متن درس
جلسات دورهمی: بازنمایی الگوهای دینی در رسانه‌های نوین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۹)
دیباچه
جهان امروز، جهانی است که در آن رسانه‌ها چون آینه‌ای شفاف، بازتاب‌دهنده هویت‌ها، ارزش‌ها و باورهای جوامع‌اند. در این میان، معرفی الگوهای دینی و شخصیت‌های معنوی که ریشه در فرهنگ اسلامی دارند، نه تنها ضرورتی فرهنگی، بلکه رسالتی است برای حفظ و انتقال میراث معنوی به نسل‌های آینده. گفتار حاضر، که از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای با موضوع دیدار با نمایندگان رسانه‌ای استخراج شده، به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های تولید محتوای رسانه‌ای در حوزه عالمان دینی می‌پردازد. این متن با نگاهی ژرف به نقش رسانه در بازنمایی شخصیت‌های دینی، ضرورت بازنگری در روش‌های ارائه این الگوها را مورد کاوش قرار داده و راهکارهایی برای اثرگذاری هرچه بیشتر بر جامعه، به‌ویژه نسل جوان، پیشنهاد می‌کند. با بهره‌گیری از زبانی روشن و متین، این نوشتار می‌کوشد تا گفتمانی علمی و معنوی را در قالبی منسجم و جذاب ارائه نماید.
بخش نخست: ضرورت بازنمایی عالمان دینی در رسانه‌های نوین
پیشینه پروژه رسانه‌ای
گفتار با معرفی پروژه‌ای رسانه‌ای آغاز می‌شود که حدود دو سال پیش طرح‌ریزی شده و هدف آن تولید برنامه‌های تلویزیونی با محوریت زندگی و تأثیرات عالمان دینی بر جامعه شیعی است. این پروژه، که با مشورت استاد فرزانه قدس‌سره شکل گرفته، در پی آن است تا با انتخاب شخصیت‌هایی برجسته، الگوهایی معنوی و علمی را به جامعه معرفی کند. پس از دو سال تلاش و پژوهش، مقدمات اولیه این پروژه فراهم آمده و گام‌های آغازین برای تولید محتوا برداشته شده است.
این پروژه، چون نهالی که در خاک حاصلخیز فرهنگ دینی کاشته شده، نیازمند مراقبت و دقت است تا میوه‌ای ارزشمند به بار آورد. پیچیدگی‌های تولید محتوای دینی، از پژوهش‌های عمیق گرفته تا هماهنگی با نهادهای رسانه‌ای، نشان‌دهنده دشواری‌های این مسیر است. با این حال، فراهم آمدن مقدمات اولیه، چون بارقه‌ای از امید، نویدبخش تحقق اهدافی والاست.
تحلیل الگوهای شخصیتی در نسل‌های مختلف
پژوهش‌های انجام‌شده در این پروژه نشان می‌دهد که نسل‌های مختلف، الگوهای شخصیتی خود را از منابع متفاوتی برمی‌گزینند. نسل دهه چهل، که در فضای مکتوب کتاب‌ها و متون درسی رشد یافته، الگوهای خود را از میان صفحات کاغذی انتخاب می‌کرد. نسل دهه پنجاه، با گرایش به روزنامه‌ها و نشریات، از این رسانه‌ها برای شناسایی الگوهای شخصیتی بهره می‌جست. اما نسل نوین، که در عصر تصویر و رسانه‌های دیجیتال بالیده، تنها آنچه را که با چشم می‌بیند باور می‌کند.
این تحول، چون جریانی خروشان، نشان‌دهنده تغییر در الگوهای فرهنگی و رسانه‌ای است. نسل جوان امروزی، که چون پرندگان آزاد در آسمان تصاویر دیجیتال پرواز می‌کنند، به دنبال الگوهایی است که نه در کلمات مکتوب، بلکه در قاب تصاویر زنده و پویا متجلی شوند. این واقعیت، ضرورت تولید محتوای تصویری را چون ستاره‌ای درخشان در آسمان فرهنگ‌سازی نمایان می‌سازد.
قدرت رسانه‌های تصویری در باورپذیری
نسل نوین، که به رسانه‌های تصویری وابسته است، تنها آنچه را که در قاب تصویر می‌بیند به‌عنوان حقیقت می‌پذیرد. استاد فرزانه قدس‌سره با مثالی از جنگ جهانی دوم، این موضوع را چنین تبیین می‌کند: اگر از این رویداد تاریخی فیلمی وجود نداشت، نسل جوان امروزی شاید وجود آن را انکار می‌کرد. این سخن، چون آیینه‌ای صیقلی، بازتاب‌دهنده وابستگی نسل جدید به شواهد بصری است.
در این میان، عالمان دینی برجسته‌ای چون حضرات لنکرانی و تبریزی، که در زمان خود تأثیراتی شگرف بر جامعه داشته‌اند، به دلیل نبود تصاویر رسانه‌ای، در ذهن نسل جدید گمنام مانده‌اند. در مقابل، علامه طباطبایی، به دلیل وجود چند پلان تصویری در رسانه‌ها، در حافظه جمعی نسل جوان ماندگار شده است. این تفاوت، چون دو سوی یک ترازو، نشان‌دهنده وزن سنگین رسانه‌های تصویری در حفظ و انتقال میراث دینی است.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این گفتار، ضرورت بازنمایی عالمان دینی در رسانه‌های نوین را با نگاهی عمیق و علمی بررسی کرد. پروژه رسانه‌ای معرفی‌شده، با هدف ارائه الگوهای دینی به جامعه، گامی است در جهت حفظ میراث معنوی و تقویت هویت فرهنگی. پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهند که نسل‌های مختلف، از منابع متفاوتی برای انتخاب الگوهای خود بهره می‌جویند و نسل نوین، به دلیل وابستگی به رسانه‌های تصویری، نیازمند محتوایی است که در قاب تصویر متجلی شود. این واقعیت، چون مشعلی فروزان، مسیر تولید محتوای دینی را روشن می‌سازد.
بخش دوم: چالش‌ها و راهکارهای تولید محتوای دینی
چالش‌های رسانه‌ای در ارائه الگوهای دینی
یکی از چالش‌های اصلی در تولید محتوای دینی، خطر تقدس‌زدایی از شخصیت‌های معنوی توسط رسانه‌های رسمی است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تجربه سریال‌هایی چون سریال حضرت یوسف، تأکید می‌کند که رسانه‌هایی مانند صداوسیما، گاه به دلیل ارائه غیرحرفه‌ای یا نیت‌های غیرهدفمند، به جایگاه عالمان دینی آسیب می‌زنند. این آسیب، چون خاری در پای فرهنگ‌سازی دینی، مانع از انتقال شایسته ارزش‌های معنوی می‌شود.
برای نمونه، اگر رسانه‌ای با رویکردی سطحی یا تحمیلی به معرفی یک عالم دینی بپردازد، ممکن است به جای تعالی جایگاه او، به کاهش احترام و قداستش منجر شود. این چالش، ریشه در ساختارهای قدرت‌محور رسانه‌ها دارد که گاه تنها به ترویج افراد مورد تأیید خود می‌پردازند و از ارائه بی‌طرفانه محتوا بازمی‌مانند.
راهکار آرشیوسازی و استفاده به‌موقع
یکی از پیشنهادهای مطرح‌شده در این گفتار، حفظ آثار رسانه‌ای به‌صورت آرشیوی برای استفاده در زمان مناسب است. این رویکرد، چون گنجینه‌ای ارزشمند، میراث دینی را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند. با این حال، استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی ژرف، آرشیوسازی صرف را ناکارآمد می‌داند. او معتقد است که این آثار، اگر در زمان حیات عالمان به کار گرفته نشوند، به آثار باستانی تبدیل می‌شوند که برای جامعه کنونی فایده‌ای ندارند.
استاد با تمثیلی زیبا، این موضوع را به آب و تشنگی تشبیه می‌کند: همان‌گونه که آب در دسترس، تشنگی را برطرف می‌کند، محتوای رسانه‌ای نیز باید در زمان حال به کار گرفته شود تا نیازهای جامعه را پاسخ دهد. آرشیوسازی صرف، چون مسجدی با درهای بسته، نمی‌تواند عطش معنوی جامعه را فرو نشاند.
نیاز به ساختارهای آزادمنش در رسانه
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که برای اثرگذاری محتوای رسانه‌ای، ساختارهای اجتماعی و فرهنگی باید آزادمنش باشند. رسانه‌های آزاد و مردمی، که از تحمیل دیدگاه‌های قدرت‌محور پرهیز می‌کنند، می‌توانند محتوایی بی‌طرفانه و مقبول ارائه دهند. این آزادی، چون نسیمی روح‌بخش، به پذیرش عمومی محتوا و اعتمادسازی در جامعه کمک می‌کند.
در مقابل، رسانه‌های قدرت‌محور، که تنها افراد مورد تأیید خود را ترویج می‌دهند، ممکن است به سوءتفاهم و اتهام‌زنی منجر شوند. برای نمونه، اگر شخصیتی در رسانه‌ای رسمی معرفی شود، ممکن است به دلیل ساختار بسته آن رسانه، مورد اتهام قرار گیرد و جایگاهش خدشه‌دار شود.
انتخاب عالمان بر اساس تأثیرگذاری
در این پروژه، انتخاب عالمان نه بر اساس جایگاه علمی یا سیاسی، بلکه بر پایه تأثیرگذاری اجتماعی و فرهنگی آن‌ها انجام شده است. این رویکرد، چون کلیدی زرین، درهای جدیدی را به سوی معرفی الگوهای معنوی می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره این انتخاب را تأیید می‌کند و بر لزوم معرفی شخصیت‌هایی تأکید دارد که حتی اگر با ساختارهای رسمی همسو نباشند، به دلیل شایستگی علمی و معنوی، ارزش معرفی دارند.
برای نمونه، عالمانی که تأثیراتی جهانی دارند، مانند کسانی که در مراکز قدرت بین‌المللی مورد توجه‌اند، می‌توانند به اصلاح تصویر شیعه در جهان کمک کنند. این انتخاب، چون ستاره‌ای در آسمان دیپلماسی فرهنگی، راه را برای تقویت هویت شیعی در عرصه جهانی هموار می‌سازد.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم این گفتار، چالش‌ها و راهکارهای تولید محتوای دینی را با نگاهی موشکافانه بررسی کرد. خطر تقدس‌زدایی توسط رسانه‌های رسمی، ضرورت استفاده به‌موقع از محتوا، نیاز به ساختارهای آزادمنش و انتخاب عالمان بر اساس تأثیرگذاری، از مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده‌اند. این نکات، چون چراغ‌هایی در مسیر فرهنگ‌سازی دینی، راه را برای تولید محتوایی اثرگذار و مقبول روشن می‌سازند.
بخش سوم: الگوسازی دینی در عصر نوین
نقد ارائه الگوهای غیرواقعی
استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی عمیق، ارائه الگوهای غیرواقعی یا مترسک‌گونه را برای نسل جدید بی‌جاذبه می‌داند. تمرکز بر ویژگی‌های ظاهری، مانند عینک یا انگشتر عالمان، به جای اندیشه و عملکرد آن‌ها، نمی‌تواند نیازهای نسل جوان را برآورده کند. این ویژگی‌ها، چون اشیایی در موزه، تنها برای نمایش‌اند و برای جامعه‌ای که در پی الگوهای زنده و پویاست، فایده‌ای ندارند.
نسل جوان امروزی، که چون جویبارهایی خروشان در پی حقیقت‌اند، به دنبال الگوهایی است که با نیازها و ارزش‌هایشان همخوانی داشته باشد. ارائه تصاویری مانند نماز خواندن عالمان، هرچند ارزشمند، برای این نسل جذابیتی ندارد. در عوض، اندیشه‌ها و عملکردهای ملموس، چون آب زلالی است که عطش فکری و معنوی این نسل را فرو می‌نشاند.
تأکید بر الگوسازی مبتنی بر عملکرد
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که الگوهای دینی باید بر اساس اندیشه‌ها و عملکردهایی ارائه شوند که در جامعه مقبول و اثرگذارند. برای نمونه، عالمانی که نظریه‌های علمی یا اقدامات اجتماعی برجسته‌ای داشته‌اند، می‌توانند به‌عنوان الگوهایی زنده و پویا معرفی شوند. این رویکرد، چون پلی استوار، نسل جوان را به میراث دینی پیوند می‌دهد.
در این راستا، مثال پیامبر اکرم (ص) مطرح می‌شود که با تسخیر دل‌ها، نه با معجزات مادی، تأثیرات عمیقی بر جامعه گذاشتند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ (آل عمران: ۱۵۹).
ترجمه: پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرم‌خو و مهربان شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند. این آیه، چون مشعلی فروزان، بر اهمیت تأثیرگذاری عاطفی و معنوی در الگوسازی تأکید دارد.
نقد معجزه‌محوری در الگوسازی
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، معجزه‌محوری در ارائه الگوهای دینی را برای نسل جدید غیرقابل‌قبول می‌داند. ادعاهایی چون طی‌الارض یا توانایی‌های خارق‌العاده، نه تنها مستند نیستند، بلکه برای نسلی که در پی شواهد عقلانی و ملموس است، جذابیتی ندارند. این نقد، چون تیغی برنده، خرافات را از حقیقت ناب دینی جدا می‌سازد.
در عوض، عملکردهای علمی و اجتماعی عالمان، مانند نظریه‌پردازی یا حل مسائل اجتماعی، می‌تواند الگوهایی مقبول و اثرگذار ارائه دهد. این رویکرد، با جوهره دین که بر عقلانیت و عمل صالح استوار است، همخوانی دارد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ (بیّنة: ۷).
ترجمه: کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، آنان بهترین آفریدگان‌اند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم این گفتار، به بررسی الگوسازی دینی در عصر نوین پرداخت. نقد ارائه الگوهای غیرواقعی، تأکید بر الگوسازی مبتنی بر عملکرد و رد معجزه‌محوری، از مهم‌ترین نکات مطرح‌شده‌اند. این بخش، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیلات معنوی، بر ضرورت ارائه الگوهایی زنده و پویا تأکید کرد که با نیازهای نسل جوان همخوانی داشته باشند.
بخش چهارم: اصلاح تصویر شیعه در جهان
تولید محتوا برای مخاطب جهانی
این پروژه، با همکاری شبکه‌ای آلمانی و پروتکلی در دبی، به دنبال تولید محتوایی است که برای مخاطب غربی، تصویر شیعه را اصلاح کند. تصورات غلط درباره شیعه، مانند نسبت دادن اقدامات خشونت‌آمیز به شیعیان، از چالش‌های اصلی در عرصه جهانی است. این پروژه، چون مشعلی در تاریکی، می‌کوشد تا با ارائه محتوایی معتبر، این سوءتفاهمات را برطرف سازد.
انتخاب عالمانی با تأثیرگذاری جهانی، مانند کسانی که در مراکز قدرت بین‌المللی مورد توجه‌اند، در این راستا اهمیتی بسزا دارد. این عالمان، چون ستارگانی در آسمان فرهنگ جهانی، می‌توانند تصویر شیعه را در اذهان جهانیان بازسازی کنند.
چالش‌های تصویربرداری از عالمان
یکی از چالش‌های عملی این پروژه، محدودیت‌های تصویربرداری از برخی عالمان است که اجازه ضبط تصویر نمی‌دهند. برای نمونه، در تلاش برای مستندسازی زندگی یکی از عالمان برجسته، با امتناع او از تصویربرداری مواجه شدند. در پاسخ به این چالش، از فردی مشابه با چهره‌پردازی استفاده شد تا محتوای مورد نظر تولید گردد. این راهکار، چون کلیدی خلاقانه، درهای بسته را گشود و امکان تولید محتوا را فراهم آورد.
این رویکرد، نشان‌دهنده احترام به حریم خصوصی عالمان و در عین حال خلاقیت در مواجهه با محدودیت‌هاست. تمرکز بر تأثیرات علمی و اجتماعی عالمان، به جای ظاهر یا لوکیشن آن‌ها، اولویت این پروژه است.
مثال فیلم شیخ علی صفایی
یکی از نمونه‌های موفق این پروژه، ساخت فیلمی درباره شیخ علی صفایی است که بدون ذکر نام یا تصویر او، تأثیراتش را به نمایش گذاشته است. این فیلم، با زبانی سینمایی و جذاب، به گونه‌ای طراحی شده که مخاطب در پایان، بدون نیاز به نام یا تصویر، شخصیت و تأثیرات او را درک می‌کند. این رویکرد، چون رودی آرام اما عمیق، مفاهیم را به قلب مخاطب می‌رساند.
این فیلم، با ارائه تصویری متعادل از محسنات و ضعف‌های شیخ صفایی، از اغراق پرهیز کرده و به جای تمرکز بر ظاهر، بر اندیشه و عملکرد او تأکید دارد. این روش، نمونه‌ای برجسته از الگوسازی دینی در عصر نوین است.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم این گفتار، به بررسی راهکارهای اصلاح تصویر شیعه در جهان پرداخت. تولید محتوا برای مخاطب جهانی، غلبه بر چالش‌های تصویربرداری و ارائه الگوهای دینی با زبانی سینمایی، از مهم‌ترین نکات این بخش‌اند. این رویکردها، چون پل‌هایی استوار، ارتباط میان فرهنگ شیعی و جهان مدرن را تقویت می‌کنند.
بخش پنجم: نقد ساختارهای فرهنگی و اقتصادی
نقد نخبه‌کشی و خام‌فروشی
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، به پدیده نخبه‌کشی و خام‌فروشی منابع انسانی و طبیعی در جامعه اشاره می‌کند. همان‌گونه که منابع طبیعی مانند فیروزه و یاقوت به قیمت ناچیز فروخته شده و سپس به بهایی گزاف خریداری می‌شوند، نوابغ و نخبگان نیز در جامعه مورد استفاده شایسته قرار نمی‌گیرند. این پدیده، چون زخمی عمیق بر پیکر جامعه، مانع از توسعه و پیشرفت می‌شود.
استاد با مثالی از خرید زمین‌های فلسطین توسط صهیونیست‌ها، به تفاوت ارزش ظاهری و واقعی منابع اشاره می‌کند. این مثال، نشان‌دهنده سوءاستفاده از منابع با ارزش‌گذاری نادرست است که به کاهش استقلال فرهنگی و اقتصادی منجر می‌شود.
لزوم ارزش‌افزایی منابع
استاد بر ضرورت ارزش‌افزایی منابع انسانی و طبیعی تأکید دارد. به جای خام‌فروشی، باید با فرآوری و ارائه شایسته، ارزش این منابع را افزایش داد. این رویکرد، چون کیمیایی ارزشمند، ثروت و استقلال جامعه را تقویت می‌کند.
برای نمونه، نخبگان علمی و فرهنگی، اگر در بستری آزادمنش مورد حمایت قرار گیرند، می‌توانند به الگوهایی جهانی تبدیل شوند. این حمایت، مانند خاکی حاصلخیز، زمینه‌ساز شکوفایی استعدادهای نهفته است.
آثار مکتوب و ادبی استاد
استاد فرزانه قدس‌سره به آثار مکتوب خود، از جمله زندگی‌نامه و اشعار، اشاره می‌کند که هنوز به‌صورت کامل منتشر نشده‌اند. این آثار، که عمدتاً عرفانی و فلسفی (۹۰%)، ولایی (۵%) و انتقادی نسبت به ظلم (۵%) هستند، گنجینه‌ای از اندیشه و احساس‌اند که می‌توانند به غنای فرهنگ دینی کمک کنند.
استاد با نقدی بر عرفان سنتی، بر عرفان نوین مبتنی بر دیدگاه‌های شخصی خود تأکید دارد. این عرفان، چون چشمه‌ای زلال، از تجربیات و تأملات شخصی سرچشمه می‌گیرد و با نیازهای جامعه مدرن همخوانی دارد.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم این گفتار، به نقد ساختارهای فرهنگی و اقتصادی و ضرورت ارزش‌افزایی منابع پرداخت. نخبه‌کشی، خام‌فروشی و عدم استفاده شایسته از منابع، از چالش‌های اصلی جامعه‌اند که نیازمند اصلاح‌اند. آثار مکتوب و ادبی استاد، به‌عنوان گنجینه‌ای ارزشمند، می‌توانند به تقویت فرهنگ دینی و ارائه الگوهای نوین کمک کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این نوشتار، با بازنمایی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های تولید محتوای دینی در رسانه‌های نوین پرداخت. از ضرورت بازنمایی عالمان دینی در قاب تصویر گرفته تا نقد ساختارهای قدرت‌محور و تأکید بر الگوسازی مبتنی بر عملکرد، این گفتار راهکارهایی برای تقویت هویت فرهنگی و دینی ارائه داد. اصلاح تصویر شیعه در جهان، غلبه بر چالش‌های تصویربرداری و ارزش‌افزایی منابع انسانی و طبیعی، از دیگر محورهای این بحث‌اند.
این گفتار، چون درختی تناور، ریشه در فرهنگ دینی دارد و شاخسار آن به سوی آسمان معرفت و حقیقت‌جویی گسترده است. با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیلات معنوی، این متن می‌کوشد تا راهی روشن برای تولید محتوای دینی در عصر نوین ارائه دهد. امید است که این تلاش، چون مشعلی فروزان، مسیر فرهنگ‌سازی دینی را برای نسل‌های آینده روشن سازد.