متن درس
جلسات دورهمی: چالش‌های اجتماعی و راهکارهای دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۷)
دیباچه: درآمدی بر مسائل اجتماعی و دینی
گفتار پیش رو، بازتاب تأملاتی عمیق از محفلی علمی در تاریخ ۲۵/۶/۱۳۸۹ است که با محوریت بررسی چالش‌های اجتماعی، روان‌شناختی و دینی در قالب درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره ارائه شده است. این نوشتار، با نگاهی جامع به مسائل جامعه، چونان آیینه‌ای روشن، به شناسایی و تحلیل دو چالش بنیادین، یعنی خشونت و جدایی جنسیتی، پرداخته و راهکارهایی دینی و انسانی برای رفع آن‌ها پیشنهاد می‌کند. هدف، ارائه نگرشی منسجم و پویا به مسائل اجتماعی است که با پیوند معارف دینی و علوم انسانی، راه را برای زیست مطلوب انسانی هموار می‌سازد.
بخش نخست: چالش‌های بنیادین جامعه
دو چالش اصلی: خشونت و جدایی جنسیتی
استاد دو چالش بنیادین جامعه را خشونت و جدایی میان زنان و مردان معرفی می‌کنند. این دو مسئله، ریشه بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی، روان‌شناختی و اخلاقی‌اند که رفع آن‌ها می‌تواند به بهبود زیست جهانی منجر شود.
این دیدگاه، چونان کلیدی برای گشودن گره‌های اجتماعی، ریشه مشکلات را در رفتارهای آموخته‌شده و سوء‌تفاهمات فرهنگی جست‌وجو می‌کند. از منظر جامعه‌شناسی، خشونت و جدایی جنسیتی، مانع از تحقق انسجام اجتماعی و آرامش جمعی می‌شوند.
درنگ:
خشونت و جدایی جنسیتی، دو چالش بنیادین جامعه‌اند که رفع آن‌ها به بهبود زیست انسانی یاری می‌رساند.
خشونت به‌عنوان مشکل اصلی
استاد خشونت را، در اشکال تندخویی، پرخاشگری و رفتارهای خشن، مشکل اصلی جامعه می‌دانند که در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی ریشه دوانده است. این رفتارها، مانع از تحقق آرامش و رستگاری اجتماعی می‌شوند.
این نگرش، خشونت را چونان سایه‌ای تاریک بر جامعه معرفی می‌کند که با آموزش و خودآگاهی قابل رفع است. از منظر روان‌شناسی، خشونت به‌عنوان رفتاری آموخته‌شده، از طریق تربیت و فرهنگ‌سازی قابل تعدیل است.
درنگ:
خشونت، به‌عنوان مشکل اصلی جامعه، با آموزش و خودآگاهی قابل تعدیل و رفع است.
ریشه‌های تاریخی خشونت
استاد ریشه خشونت را در ساختارهای تاریخی سلطه‌گری، از جمله سلطنت، خان‌ها و دیکتاتوری‌ها، جست‌وجو می‌کنند. این ساختارها، خشونت را به‌عنوان رفتاری مقبول در جامعه نهادینه کرده‌اند.
این تحلیل، چونان نوری بر تاریکی‌های تاریخ، تأثیر فرهنگ‌های سلطه‌محور را بر رفتارهای اجتماعی نشان می‌دهد. از منظر جامعه‌شناسی تاریخی، خشونت به‌عنوان میراثی از ساختارهای قدرت، نیازمند بازنگری است.
درنگ:
خشونت، ریشه در ساختارهای تاریخی سلطه‌گری دارد و نیازمند بازنگری فرهنگی است.
بخش دوم: نقد نسبت دادن خشونت به دین
خشونت و علمای اصیل
استاد تأکید دارند که خشونت گاه به اشتباه به دین نسبت داده شده، در حالی که علمای اصیل، مظهر آزادی و سادگی در رفتار و پوشش بوده‌اند.
این دیدگاه، چونان آیینه‌ای پاک، حقیقت دین را از تحریفات فرهنگی جدا می‌سازد. از منظر تاریخ دین، علمای اصیل با رفتار آزاد و ساده، الگویی متضاد با خشونت ارائه داده‌اند.
درنگ:
علمای اصیل، با آزادی و سادگی، الگویی متضاد با خشونت ارائه داده‌اند.
نقش دین در رفع خشونت
استاد با استناد به آیات قرآنی مانند وَإِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا (و اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی شده‌اید اجتناب کنید، بدی‌هایتان را از شما می‌زداییم و شما را به جایگاهی ارجمند درمی‌آوریم)، بر نقش دین در رفع خشونت و هدایت به سوی رستگاری تأکید دارند.
این نگرش، دین را چونان چشمه‌ای زلال معرفی می‌کند که خشونت را از جامعه می‌زداید. از منظر الهیات، دین با تأکید بر محبت و اجتناب از گناه، به اصلاح رفتارهای اجتماعی کمک می‌کند.
درنگ:
دین، با تأکید بر محبت و اجتناب از گناه، به رفع خشونت از جامعه یاری می‌رساند.
بخش سوم: جدایی جنسیتی و برابری در قرآن
نقد جدایی جنسیتی
استاد جدایی میان زنان و مردان را سوء‌تفاهمی فرهنگی و اجتماعی دانسته و معتقدند که این جدایی، به انسجام اجتماعی آسیب می‌زند.
این دیدگاه، جدایی جنسیتی را چونان دیواری میان انسان‌ها معرفی می‌کند که با گفت‌وگو و محبت فرو می‌ریزد. از منظر جامعه‌شناسی، رفع این جدایی به تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کند.
درنگ:
جدایی جنسیتی، به‌عنوان سوء‌تفاهمی فرهنگی، با گفت‌وگو و محبت قابل رفع است.
برابری زنان و مردان در قرآن
استاد با استناد به آیه وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا ۖ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا (و به آنچه خداوند برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده آرزو مکنید. برای مردان از آنچه کسب کرده‌اند نصیبی است و برای زنان از آنچه کسب کرده‌اند نصیبی. و از فضل خدا بخواهید که خدا به هر چیزی داناست)، تأکید دارند که قرآن کریم هیچ تفاوتی میان زن و مرد در ارزش انسانی قائل نیست.
این نگرش، قرآن را چونان منشوری معرفی می‌کند که نور برابری را در جامعه می‌تاباند. از منظر تفسیر قرآنی، این آیه بر ارزش برابر زنان و مردان در برابر خدا تأکید دارد.
درنگ:
قرآن کریم، با تأکید بر برابری ارزش انسانی زنان و مردان، جدایی جنسیتی را نفی می‌کند.
بخش چهارم: اصلاح رفتارهای اجتماعی
نقش محبت در رفتار
استاد محبت را جایگزین خشونت معرفی کرده و معتقدند که رفتارهای محبت‌آمیز، به‌ویژه در خانواده و جامعه، می‌تواند ناهنجاری‌ها را کاهش دهد.
این دیدگاه، محبت را چونان نسیمی آرام‌بخش معرفی می‌کند که فضای جامعه را تلطیف می‌کند. از منظر روان‌شناسی مثبت، محبت به تقویت سلامت روانی و اجتماعی یاری می‌رساند.
درنگ:
محبت، به‌عنوان جایگزین خشونت، به سلامت روانی و اجتماعی جامعه کمک می‌کند.
نقد رفتارهای آمرانه
استاد رفتارهای آمرانه، مانند تقلید کورکورانه از بزرگ‌ترها یا نقش‌های خداگونه، را نقد کرده و بر ضرورت رفتارهای مبتنی بر محبت و گفت‌وگو تأکید دارند.
این نگرش، رفتارهای آمرانه را چونان زنجیری بر پای آزادی معرفی می‌کند که با گفت‌وگو و محبت گسسته می‌شود. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، رفتارهای آمرانه به روابط انسانی آسیب می‌زند.
درنگ:
رفتارهای مبتنی بر محبت و گفت‌وگو، جایگزین رفتارهای آمرانه و سلطه‌جویانه‌اند.
بخش پنجم: اصلاح نظام‌های آموزشی
نقد نظام‌های آموزشی ناکارآمد
استاد نظام‌های آموزشی ناکارآمد را، که به خشونت و جدایی جنسیتی دامن می‌زنند، نقد کرده و بر ضرورت آموزش مبتنی بر محبت و گفت‌وگو تأکید دارند.
این دیدگاه، نظام‌های آموزشی ناکارآمد را چونان خاکی خشک معرفی می‌کند که با آموزش محبت‌آمیز به بوستانی پربار تبدیل می‌شود. از منظر علوم تربیتی، آموزش مبتنی بر محبت، به پرورش انسان‌های متعادل کمک می‌کند.
درنگ:
آموزش مبتنی بر محبت و گفت‌وگو، جایگزین نظام‌های آموزشی ناکارآمد است.
نقد آموزش پولی در علم دینی
استاد آموزش پولی در حوزه‌های علمی را نقد کرده و معتقدند که علم دینی باید با اخلاص و به‌صورت رایگان ارائه شود.
این نگرش، علم دینی را چونان گوهری ناب معرفی می‌کند که با اخلاص درخشان‌تر می‌شود. از منظر جامعه‌شناسی دینی، آموزش رایگان به تقویت اعتماد عمومی به علم دینی یاری می‌رساند.
درنگ:
آموزش رایگان و اخلاص در علم دینی، به تقویت اعتماد عمومی یاری می‌رساند.
بخش ششم: پوشش و شایستگی
نقد حجاب نادرست
استاد تأکید دارند که حجاب باید شایسته و غیرجلف باشد و پوست بدن را نپوشاند، اما حجم بدن، اگر با پوشش مناسب همراه باشد، اشکالی ندارد.
این دیدگاه، حجاب را چونان لباسی از وقار معرفی می‌کند که شایستگی را به نمایش می‌گذارد. از منظر فقه، رعایت حدود شرعی در پوشش، به حفظ کرامت انسانی کمک می‌کند.
درنگ:
حجاب شایسته، با رعایت حدود شرعی، به حفظ کرامت انسانی یاری می‌رساند.
آزادی در پوشش
استاد معتقدند که زنان باید در انتخاب پوشش آزاد باشند و نباید به یکسان‌سازی پوشش مجبور شوند، مشروط بر اینکه پوشش شایسته و مطابق با احکام شرعی باشد.
این نگرش، آزادی در پوشش را چونان بالی برای پرواز کرامت انسانی معرفی می‌کند. از منظر حقوق اسلامی، آزادی فردی در چارچوب شرع، به احترام به تنوع کمک می‌کند.
درنگ:
آزادی در پوشش، در چارچوب شرع، به احترام به تنوع و کرامت انسانی یاری می‌رساند.
شایستگی هدایت‌کنندگان
استاد تأکید دارند که هدایت‌کنندگان، مانند معلمان و سخنرانان، باید سنگین و شایسته باشند، اما اجبار به پوشش خاص برای همه نادرست است.
این دیدگاه، هدایت‌کنندگان را چونان الگوهایی درخشان معرفی می‌کند که با شایستگی، جامعه را هدایت می‌کنند. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، الگوسازی مثبت به تقویت رفتارهای مطلوب کمک می‌کند.
درنگ:
شایستگی هدایت‌کنندگان، به الگوسازی مثبت و هدایت جامعه یاری می‌رساند.
بخش هفتم: تغذیه و سلامت
تغذیه طبیعی و سلامت
استاد با نقد مصرف بیش از حد نان و برنج، به اهمیت تغذیه طبیعی و کاهش غذاهای سنگین برای سلامت جسمی و روانی اشاره دارند.
این نگرش، تغذیه سالم را چونان پایه‌ای برای سلامت جسم و روح معرفی می‌کند. از منظر علم تغذیه، رژیم غذایی متعادل به بهبود سلامت کمک می‌کند.
درنگ:
تغذیه طبیعی و متعادل، به سلامت جسمی و روانی یاری می‌رساند.
بخش هشتم: مسائل ماورایی و رحمت الهی
نقد احضار ارواح
استاد احضار ارواح را از نظر شرعی بی‌اشکال می‌دانند، اما تأکید دارند که بسیاری از ادعاها در این زمینه غیرواقعی و گمراه‌کننده است.
این دیدگاه، چونان سپری در برابر خرافات، بر دقت در مسائل ماورایی تأکید دارد. از منظر الهیات، پرهیز از ادعاهای غیرمستند به حفظ اصالت دین کمک می‌کند.
درنگ:
دقت در مسائل ماورایی و پرهیز از خرافات، به حفظ اصالت دین یاری می‌رساند.
رحمت الهی و پرهیز از خشونت
استاد با استناد به آیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ (به نام خداوند رحمان و رحیم)، تأکید دارند که خدا مهربان‌تر از هر موجودی است و نباید با خشونت و ترس معرفی شود.
این نگرش، رحمت الهی را چونان اقیانوسی بی‌کران معرفی می‌کند که خشونت را در خود محو می‌سازد. از منظر الهیات، تأکید بر رحمت الهی، ترس غیرضروری را از دین می‌زداید.
درنگ:
رحمت الهی، به‌عنوان محور دین، خشونت و ترس غیرضروری را نفی می‌کند.
بخش نهم: وحدت و همبستگی اجتماعی
زبان و وحدت
استاد زبان را عاملی وحدت‌بخش در جامعه می‌دانند و بر ضرورت استفاده از زبان مشترک برای تقویت همبستگی تأکید دارند.
این دیدگاه، زبان را چونان پلی برای پیوند دل‌ها معرفی می‌کند. از منظر جامعه‌شناسی، زبان مشترک به تقویت انسجام اجتماعی یاری می‌رساند.
درنگ:
زبان مشترک، به‌عنوان عامل وحدت‌بخش، به تقویت انسجام اجتماعی کمک می‌کند.
جمع‌بندی: راهکارهای دینی برای چالش‌های اجتماعی
گفتار حاضر، با بازتاب درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی چالش‌های اجتماعی و راهکارهای دینی برای رفع آن‌ها پرداخت. خشونت و جدایی جنسیتی، به‌عنوان دو چالش بنیادین، ریشه در ساختارهای تاریخی و فرهنگی دارند و با آموزش، محبت و گفت‌وگو قابل رفع‌اند. قرآن کریم، با تأکید بر برابری ارزش انسانی زنان و مردان و رحمت الهی، راهنمایی برای اصلاح رفتارهای اجتماعی است. نقد نظام‌های آموزشی ناکارآمد، آموزش رایگان در علم دینی، و تأکید بر پوشش شایسته و آزادی فردی، به تقویت انسجام اجتماعی کمک می‌کند. زبان مشترک و پرهیز از خرافات، به حفظ اصالت دین و وحدت جامعه یاری می‌رساند. این گفتار، چونان چراغی فروزان، راه را برای زیست مطلوب انسانی و انطباق دین با نیازهای جامعه هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی