متن درس
جلسات دورهمی: تفسیر ترتیلی قرآن کریم و شرح اسماء الحسنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۲)
دیباچه
این نوشتار، برگرفته از گفتاری است که در تاریخ بیست‌وسوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰، با محوریت تفسیر ترتیلی قرآن کریم و شرح اسماء الحسنی ارائه شده است. گفت‌وگو، در قالب جلسات دورهمی قرآنی، به بررسی معارف الهی و نقش بانوان در آموزش و تبلیغ دینی پرداخته و بر ضرورت فهم عمیق و تدبر در قرآن تأکید دارد. این اثر، همانند چشمه‌ای زلال، معرفت قرآنی را در جان‌ها جاری می‌سازد و مسیر تعالی دینی را روشن می‌کند.
بخش نخست: اهمیت جلسات دورهمی قرآنی
جلسات دورهمی قرآنی، به‌ویژه در مؤسسات علمی و دینی، فرصتی برای تعمیق معرفت دینی و ارتقای فهم قرآن کریم فراهم می‌آورد. این جلسات، که در اینجا به‌صورت غیرحضوری و با بهره‌گیری از ابزارهایی مانند سی‌دی‌های آموزشی برگزار شده‌اند، نشان‌دهنده استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش دینی است. این روش، همانند پلی است که دانش قرآنی را به قلب‌های مشتاق متصل می‌کند.
وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ (سوره قمر، آیه ۱۷): و به‌راستی قرآن را برای یادآوری آسان کردیم، پس آیا پندپذیری هست؟
این آیه از قرآن کریم، بر آسان‌سازی یادگیری قرآن تأکید دارد. استفاده از ابزارهای آموزشی، دسترسی به معارف قرآنی را تسهیل می‌کند.
| درنگ: جلسات دورهمی قرآنی با بهره‌گیری از فناوری، معرفت دینی را تعمیق می‌بخشند. |
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تأکید بر نقش جلسات دورهمی در آموزش قرآنی، بر اهمیت فناوری در گسترش معارف دینی تأکید دارد.
بخش دوم: ضرورت ارزیابی و بازخورد در یادگیری
یادگیری قرآنی نیازمند ارزیابی منظم و بازخورد دقیق است. پیشنهاد برگزاری امتحان برای یادداشت‌برداری و تثبیت آموخته‌ها، نشان‌دهنده تأکید بر یادگیری فعال است. دیدارهای حضوری با استاد، همانند باغبانی است که نهال دانش را با رفع اشکالات آبیاری می‌کند.
فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (سوره نحل، آیه ۴۳): پس اگر نمی‌دانید، از اهل دانش بپرسید.
این آیه از قرآن کریم، بر اهمیت رجوع به اهل علم تأکید دارد. ارزیابی و بازخورد، یادگیری را هدفمند می‌سازد.
| درنگ: ارزیابی و بازخورد، یادگیری قرآنی را هدفمند و مؤثر می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تأکید بر ارزیابی در یادگیری، بر نقش آن در تعمیق فهم قرآنی تأکید دارد.
بخش سوم: نقش بانوان در آموزش و تبلیغ دینی
بانوان، به‌عنوان نیمی از جامعه، باید جایگاه خود را در آموزش و تبلیغ دینی احراز کنند. تحصیلات دانشگاهی و فعالیت‌های اجتماعی آن‌ها، همانند بذری است که در خاک حاصلخیز جامعه به بار می‌نشیند.
وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ (سوره توبه، آیه ۷۱): و مردان مؤمن و زنان مؤمن، برخی یاران برخی دیگرند.
این آیه از قرآن کریم، بر نقش برابر مردان و زنان در جامعه دینی تأکید دارد. فعالیت بانوان، جامعه را پویاتر می‌سازد.
| درنگ: بانوان با احراز جایگاه خود در آموزش و تبلیغ، جامعه دینی را پویا می‌سازند. |
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تأکید بر نقش بانوان، بر ضرورت مشارکت فعال آن‌ها در معارف دینی تأکید دارد.
بخش چهارم: بازده اجتماعی تحصیلات بانوان
تحصیلات بانوان باید به بازده اجتماعی منجر شود، نه صرفاً به زندگی خانگی محدود گردد. این بازده، همانند میوه‌ای است که از درخت دانش به جامعه تقدیم می‌شود.
وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ (سوره توبه، آیه ۱۰۵): و بگو عمل کنید که خدا عمل شما را خواهد دید.
این آیه از قرآن کریم، بر اهمیت عمل هدفمند تأکید دارد. تحصیلات بانوان باید به نفع جامعه به کار گرفته شود.
| درنگ: تحصیلات بانوان باید به بازده اجتماعی منجر شود تا سرمایه جامعه هدر نرود. |
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تأکید بر بازده اجتماعی تحصیلات، بر ضرورت بهره‌وری از دانش بانوان تأکید دارد.
بخش پنجم: مسیرهای متفاوت در جامعه دینی
جامعه دینی دو مسیر پیش رو دارد: مسیر عمومی برای زندگی روزمره و مسیر نخبگان برای تعالی علمی و دینی. این دو مسیر، همانند دو شاخه از یک رود هستند که هر یک هدفی متعالی را دنبال می‌کنند.
وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ (سوره انعام، آیه ۱۲۵): و هر که را خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای اسلام گشاده می‌کند.
این آیه از قرآن کریم، بر هدایت الهی تأکید دارد. مسیر نخبگان، به تعالی جامعه کمک می‌کند.
| درنگ: مسیر نخبگان در جامعه دینی، به تعالی علمی و معنوی منجر می‌شود. |
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تمایز بین مسیرهای عمومی و نخبگان، بر نقش نخبگان در تعالی جامعه تأکید دارد.
بخش ششم: نقش مربیان در هدایت یادگیری
مربیان، با هدایت و نظارت، نقش کلیدی در یادگیری قرآنی ایفا می‌کنند. این نقش، همانند باغبانی است که نهال‌های دانش را با دقت پرورش می‌دهد.
وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ (سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۴): و باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند.
این آیه از قرآن کریم، بر نقش هدایتی مربیان تأکید دارد. نظارت مربیان، کیفیت یادگیری را ارتقا می‌دهد.
| درنگ: مربیان با هدایت و نظارت، کیفیت یادگیری قرآنی را ارتقا می‌دهند. |
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، با تأکید بر نقش مربیان، بر اهمیت هدایت در یادگیری قرآنی تأکید دارد.
بخش هفتم: آسیب‌های حفظ مکانیکی قرآن
حفظ مکانیکی قرآن، بدون فهم عمیق، به آسیب‌های روحی و ذهنی منجر می‌شود. این روش، همانند ظرفی است که بدون محتوا، تنها ظاهری زیبا دارد.
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (سوره محمد، آیه ۲۴): آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند، یا بر دل‌هایشان قفل‌هایی است؟
این آیه از قرآن کریم، بر اهمیت تدبر تأکید دارد. حفظ بدون فهم، با هدف هدایت قرآن ناسازگار است.
| درنگ: حفظ مکانیکی قرآن بدون فهم، به آسیب‌های روحی و کاستی منجر می‌شود. |
جمع‌بندی بخش هفتم
این بخش، با نقد حفظ مکانیکی، بر ضرورت فهم و تدبر در قرآن تأکید دارد.
بخش هشتم: اولویت فهم و معرفت بر عمل ظاهری
فهم و معرفت قرآنی، مقدم بر عمل ظاهری است. بدون فهم عمیق، عمل به قرآن ممکن است سطحی و بی‌اثر باشد. این فهم، همانند ریشه‌ای است که درخت عمل را استوار می‌سازد.
كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ (سوره ص، آیه ۲۹): کتابی است که به سوی تو فرو فرستادیم، مبارک است، تا در آیاتش تدبر کنند.
این آیه از قرآن کریم، بر تدبر در آیات تأکید دارد. فهم قرآنی، عمل را معنادار می‌کند.
| درنگ: فهم و معرفت قرآنی، مقدم بر عمل ظاهری و مبنای رفتار معنادار است. |
جمع‌بندی بخش هشتم
این بخش، با تأکید بر اولویت فهم، بر نقش آن در عمل قرآنی تأکید دارد.
بخش نهم: نقد برداشت‌های سنتی از آیات
برداشت‌های سنتی از آیات، مانند محدود کردن مفهوم «اخی» در آیه غیبت به برادر، مورد نقد قرار گرفته است. این برداشت‌ها، همانند دیوارهایی هستند که مانع دیدن افق‌های وسیع معانی قرآنی می‌شوند.
أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا (سوره حجرات، آیه ۱۲): آیا یکی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالی که مرده است بخورد؟
این آیه از قرآن کریم، بر پرهیز از غیبت تأکید دارد. تفسیر «اخی» به برادر دینی، شمول آیه را نشان می‌دهد.
| درنگ: نقد برداشت‌های سنتی، شمول و جامعیت معانی قرآنی را آشکار می‌کند. |
جمع‌بندی بخش نهم
این بخش، با نقد برداشت‌های سنتی، بر ضرورت تفسیر جامع آیات تأکید دارد.
بخش دهم: ضرورت تفکر پویا در فهم آیات
تفکر پویا در فهم آیات، با بررسی احتمالات مختلف، به کشف معانی جدید و کاربردی منجر می‌شود. این رویکرد، همانند کلیدی است که قفل‌های معرفت قرآنی را می‌گشاید.
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا (سوره نساء، آیه ۸۲): آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خدا بود، در آن اختلاف بسیار می‌یافتند.
این آیه از قرآن کریم، بر ضرورت تدبر در قرآن تأکید دارد. تفکر پویا، معانی عمیق آیات را آشکار می‌کند.
| درنگ: تفکر پویا در فهم آیات، معانی جدید و کاربردی را آشکار می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش دهم
این بخش، با تأکید بر تفکر پویا، بر نقش آن در غنای معرفت قرآنی تأکید دارد.
بخش یازدهم: نقد کتاب‌های لغت و منابع سنتی
کتاب‌های لغت و منابع سنتی، به دلیل وجود اشکالات، نیازمند بررسی دقیق و احتیاط در استفاده هستند. این نقد، همانند پالایش آبی است که از ناخالصی‌ها پاک می‌شود.
وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (سوره إسراء، آیه ۳۶): و چیزی را که به آن علم نداری دنبال نکن.
این آیه از قرآن کریم، بر پرهیز از مطالب غیرمستند تأکید دارد. بررسی دقیق منابع، دقت علمی را افزایش می‌دهد.
| درنگ: بررسی دقیق کتاب‌های لغت و منابع سنتی، دقت علمی در فهم قرآن را افزایش می‌دهد. |
جمع‌بندی بخش یازدهم
این بخش، با نقد منابع سنتی، بر ضرورت دقت در استفاده از آن‌ها تأکید دارد.
بخش دوازدهم: آموزش قرآنی و نیازهای فرهنگی
آموزش قرآنی باید با نیازهای فرهنگی جامعه هماهنگ باشد. پیش‌فرض‌های غیربومی، همانند لباس‌هایی هستند که بر تن فرهنگ جامعه نمی‌نشینند.
وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ (سوره لقمان، آیه ۱۵): و راه کسی را که به سوی من بازگردد، پیروی کن.
این آیه از قرآن کریم، بر ضرورت انتخاب مسیرهای مناسب تأکید دارد. آموزش قرآنی باید بومی‌سازی شود.
| درنگ: آموزش قرآنی باید با نیازهای فرهنگی جامعه هماهنگ باشد. |
جمع‌بندی بخش دوازدهم
این بخش، با تأکید بر بومی‌سازی آموزش قرآنی، بر نقش آن در اثربخشی یادگیری تأکید دارد.
بخش سیزدهم: ارزش بسم الله الرحمن الرحیم در وجود
عبارت «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ»، به‌عنوان جوهره‌ای الهی، باید در وجود انسان تثبیت شود. این عبارت، همانند نوری است که قلب را به سوی معرفت هدایت می‌کند.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ (سوره فاتحه، آیه ۱): به نام خداوند بخشنده مهربان.
این آیه از قرآن کریم، مبنای همه معارف قرآنی است. تثبیت آن در وجود، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.
| درنگ: تثبیت «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ» در وجود، انسان را به سوی معرفت هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی بخش سیزدهم
این بخش، با تأکید بر ارزش «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ»، بر نقش آن در تعالی معنوی تأکید دارد.
جمع‌بندی
این نوشتار، با بررسی تفسیر ترتیلی قرآن کریم و شرح اسماء الحسنی، بر ضرورت فهم عمیق و تدبر در معارف قرآنی تأکید دارد. نقش بانوان در آموزش و تبلیغ دینی، اهمیت ارزیابی و بازخورد در یادگیری، و نقد حفظ مکانیکی و برداشت‌های سنتی، چارچوبی نوین برای آموزش قرآنی ارائه می‌دهد. تثبیت ارزش‌های الهی مانند «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ» در وجود، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند. این اثر، همانند مشعلی است که مسیر معرفت و عمل قرآنی را روشن می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |