متن درس
جلسات دورهمی: بازنگری در طلبگی و کارآمدی علم دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۰)
دیباچه
این نوشتار، بازتابی است از درس‌گفتار شماره ۱۴۰ مجموعه جلسات دورهمی استاد فرزانه قدس‌سره، که به بازنگری در مسیر طلبگی و نقش علم دینی در پاسخ به نیازهای جامعه معاصر می‌پردازد. محورهای اصلی این درس‌گفتار، بر سه اصل بنیادین استوار است: تسلط کامل بر علوم حوزوی، به‌روزرسانی دانش دینی، و کارآمدی عملی در حل مسائل اجتماعی. متن پیشرو، با زبانی روشن و وزین، تمامی مفاهیم و جزئیات درس‌گفتار را در قالبی منسجم و ساختاریافته ارائه می‌دهد. با بهره‌گیری از پیوندهای معنایی و تشبیهات، تلاش شده است تا محتوا به‌گونه‌ای روشن و تأثیرگذار برای خوانندگان فرهیخته تبیین گردد، در حالی که روح و پیام اصلی حفظ شده است.
بخش نخست: تسلط بر علوم حوزوی به‌عنوان بنیاد طلبگی
ضرورت تسلط کامل بر علوم حوزوی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علوم حوزوی، اعم از فقه، اصول، و ادبیات، باید به‌گونه‌ای آموخته شوند که طلبه توانایی بازخوانی و تدریس کامل آنها را داشته باشد. این تسلط، مانند بنایی است که بر پایه‌ای استوار بنا شده و طلبه را از سطح یک عامل اجرایی ساده به جایگاه استادی و تولید علم دینی ارتقا می‌دهد. یادگیری سطحی، که در آن بخشی از علوم فراموش می‌شود یا به‌درستی فهم نمی‌گردد، طلبه را از مسیر اصلی طلبگی خارج کرده و به فعالیت‌هایی مانند امامت جماعت یا منبر محدود می‌کند. این محدودیت، مانند شاخه‌ای است که از ریشه درخت علم جدا شده و توانایی باروری ندارد.
| درنگ: تسلط کامل بر علوم حوزوی، شرط بنیادین طلبگی است که طلبه را از سطح اجرایی به جایگاه استادی و تولید علم ارتقا می‌دهد. |
کاستی یادگیری ناقص
یادگیری ناقص، که در آن طلبه تنها بخشی از علوم را به خاطر می‌سپارد، مانند ظرفی است که نیمی از آن پر شده و نمی‌تواند نیازهای جامعه را برآورده کند. چنین طلبه‌ای، به جای تولید علم، به فعالیت‌های روتین دینی مانند روضه‌خوانی یا امامت جماعت محدود می‌شود که نیازمند عمق علمی نیست. استاد فرزانه قدس‌سره این وضعیت را نقد کرده و آن را مانعی در برابر تحقق رسالت طلبگی می‌دانند. این نقد، مانند آینه‌ای است که ضعف‌های ساختاری نظام آموزشی علم دینی را نمایان می‌سازد.
| درنگ: یادگیری ناقص علوم حوزوی، طلبه را از مسیر طلبگی خارج کرده و به فعالیت‌های سطحی دینی محدود می‌کند. |
تفاوت معیارهای علمی حوزه و دانشگاه
در نظام آموزشی حوزه، معدل کمتر از بیست، معادل ناکامی است، برخلاف دانشگاه که معدل‌های متوسط (مانند 10 یا 16) نیز پذیرفتنی هستند. این تفاوت، مانند تمایز میان دو مسیر است: یکی به سوی قله‌های علم و دیگری به سوی کسب مدرکی برای شغل. در حوزه، معدل بیست نشانه تسلط کامل بر علوم است، در حالی که معدل‌های پایین‌تر، طلبه را به مشاغل ساده دینی سوق می‌دهد. این اصل، مانند خط‌کشی است که مرز بین عالم حقیقی و عامل اجرایی را مشخص می‌کند.
| درنگ: در حوزه، معدل غیر از بیست، معادل ناکامی است، زیرا هدف طلبگی، تولید علم و هدایت جامعه است. |
هدف طلبگی: استادی و تولید علم
هدف طلبگی، رسیدن به جایگاهی است که طلبه بتواند علوم حوزوی را مانند استاد خود یا حتی فراتر از او تدریس کند. این هدف، مانند صعود به قله‌ای است که نیازمند تلاش بی‌وقفه و تسلط کامل است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که طلبه‌ای که به این سطح نرسد، نمی‌تواند رسالت طلبگی را به انجام رساند و در نهایت به فعالیت‌های سطحی محدود خواهد شد.
| درنگ: هدف طلبگی، رسیدن به جایگاه استادی و تولید علم دینی است، نه صرف کسب مدرک یا شغل. |
کاستی معدل‌های متوسط در تدریس
معدل‌های متوسط، مانند 14 یا 16، برای تدریس علوم حوزوی کافی نیستند، زیرا هرگونه خطا در تدریس، به شاگردان منتقل شده و زنجیره‌ای از اشتباهات را ایجاد می‌کند. این وضعیت، مانند بنایی است که با مصالح ناقص ساخته شده و در برابر طوفان‌های نقد فرو می‌ریزد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تسلط کامل، شرط لازم برای تدریس است تا اعتماد شاگردان حفظ شود.
| درنگ: معدل‌های متوسط در تدریس علوم حوزوی، به دلیل ایجاد زنجیره‌ای از اشتباهات، ناکارآمد هستند. |
تعهد اساتید گذشته به رفع شبهات
اساتید برجسته گذشته، در مواجهه با شبهه، درس را تعطیل کرده و تا رفع کامل آن مطالعه می‌کردند. این تعهد، مانند نگهبانی است که از حریم علم پاسداری می‌کند. برای نمونه، نقل شده است که یکی از عالمان برجسته، در برابر اشکالی از شاگرد خود، درس را تعطیل کرد تا با مطالعه دقیق، پاسخ مناسب ارائه دهد. این رویکرد، مانند چراغی است که راه طلبگی اصیل را روشن می‌سازد.
| درنگ: تعهد به رفع شبهات، نشانه جدیت و مسئولیت‌پذیری عالمان دینی در حفظ اصالت علم است. |
اعتماد شاگرد به استاد
استادی که با تسلط کامل بر علوم تدریس می‌کند، اعتماد شاگردان را جلب کرده و قوت قلب آنها را تقویت می‌کند. این اعتماد، مانند پلی است که شاگرد را به سوی قله‌های علم هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که استادی که مطالب را از دیگران جمع‌آوری کرده و تسلط شخصی ندارد، نمی‌تواند این اعتماد را ایجاد کند.
| درنگ: تسلط کامل استاد بر علوم، اعتماد شاگردان را جلب کرده و انگیزه آنها را برای یادگیری تقویت می‌کند. |
نقد یادگیری تقلیدی
استادی که صرفاً مطالب را از دیگران جمع‌آوری کرده و فاقد تسلط شخصی است، مانند کوزه‌ای است که از آب دیگران پر شده و نمی‌تواند عطش شاگردان را فرو نشاند. این نوع یادگیری تقلیدی، مانع از تولید علم نوین شده و شاگردان را به سطحی‌نگری سوق می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد کرده و بر ضرورت اصالت علمی تأکید دارند.
| درنگ: یادگیری تقلیدی، بدون تسلط شخصی، مانع از تولید علم نوین و جلب اعتماد شاگردان می‌شود. |
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این درس‌گفتار، بر ضرورت تسلط کامل بر علوم حوزوی به‌عنوان بنیاد طلبگی تأکید دارد. این تسلط، مانند ریشه‌ای است که درخت علم دینی را استوار می‌سازد. یادگیری ناقص، معدل‌های متوسط، و رویکرد تقلیدی، مانند موانعی هستند که طلبه را از مسیر اصلی طلبگی منحرف کرده و به فعالیت‌های سطحی محدود می‌کنند. تعهد اساتید گذشته به رفع شبهات و جلب اعتماد شاگردان، الگویی است که طلاب امروز باید از آن پیروی کنند تا به جایگاه استادی و تولید علم دست یابند.
بخش دوم: به‌روزرسانی علم دینی و پاسخ به نیازهای معاصر
نیاز جامعه به متخصصان دینی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که جامعه معاصر به جای روضه‌خوان یا منبری، به متخصصان دینی نیاز دارد که بتوانند با تسلط کامل بر علوم و دانش روز، پاسخگوی نیازهای علمی و اجتماعی باشند. این نیاز، مانند عطشی است که تنها با چشمه زلال علم به‌روز فرو می‌نشیند. طلبه‌ای که تنها به علوم کهن اکتفا کند، مانند مسافری است که با نقشه‌ای قدیمی در جهانی مدرن گمراه می‌شود.
| درنگ: جامعه معاصر به متخصصان دینی با تسلط بر علوم روز نیاز دارد که بتوانند چالش‌های علمی و اجتماعی را پاسخ دهند. |
کاستی علوم کهن بدون به‌روزرسانی
علوم حوزوی کهن، مانند آثار سکاکی یا ابن مالک، اگرچه به‌عنوان مبادی و مقدمات علم دینی ارزشمند هستند، بدون تطبیق با نیازهای روز، مانند ابزارهایی فرسوده‌اند که نمی‌توانند نیازهای جامعه مدرن را برآورده کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این علوم را به‌عنوان پایه‌هایی می‌دانند که باید با دانش نوین تقویت شوند تا پاسخگوی مسائل پیچیده امروز باشند.
| درنگ: علوم کهن حوزوی، بدون به‌روزرسانی، برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر ناکافی هستند. |
تطبیق عالمان گذشته با زمان خود
عالمان گذشته، مانند برخی فقها و فیلسوفان برجسته، متناسب با شرایط زمان خود، از جامعه پیشرو بودند. این پیشرو بودن، مانند ستارگانی بود که در آسمان علم می‌درخشیدند و راه را برای دیگران روشن می‌کردند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالمان امروز نیز باید با تطبیق دانش خود با شرایط معاصر، از جامعه خود پیشی بگیرند.
| درنگ: عالمان دینی باید مانند پیشینیان، با تطبیق دانش خود با زمان، از جامعه پیشرو باشند. |
نقد کاستی علم دینی در برابر نیازهای روز
علم دینی امروز، در مقایسه با پیشرفت‌های جامعه، مانند درختی است که شاخه‌هایش در برابر طوفان‌های زمان خم شده‌اند. این کاستی، مانند سایه‌ای است که بر اعتبار علم دینی افتاده و مانع از نقش‌آفرینی مؤثر آن در مدیریت علمی و فرهنگی جامعه شده است. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت تحول در علم دینی تأکید دارند تا بتواند پاسخگوی نیازهای معاصر باشد.
| درنگ: علم دینی امروز، بدون تحول و تطبیق با نیازهای معاصر، از نقش‌آفرینی مؤثر در جامعه بازمانده است. |
نیاز به عالمان پیشرو
عالمان دینی باید مانند پیامبران، توانایی استنباط و تولید علم متناسب با زمان خود را داشته باشند. این توانایی، مانند جریانی است که از چشمه حکمت الهی سرچشمه گرفته و جامعه را سیراب می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالمان امروز نباید به بازخوانی گفته‌های پیشینیان اکتفا کنند، بلکه باید خود خالق دانشی نوین باشند.
| درنگ: عالمان دینی باید با خلاقیت و استنباط، علم متناسب با زمان خود تولید کنند. |
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم این درس‌گفتار، بر ضرورت به‌روزرسانی علم دینی برای پاسخ به نیازهای جامعه معاصر تأکید دارد. علوم کهن، اگرچه پایه‌های ارزشمندی هستند، بدون تطبیق با شرایط روز، مانند ابزارهایی کهنه‌اند که کارایی خود را از دست داده‌اند. عالمان دینی، مانند پیشینیان خود، باید پیشرو باشند و با تولید دانش نوین، چالش‌های علمی و اجتماعی را پاسخ دهند. این تحول، مانند نسیمی است که حیات دوباره به درخت علم دینی می‌بخشد.
بخش سوم: کارآمدی عملی علم دینی
ضرورت کارآمدی عملی عالمان
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالمان دینی، فراتر از تسلط بر علوم کهن و به‌روزرسانی دانش، باید کارآمدی عملی در حل مسائل اجتماعی داشته باشند. این کارآمدی، مانند پلی است که علم را به عمل پیوند می‌دهد و از آن نیرویی مؤثر در جامعه می‌سازد. طلبه‌ای که تنها به آموختن اکتفا کند، مانند گنجی است که در خزانه‌ای پنهان مانده و سودی به جامعه نمی‌رساند.
| درنگ: عالمان دینی باید با کارآمدی عملی، علم را به راه‌حل‌های کاربردی برای مسائل اجتماعی تبدیل کنند. |
نقد رویکرد انتقادی صرف
علم دینی نباید تنها به شناسایی اشکالات اکتفا کند، بلکه باید راه‌حل‌های عملی ارائه دهد. رویکرد انتقادی صرف، مانند نگهبانی است که تنها به اعلام خطر بسنده می‌کند، بدون آنکه راه نجات را نشان دهد. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد کرده و بر ضرورت ارائه طرح‌های خلاقانه برای حل مسائل تأکید دارند.
| درنگ: علم دینی نباید به نقد اکتفا کند، بلکه باید با ارائه راه‌حل‌های عملی، به حل مسائل کمک کند. |
چالش‌های اجتماعی و نیاز به راه‌حل‌های دینی
مسائل اجتماعی مانند ورزش، تصادفات جاده‌ای، و فرهنگ، نیازمند طرح‌های دینی و مهندسی‌شده هستند. استاد فرزانه قدس‌سره این چالش‌ها را مانند گره‌هایی می‌دانند که تنها با دستان توانمند علم دینی گشوده می‌شوند. برای نمونه، در حوزه ورزش، علم دینی باید راهکارهایی ارائه دهد که با ارزش‌های دینی سازگار بوده و در عین حال به نیازهای جامعه پاسخ دهد.
| درنگ: علم دینی باید با ارائه راه‌حل‌های خلاقانه، به مسائل اجتماعی مانند ورزش و تصادفات پاسخ دهد. |
مثال تصادفات جاده‌ای
استاد فرزانه قدس‌سره به مسئله تصادفات جاده‌ای اشاره کرده و آن را یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اجتماعی می‌دانند که نیازمند راه‌حل‌های مهندسی‌شده است. این مسئله، مانند طوفانی است که جامعه را درنوردیده و علم دینی باید با طراحی آیین‌نامه‌های دقیق و کارآمد، از خسارات آن بکاهد.
| درنگ: تصادفات جاده‌ای، به‌عنوان یک چالش اجتماعی، نیازمند راه‌حل‌های مهندسی‌شده از سوی علم دینی است. |
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم این درس‌گفتار، بر ضرورت کارآمدی عملی علم دینی در حل مسائل اجتماعی تأکید دارد. عالمان دینی باید فراتر از نقد، راه‌حل‌های خلاقانه ارائه دهند تا چالش‌هایی مانند ورزش و تصادفات جاده‌ای را مرتفع سازند. این کارآمدی، مانند نوری است که از علم دینی ساطع شده و جامعه را به سوی سعادت هدایت می‌کند.
بخش چهارم: تقویت مهارت‌های بنیادین و اخوت در طلبگی
اهمیت ادبیات در طلبگی
تسلط بر ادبیات عربی، شامل صرف، نحو، و اشتقاق، مانند شمشیری است که طلبه را در فهم متون دینی توانمند می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون این تسلط، یادگیری سایر علوم حوزوی بی‌اثر است. ضعف در ادبیات، مانند بنایی است که بدون پایه ساخته شده و در برابر امتحانات فرو می‌ریزد.
| درنگ: تسلط بر ادبیات عربی، به‌عنوان پایه فهم متون دینی، شرط لازم برای موفقیت در طلبگی است. |
نقد ضعف ادبیات در طلاب
بسیاری از طلاب در ادبیات عربی ضعیف هستند، که مانند سدی در برابر فهم دقیق متون دینی عمل می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره این ضعف را نقد کرده و بر ضرورت رفع سریع آن تأکید دارند. این نقد، مانند زنگ خطری است که طلاب را به بازنگری در توانایی‌های زبانی خود فرا می‌خواند.
| درنگ: ضعف در ادبیات عربی، مانع فهم دقیق متون دینی شده و باید به‌سرعت رفع گردد. |
تقویت مهارت‌های جنبی
مهارت‌های جنبی مانند خط، ویرایش، و لغت، مانند ابزارهایی هستند که طلبه را در ارائه علم دینی توانمند می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اشتباهات فاحش در این مهارت‌ها، مانند نوشتن نادرست واژه‌ها، به اعتبار طلبه آسیب می‌رساند. مطالعه فرهنگ لغت، مانند فرهنگ عمید یا نصاب الرجال، مانند چشمه‌ای است که دایره لغات طلبه را سیراب می‌کند.
| درنگ: تقویت مهارت‌های جنبی مانند خط و لغت، به افزایش دقت و اعتبار طلبه در ارائه علم دینی کمک می‌کند. |
تشویق به خودمحوری در یادگیری
طلاب باید با اهتمام و برنامه‌ریزی، خودشان نواقص علمی‌شان را برطرف کنند. این خودمحوری، مانند بذری است که با تلاش طلبه به درختی تناور تبدیل می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مطالعه مستمر و هدفمند، مانند مطالعه روزانه فرهنگ لغت، می‌تواند این نواقص را در مدت کوتاهی برطرف کند.
| درنگ: خودمحوری در یادگیری، طلبه را از وابستگی به استاد بی‌نیاز کرده و به رشد علمی او کمک می‌کند. |
تشویق به اخوت و صمیمیت
استاد فرزانه قدس‌سره طلاب را به تشکیل گروه‌های صمیمی و دوستانه برای تقویت حس اخوت و همکاری تشویق می‌کنند. این اخوت، مانند رشته‌ای است که طلاب را به هم پیوند می‌دهد و از انزوای اجتماعی آنها جلوگیری می‌کند. تشکیل گروه‌های پنج‌نفره برای مباحثه، مانند حلقه‌هایی است که علم را در میان طلاب به گردش درمی‌آورد.
| درنگ: اخوت و همکاری در گروه‌های کوچک، به تقویت شبکه‌های علمی و اجتماعی در حوزه کمک می‌کند. |
نقد انزوای طلاب
انزوای طلاب و عدم شناخت یکدیگر، مانند دیواری است که جامعه علمی حوزه را از انسجام بازمی‌دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این انزوا را نقد کرده و بر ضرورت ایجاد ارتباط صمیمی بین طلاب تأکید دارند. این ارتباط، مانند جریانی است که حیات را به جامعه علمی حوزه بازمی‌گرداند.
| درنگ: انزوای طلاب، مانع از ایجاد جامعه علمی منسجم شده و باید با تقویت اخوت رفع گردد. |
تشویق به نقد دوستانه
نقد دوستانه و صمیمی بین طلاب، مانند آینه‌ای است که نواقص را نمایان می‌سازد و به بهبود آنها کمک می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره طلاب را به پذیرش نقد و رفع نواقص تشویق می‌کنند، تا مانند فولاد آبدیده، در برابر چالش‌های اجتماعی مقاوم شوند.
| درنگ: نقد دوستانه، به‌عنوان ابزاری آموزشی، طلاب را به بهبود مستمر و پذیرش انتقاد تشویق می‌کند. |
نقد حیای بی‌مورد و آسیب‌پذیری
حیای بی‌مورد و آسیب‌پذیری در برابر انتقاد، مانند زنجیرهایی هستند که طلبه را از رشد بازمی‌دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که طلاب باید در برابر فحش و نقد مقاوم شوند، مانند سپری که از آنها در برابر فشارهای اجتماعی محافظت می‌کند. این مقاومت، مانند بنایی است که در برابر طوفان‌های نقد استوار می‌ماند.
| درنگ: حیای بی‌مورد و آسیب‌پذیری در برابر نقد، مانع رشد طلبه شده و باید با تقویت روحیه نقدپذیری رفع گردد. |
اهمیت ظاهر آراسته طلاب
ظاهر آراسته، مانند آیینه‌ای است که جایگاه والای علم دینی را به نمایش می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که طلاب باید با ظاهری شایسته و مرتب، به‌عنوان نمایندگان علم دینی، در جامعه حضور یابند. این ظاهر، مانند پرچمی است که اعتبار و احترام طلبگی را به اهتزاز درمی‌آورد.
| درنگ: ظاهر آراسته طلاب، نشانه احترام به جایگاه علم دینی و افزایش اعتبار آنها در جامعه است. |
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم این درس‌گفتار، بر اهمیت تقویت مهارت‌های بنیادین مانند ادبیات و لغت، و ایجاد اخوت و صمیمیت در میان طلاب تأکید دارد. ضعف در ادبیات، مانند سدی در برابر فهم متون دینی است، و انزوای طلاب، مانند دیواری است که جامعه علمی را از انسجام بازمی‌دارد. نقد دوستانه و ظاهر آراسته، مانند ابزارهایی هستند که طلاب را به سوی رشد و اعتبار هدایت می‌کنند.
نتیجه‌گیری نهایی
درس‌گفتار شماره ۱۴۰ استاد فرزانه قدس‌سره، چونان مشعلی است که راه بازنگری در طلبگی و کارآمدی علم دینی را روشن می‌سازد. این درس‌گفتار، با تأکید بر تسلط کامل بر علوم حوزوی، به‌روزرسانی دانش دینی، و کارآمدی عملی در حل مسائل اجتماعی، چارچوبی جامع برای تحول علم دینی ارائه می‌دهد. تسلط بر ادبیات، مانند شمشیری است که طلبه را در فهم متون دینی توانمند می‌سازد، و اخوت و نقدپذیری، مانند رشته‌هایی هستند که طلاب را به هم پیوند می‌دهند. این نوشتار، با دعوت به خودمحوری در یادگیری و ارائه راه‌حل‌های خلاقانه، طلاب را به سوی تبدیل شدن به عالمانی پیشرو و کارآمد هدایت می‌کند. صلوات پایانی بر امام زمان علیه‌السلام و اهل بیت، مانند نغمه‌ای معنوی است که این مسیر را با برکت و نور به پایان می‌رساند.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ
خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست
| با نظارت صادق خادمی |