارد: وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ (و چون پیمانه کنید، پیمانه را تمام کنید و با ترازوی درست وزن کنید) (سوره اسراء، آیه ۳۵). این آیه، بر ضرورت رعایت عدالت در مبادلات مالی تأکید می‌ورزد.
نقش عرف در پذیرش ثمن
عرف جامعه، پول را به‌عنوان ثمن می‌پذیرد، حتی اگر فاقد پشتوانه واقعی باشد. این پذیرش، مانند جریانی است که در بستر جامعه جاری است و پول را به‌عنوان معیار مبادله تثبیت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عرف، بدون توجه به پشتوانه پول، آن را به‌عنوان ابزار مبادله قبول می‌کند، اما این پذیرش نباید به سوءاستفاده‌های مالی منجر شود.
قرآن کریم بر نقش عرف در معاملات اشاره دارد: وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا (و به پیمان وفا کنید، زیرا که از پیمان سؤال می‌شود) (سوره اسراء، آیه ۳۴). این آیه، بر اهمیت پایبندی به قراردادهای اجتماعی در معاملات تأکید می‌کند.
بخش دوم: مهریه و چالش‌های فقهی-اقتصادی
نقد افزایش بی‌رویه مهریه
افزایش بی‌رویه مهریه‌ها، بدون توجه به مبانی فقهی و اقتصادی، به پیچیدگی‌های حقوقی و اجتماعی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این افزایش را تلاشی نادرست برای حمایت از زنان در برابر جریان‌های فمینیستی می‌دانند که به جای عدالت، به نابرابری دامن می‌زند. مهریه، مانند شاخه‌ای است که باید با ریشه‌های عدالت و عقلانیت در خاک فقه استوار باشد، نه آنکه به ابزاری برای رقابت‌های اجتماعی تبدیل شود.
قرآن کریم بر عدالت در معاملات تأکید دارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به عدالت قیام کنید) (سوره نساء، آیه ۱۳۵). این آیه، بر ضرورت رعایت عدالت در تعیین تعهدات مالی مانند مهریه تأکید می‌ورزد.
مهریه و ارزش واقعی در زمان عقد
مهریه باید بر اساس ارزش واقعی در زمان عقد تعیین شود، زیرا تغییر ارزش پول در طول زمان، نباید به افزایش تعهد مالی منجر شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اگر مهریه به‌صورت پول (ثمن) تعیین شده باشد، همان مقدار اولیه باید پرداخت شود، زیرا افزایش آن مصداق ربا است. این اصل، مانند ستونی است که بنای عدالت در عقد نکاح را استوار می‌دارد.
قرآن کریم بر ضرورت وفای به عهد تأکید دارد: وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ (و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان وفا کنید) (سوره نحل، آیه ۹۱). این آیه، بر اهمیت پایبندی به تعهدات مالی در عقد نکاح تأکید می‌کند.
ربا در معاملات پولی
افزایش ارزش پول در معاملات، به دلیل فقدان رشد ذاتی ثمن، مصداق ربا است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اگر شخصی هزار تومان قرض دهد، همان هزار تومان باید بازگردانده شود، و افزودن به آن به دلیل کاهش قدرت خرید، غیرشرعی است. این حرمت، مانند حریمی است که از بنای معاملات شرعی محافظت می‌کند و از هرگونه ناعدالتی جلوگیری می‌ورزد.
قرآن کریم بر حرمت ربا تأکید دارد: وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ (و آنچه از ربا می‌دهید تا در اموال مردم افزون شود، نزد خدا افزون نمی‌گردد) (سوره روم، آیه ۳۹). این آیه، بر ممنوعیت افزایش غیرمشروع ارزش در معاملات پولی تأکید می‌کند.
معاملات با مثمن و پرهیز از ربا
معاملات با مثمن‌ها، مانند سکه یا طلا، به دلیل ارزش ذاتی و قابلیت نوسان، مشمول ربا نمی‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره مثالی می‌آورند که اگر شخصی ده سکه قرض دهد، همان ده سکه باید بازگردانده شود، بدون توجه به تغییر ارزش پولی آن. این روش، مانند جویباری است که آب زلال عدالت را در معاملات جاری می‌سازد.
قرآن کریم بر عدالت در مبادلات تأکید دارد: وَإِذَا كِلْتُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ (و چون پیمانه کنید، پیمانه و ترازو را به عدالت پر کنید) (سوره انعام، آیه ۱۵۲). این آیه، بر ضرورت رعایت عدالت در معاملات با دارایی‌های واقعی تأکید می‌کند.
مثال عملی معامله با سکه
استاد فرزانه قدس‌سره مثالی از معامله‌ای با سیصد سکه برای خرید خانه ارائه می‌دهند که تعهد بازپرداخت آن نیز به‌صورت سکه بوده است. این معامله، مانند بنایی است که بر پایه‌های استوار مثمن‌ها ساخته شده و از نوسانات پولی در امان است. این روش، به دلیل شفافیت و ارزش ذاتی، از مشکلات تورم و ربا جلوگیری می‌کند.
قرآن کریم بر اهمیت وفای به تعهدات تأکید دارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به قراردادها وفا کنید) (سوره مائده، آیه ۱). این آیه، بر ضرورت پایبندی به تعهدات در معاملات واقعی تأکید می‌ورزد.
بخش سوم: نقد نظام‌های مالی مدرن و پولشویی
پول به‌عنوان ابزار جعلی
پول در نظام‌های مالی مدرن، به‌عنوان ابزاری جعلی معرفی می‌شود که ارزش آن به پشتوانه‌های مادی وابسته است، اما در عمل، اغلب بدون پشتوانه واقعی است. استاد فرزانه قدس‌سره پول را مانند کاغذی می‌دانند که ارزشش به اعتماد عمومی وابسته است، اما فقدان پشتوانه واقعی، آن را به ابزاری برای سوءاستفاده تبدیل کرده است. این دیدگاه، مانند آینه‌ای است که حقیقت نظام‌های مالی را نمایان می‌سازد.
قرآن کریم بر ضرورت صداقت در معاملات تأکید دارد: وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ (وای بر کم‌فروشان، کسانی که چون از مردم پیمانه ستانند، به تمام ستانند) (سوره مطففین، آیات ۱-۲). این آیه، بر اهمیت صداقت و پرهیز از فریب در مبادلات مالی تأکید می‌کند.
نقد سیستم بانکی و تورم
سیستم‌های بانکی مدرن، با چاپ پول بدون پشتوانه، به تورم و کاهش ارزش پول منجر شده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این سیستم را مانند چشمه‌ای می‌دانند که به جای آب زلال، گل‌آلودگی به جامعه تزریق می‌کند. تورم، نتیجه سوءمدیریت مالی است که ارزش پول را کاهش داده و به ناعدالتی اقتصادی دامن می‌زند.
قرآن کریم بر پرهیز از ظلم در معاملات تأکید دارد: وَلَا تَظْلِمُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ (و به مردم در مورد اموالشان ستم نکنید) (سوره هود، آیه ۸۵). این آیه، بر ضرورت پرهیز از ناعدالتی در نظام‌های مالی تأکید می‌کند.
پولشویی و استعمار نوین
پولشویی، به‌عنوان ابزاری برای استعمار نوین، به فقر و نابرابری اقتصادی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره این پدیده را مانند شبکه‌ای پنهان می‌دانند که با استفاده از پول اعتباری، منابع جوامع را به تاراج می‌برد. این نقد، به سوءاستفاده از نظام‌های مالی برای استثمار ملت‌ها اشاره دارد.
قرآن کریم بر پرهیز از ظلم و استثمار تأکید دارد: وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ (و در گناه و تجاوز یاری نکنید) (سوره مائده، آیه ۲). این آیه، بر ممنوعیت همکاری در نظام‌های ظالمانه مالی تأکید می‌کند.
نقد عدم پرداخت نقدینگی توسط بانک‌ها
بانک‌ها، به دلیل فقدان پشتوانه واقعی، اغلب قادر به پرداخت نقدینگی به مشتریان نیستند. استاد فرزانه قدس‌سره این مشکل را مانند بنایی می‌دانند که بر پایه‌های سست ساخته شده و در برابر طوفان نیازهای مردم فرو می‌ریزد. این نقد، به ضعف‌های ساختاری نظام بانکی اشاره دارد که اعتماد عمومی را خدشه‌دار می‌کند.
قرآن کریم بر ضرورت امانت‌داری تأکید دارد: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا (خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان بازگردانید) (سوره نساء، آیه ۵۸). این آیه، بر اهمیت امانت‌داری در نظام‌های مالی تأکید می‌کند.
راه‌حل بازگشت به معاملات واقعی
برای جلوگیری از پولشویی و ناعدالتی، استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که به معاملات با مثمن‌ها، مانند سکه یا گوسفند، بازگردیم. این روش، مانند بازگشت به چشمه‌های زلال عدالت است که از نوسانات پولی و سوءاستفاده‌های مالی در امان است. معاملات واقعی، به دلیل ارزش ذاتی مثمن‌ها، به تحقق عدالت اقتصادی کمک می‌کنند.
قرآن کریم بر اهمیت معاملات عادلانه تأکید دارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل نخورید) (سوره نساء، آیه ۲۹). این آیه، بر ضرورت پرهیز از معاملات غیرعادلانه تأکید می‌کند.
نقد ارزش‌گذاری کاذب پول
ارزش‌گذاری کاذب پول، عامل ناعدالتی و فقر در جوامع است. استاد فرزانه قدس‌سره پول را مانند کاغذی می‌دانند که بدون پشتوانه واقعی، تنها به اعتماد عمومی وابسته است. این ارزش‌گذاری کاذب، مانند سایه‌ای است که حقیقت دارایی‌های واقعی را پنهان می‌کند و به نابرابری دامن می‌زند.
قرآن کریم بر پرهیز از فریب در معاملات تأکید دارد: وَلَا تَخْتَانُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ (و در اموال مردم خیانت نکنید) (سوره اعراف، آیه ۸۵). این آیه، بر ضرورت صداقت و پرهیز از ارزش‌گذاری کاذب تأکید می‌کند.
نقد وابستگی به پول اعتباری
وابستگی به پول اعتباری، مردم را از استقلال اقتصادی محروم کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره با مقایسه زندگی سنتی و مدرن، تأکید دارند که در گذشته، دارایی‌های واقعی مانند چاه آب یا زمین، استقلال اقتصادی را تضمین می‌کردند، اما در نظام مدرن، پول اعتباری مردم را خلع سلاح کرده است. این وابستگی، مانند بندی است که دست و پای جوامع را بسته و آن‌ها را در برابر نظام‌های مالی آسیب‌پذیر کرده است.
قرآن کریم بر اهمیت استقلال و عدالت تأکید دارد: وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (و به سوی کسانی که ستم کردند متمایل نشوید) (سوره هود، آیه ۱۱۳). این آیه، بر ضرورت پرهیز از وابستگی به نظام‌های ظالمانه تأکید می‌کند.
بخش چهارم: نقد فتاوای مبتنی بر قدرت خرید
نقد محاسبه ارزش پول بر اساس قدرت خرید
برخی فتاوا ارزش پول را بر اساس قدرت خرید محاسبه می‌کنند، اما استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را مصداق ربا می‌دانند، زیرا ثمن رشد ندارد و افزایش ارزش آن غیرشرعی است. این نقد، مانند هشداری است که از انحراف در احکام اقتصادی جلوگیری می‌کند و بر ضرورت پایبندی به اصول فقهی تأکید دارد.
قرآن کریم بر حرمت ربا تأکید دارد: الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ (کسانی که ربا می‌خورند، برنخیزند جز مانند کسی که شیطان او را از روی جنون درهم ریخته است) (سوره بقره، آیه ۲۷۵). این آیه، بر ممنوعیت ربا و انحرافات مالی تأکید می‌کند.
راه‌حل معاملات بدون ضرر
برای جلوگیری از ضرر در معاملات، استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که از مثمن‌ها، مانند سکه یا طلا، به جای پول استفاده شود. این روش، مانند سپری است که از معاملات در برابر نوسانات پولی و ربا محافظت می‌کند. معاملات با مثمن‌ها، به دلیل ارزش ذاتی، عدالت اقتصادی را تضمین می‌کنند.
قرآن کریم بر اهمیت عدالت در معاملات تأکید دارد: وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ (و وزن را به عدالت برپا دارید و ترازو را کم نکنید) (سوره الرحمن، آیه ۹). این آیه، بر ضرورت رعایت عدالت در مبادلات تأکید می‌کند.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با بررسی مفاهیم فقهی ثمن و مثمن و نقد نظام‌های مالی مدرن، به تحلیل چالش‌های اقتصادی و راهکارهای مبتنی بر احکام شرعی پرداخته است. تمایز میان ثمن (پول) و مثمن (دارایی‌های واقعی)، محور اصلی این گفتار است که بر ارزش ثابت ثمن و قابلیت نوسان مثمن تأکید دارد. افزایش بی‌رویه مهریه‌ها، بدون توجه به مبانی فقهی، به ناعدالتی منجر می‌شود و محاسبه ارزش پول بر اساس قدرت خرید، مصداق ربا است. نظام‌های مالی مدرن، با تکیه بر پول اعتباری و پولشویی، به فقر و نابرابری دامن زده‌اند. بازگشت به معاملات واقعی با مثمن‌ها، راهکاری برای تحقق عدالت اقتصادی و پرهیز از استثمار است. این درس‌گفتار، مانند مشعلی است که مسیر اصلاح نظام‌های اقتصادی را روشن می‌کند و با آیات قرآن کریم و اصول فقهی همخوانی دارد. این اثر، چارچوبی برای آموزش‌های دینی و اقتصادی معاصر ارائه می‌دهد که می‌تواند الگویی برای پژوهش‌های آینده باشد.