متن درس

جلسات دورهمی: ضرورت شناخت موضوع و تخصص در فقه پویا

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۵)

دیباچه

این نوشتار، بازتابی از درس‌گفتار شماره ۱۵۵ مجموعه جلسات دورهمی استاد فرزانه قدس‌سره است که به بررسی ضرورت شناخت دقیق موضوع در احکام شرعی و نقش تخصص در صدور فتاوای فقهی می‌پردازد. این گفتمان، با نگاهی ژرف به چالش‌های پیش روی علم دینی، بر اهمیت تسلط بر موضوعات و تفکیک حوزه‌های تخصصی تأکید دارد. محورهای اصلی این درس‌گفتار شامل شناخت موضوع به‌عنوان پایه احکام، نقش تخصص در فقه، نقد دخالت‌های غیرکارشناسانه، و ضرورت به‌روزرسانی علم دینی برای پاسخ به نیازهای جامعه معاصر است. متن پیش‌رو، با زبانی روشن و متین، تمامی مفاهیم را در قالبی منسجم و ساختاریافته ارائه می‌دهد، مانند چراغی که مسیر فقه پویا را در تاریکی چالش‌های معاصر روشن می‌سازد.

بخش نخست: شناخت موضوع به‌عنوان بنیاد احکام شرعی

تشبیه فقه به مهندسی ساختمان

استاد فرزانه قدس‌سره، شناخت موضوع در فقه را به مهندسی ساختمانی تشبیه می‌کنند که در آن، نوع فونداسیون به ارتفاع بنا وابسته است. برای ساخت بنایی یک‌طبقه، شفته‌ریزی ساده کافی است، اما برای برجی بیست‌طبقه، فونداسیونی استوار و محاسبات دقیق لازم است. در فقه نیز، شناخت دقیق موضوع، پیش‌نیاز صدور حکمی صحیح و متناسب است. همان‌گونه که بنای بلند بر پایه‌ای سست فرو می‌ریزد، حکمی بدون شناخت موضوع، به خطا و کاستی منجر می‌شود. این تشبیه، مانند آینه‌ای است که ضرورت استحکام بنیادین در فرآیند اجتهاد را نمایان می‌سازد.

وابستگی احکام به شناخت موضوع

بسیاری از احکام شرعی، به شناخت دقیق موضوع وابسته‌اند. بدون فهم عمیق موضوع، صدور حکم ممکن نیست. برای نمونه، در موضوع موسیقی و غنا، روایات متعددی وجود دارد، اما بدون درک بستر تاریخی و اجتماعی آنها، نمی‌توان حکمی جامع و صحیح صادر کرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که موضوع‌شناسی، مانند کلیدی است که درهای فهم احکام را می‌گشاید و فقیه را از سردرگمی در برابر مسائل پیچیده نجات می‌دهد.

مثال موسیقی و غنا در بستر تاریخی

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به تجربه شخصی خود در مطالعه موسیقی طی نه تا ده سال، توضیح می‌دهند که روایات مربوط به غنا، به موقعیت‌هایی اشاره دارند که موسیقی با رقص، شراب، و رفتارهای غیراخلاقی همراه بوده است. در چنین بستری، حرمت غنا نه به دلیل خود موسیقی، بلکه به سبب همراهی آن با اعمال ناپسند است. این تحلیل، مانند جریانی زلال است که حقیقت را از آلودگی‌های تاریخی جدا می‌سازد و نشان می‌دهد که فهم نادرست موضوع، به احکام ناصواب منجر می‌شود.

تفکیک موسیقی برانداز و برازنده

استاد فرزانه قدس‌سره، موسیقی را به دو نوع برانداز و برازنده تقسیم می‌کنند. موسیقی برازنده، که احساسات معنوی را برمی‌انگیزد و به ترویج معارف دینی، مانند ارادت به امام حسین (ع) یا امام رضا (ع)، کمک می‌کند، از موسیقی برانداز، که با هدف تضعیف ارزش‌های دینی به کار می‌رفت، متمایز است. این تمایز، مانند خط‌کشی است که راه را از بیراهه جدا می‌سازد و امکان بهره‌گیری از موسیقی در خدمت دین را فراهم می‌کند.

نقش موسیقی در جهان معاصر

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در جهان معاصر، که دیگر زمان توپ و تانک نیست، موسیقی به ابزاری قدرتمند برای تبلیغ دین تبدیل شده است. اگر علم دینی نتواند از این ابزار بهره گیرد و همه انواع موسیقی را حرام بداند، مانند کشاورزی است که بذرهای ارزشمند خود را به دلیل ترس از علف‌های هرز نابود می‌کند. این دیدگاه، راه را برای استفاده خلاقانه از موسیقی در راستای اهداف دینی هموار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این درس‌گفتار، بر ضرورت شناخت دقیق موضوع به‌عنوان پایه احکام شرعی تأکید دارد. تشبیه فقه به مهندسی ساختمان، وابستگی احکام به موضوع‌شناسی، و تفکیک موسیقی برازنده از برانداز، مانند ستارگانی هستند که مسیر فقه پویا را روشن می‌کنند. این بخش، با تأکید بر اهمیت فهم بستر تاریخی و اجتماعی روایات، نشان می‌دهد که بدون موضوع‌شناسی دقیق، علم دینی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد.

بخش دوم: نقش تخصص در فقه و علوم دینی

تفکیک حوزه‌های تخصصی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در هر حوزه‌ای، متخصص همان حوزه حاکم است. در بیمارستان، پزشک؛ در ارتش، فرمانده؛ و در مدرسه، معلم تصمیم‌گیرنده‌اند. علم دینی نیز باید به همین ترتیب عمل کند و فقیه تنها در حوزه فقه صلاحیت صدور حکم دارد. این تفکیک، مانند تقسیم کار در باغی است که هر باغبان به بخشی از آن رسیدگی می‌کند تا کل باغ به ثمر نشیند.

نقد دخالت غیرکارشناسانه در فلسفه و عرفان

استاد فرزانه قدس‌سره به نمونه‌هایی اشاره می‌کنند که علم دینی، بدون آگاهی از فلسفه و عرفان، عالمانی مانند ملاهادی سبزواری را به دلیل اعتقاد به وحدت وجود نجس دانسته است. این رویکرد، مانند قضاوت کوری است که در تاریکی حکمی صادر می‌کند. وحدت وجود، مفهومی پیچیده با تفاسیر متعدد است که نیازمند تسلط بر فلسفه و عرفان است.

مثال تاریخی سوءاستفاده از شخصیت‌های دینی

استاد فرزانه قدس‌سره به ماجرایی در سبزوار اشاره می‌کنند که برخی قصد داشتند با افزودن سبیل به تصویر ملاهادی سبزواری، او را به‌عنوان درویش معرفی کنند تا وجهه‌اش را تخریب کنند. خادم حرم، با رد این پیشنهاد، از خیانت به عالم دینی جلوگیری کرد. این ماجرا، مانند هشداری است که هوشیاری در برابر تحریف هویت عالمان را ضروری می‌سازد.

نقد دیدگاه‌های غیرکارشناسانه در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به عالمی برجسته در مستمسک، نقد می‌کنند که برخی، عالمان وحدت وجودی را به دلیل اعتقاداتشان نجس می‌دانند، اما این عالم با محبت، آنها را از این اتهام مبرا کرده و گفته است که آنها به سخنان خود اعتقاد نداشتند. بااین‌حال، این تعدیل نیز کافی نیست، زیرا فرض عدم اعتقاد فیلسوفان، خود نوعی تحریف است. این نقد، مانند آینه‌ای است که خطاهای ناشی از عدم تخصص را نمایان می‌سازد.

شعر منسوب به ابن‌سینا

استاد فرزانه قدس‌سره به شعری منسوب به ابن‌سینا اشاره می‌کنند: «في الدهر واحد مثلي وهو كافر، ففي كل الدهر لا مسلم»، که به‌صورت طنزآمیز اعتراض به احکام غیرکارشناسانه‌ای را نشان می‌دهد که حتی عالمان بزرگ را نجس می‌دانند. این شعر، مانند خنجری است که قلب جهل را نشانه می‌گیرد و ضرورت تخصص را فریاد می‌زند.

توصیه به پرهیز از دخالت غیرتخصصی

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به عالمی برجسته در حاشیه عروه، تأکید می‌کنند که علم دینی در حوزه‌هایی که تخصص ندارد، نباید اظهارنظر کند و باید به متخصصان مراجعه کند. این توصیه، مانند مشعلی است که مسیر روش‌شناسی صحیح در فقه را روشن می‌سازد.

فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

و اگر نمی‌دانید، از اهل ذکر بپرسید (سوره نحل، آیه ۴۳).

مثال‌های روزمره از ضرورت تخصص

استاد فرزانه قدس‌سره با مثال‌هایی مانند نجاست آب گل یا پاکی ماهی، تأکید می‌کنند که حتی در مسائل ساده، علم دینی باید به متخصصان مراجعه کند، چه برسد به موضوعات پیچیده‌ای مانند وحدت وجود. این رویکرد، مانند پلی است که علم دینی را به علوم دیگر پیوند می‌دهد و از خطاهای ناشی از نادانی جلوگیری می‌کند.

نقد مطالعه سطحی متون فلسفی

استاد فرزانه قدس‌سره به نمونه‌ای اشاره می‌کنند که فردی ادعا کرده بخشی از منظومه و اسفار را مطالعه کرده، اما این سطح مطالعه برای فتوا در باب وحدت وجود کافی نیست. این نقد، مانند زنگ خطری است که از مطالعه سطحی در علوم پیچیده هشدار می‌دهد و بر ضرورت تسلط عمیق تأکید دارد.

تفکیک حوزه‌های تخصصی در فتاوا

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در موضوعات فلسفی، فیلسوف؛ در موضوعات عرفانی، عارف؛ و در موضوعات فقهی، فقیه باید فتوا دهد. این تفکیک، مانند تقسیم‌بندی باغی است که هر بخش آن به باغبانی متخصص سپرده شده تا میوه‌های علم به بار نشیند.

نقد تمرکز بیش‌ازحد بر فقه

استاد فرزانه قدس‌سره انتقاد می‌کنند که تمرکز بیش‌ازحد بر فقه و نادیده گرفتن علوم دیگر مانند فلسفه و عرفان، به تحجر علمی منجر می‌شود. این تمرکز، مانند درختی است که تنها یک شاخه‌اش رشد کرده و از تعادل بازمانده است.

مثال‌های اجتماعی از تخصص

استاد فرزانه قدس‌سره با مثال‌هایی از ارتش، بیمارستان، و مدرسه، تأکید می‌کنند که هر حوزه‌ای متخصص خود را دارد و علم دینی نمی‌تواند در همه حوزه‌ها دخالت کند. این دیدگاه، مانند نقشه‌ای است که هر بخش از جامعه را به متخصصانش می‌سپارد تا نظم و پیشرفت حاصل شود.

نقد رویکرد کدخدامنشی در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به ضرب‌المثل «کدخدا را ببین، ده را بچاپ»، انتقاد می‌کنند که رویکرد کدخدامنشی، که بدون تخصص در همه امور دخالت می‌کند، به خطا و سوءمدیریت منجر می‌شود. این رویکرد، مانند بادبانی است که بدون جهت‌گیری صحیح، کشتی علم را به گمراهی می‌کشاند.

مثال پزشکی و ضرورت مشورت

استاد فرزانه قدس‌سره با مثال سقط جنین، تأکید می‌کنند که علم دینی باید از نظر کمیسیون پزشکی استفاده کند تا فتوای صحیح صادر شود. این همکاری، مانند پلی است که فقه را به علوم دیگر متصل می‌کند و از خطاهای ناشی از نادانی جلوگیری می‌کند.

نقد تاریخی تمرکز بر علوم خاص

استاد فرزانه قدس‌سره به دوره‌های تاریخی اشاره می‌کنند که در آن‌ها، متکلمان یا دراویش بر علوم دینی تسلط داشتند و این تمرکز، به محدودیت در فهم دین منجر شده است. این نقد، مانند هشداری است که از یک‌جانبه‌گرایی در علوم دینی برحذر می‌دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم این درس‌گفتار، بر ضرورت تخصص در علوم دینی و تفکیک حوزه‌های علمی تأکید دارد. نقد دخالت غیرکارشناسانه، مانند وحدت وجود، و تأکید بر ارجاع به متخصصان، مانند مشعلی است که مسیر فقه پویا را روشن می‌کند. این بخش، با نقد رویکردهای کدخدامنشی و یک‌جانبه‌گرایی، راه را برای یک نظام علمی منسجم و تخصصی در حوزه‌های دینی هموار می‌سازد.

بخش سوم: پیشرفت‌های آموزشی و چالش‌های طلاب معاصر

مقایسه آموزش سنتی و مدرن

استاد فرزانه قدس‌سره، با مقایسه آموزش‌های سنتی و مدرن، تأکید می‌کنند که در گذشته، یافتن معلم برای دروس ساده‌ای مانند سیوطی دشوار بود و طلاب با سختی‌های فراوان مواجه بودند. اما امروزه، امکانات آموزشی مانند کلاس‌ها و مدیریت منظم، مانند چشمه‌ای زلال، مسیر طلبگی را هموار کرده است.

شکر نعمت‌های انقلاب ۵۷

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که امکانات کنونی حوزه‌ها، نتیجه فداکاری‌های شهدا و جانبازان انقلاب ۵۷ است. این نعمت‌ها، مانند بارانی است که زمین خشک طلبگی را سیراب کرده و طلاب را به قدردانی و دعا برای حفظ این دستاوردها فرامی‌خواند.

چالش‌های عافیت‌طلبی و کثرت‌گرایی

استاد فرزانه قدس‌سره دو چالش اصلی طلاب امروزی را عافیت‌طلبی و کثرت‌گرایی می‌دانند. عافیت‌طلبی، مانند سایه‌ای است که انگیزه و جدیت را کم‌رنگ می‌کند، و کثرت‌گرایی، مانند طوفانی است که تمرکز را از طلاب می‌رباید. این چالش‌ها، مانند رهزنانی هستند که مسیر طلبگی را تهدید می‌کنند.

تأثیر امکانات بر جدیت طلاب

استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که امکانات فراوان نباید به عافیت‌طلبی منجر شود. طلاب پیشین، با وجود کمبود امکانات، با پشتکار به موفقیت می‌رسیدند. این هشدار، مانند ناقوسی است که طلاب را به حفظ جدیت و تلاش فرامی‌خواند.

نقد کثرت‌گرایی در عصر مدرن

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که کثرت اطلاعات و رسانه‌ها، مانند اینترنت و ماهواره، می‌تواند تمرکز طلاب را مختل کند. این کثرت، مانند رودی خروشان است که اگر مهار نشود، طلبه را از مسیر علم دور می‌کند.

توصیه به حفظ جدیت و تمرکز

استاد فرزانه قدس‌سره توصیه می‌کنند که طلاب با حفظ جدیت علمای پیشین و دوری از کثرت‌گرایی، از امکانات موجود به بهترین شکل استفاده کنند. این توصیه، مانند قطب‌نمایی است که طلاب را به سوی موفقیت‌های بزرگ‌تر از پیشینیان هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم این درس‌گفتار، بر پیشرفت‌های آموزشی و چالش‌های پیش روی طلاب معاصر تمرکز دارد. امکانات مدرن، مانند چشمه‌ای زلال، مسیر طلبگی را هموار کرده، اما عافیت‌طلبی و کثرت‌گرایی، مانند رهزنانی هستند که این مسیر را تهدید می‌کنند. قدردانی از نعمت‌های انقلاب ۵۷ و حفظ جدیت و تمرکز، مانند دو بال است که طلاب را به سوی قله‌های علم و موفقیت پرواز می‌دهد.

بخش چهارم: فقه پویا و پاسخ به نیازهای معاصر

نقد اقتصاد وابسته به واردات

استاد فرزانه قدس‌سره به مشکل اقتصاد وابسته به واردات اشاره کرده و بانکداری را ابزاری استعماری برای کنترل جوامع می‌دانند. این وابستگی، مانند زنجیری است که استقلال اقتصادی جامعه را محدود می‌کند و علم دینی باید راهکارهایی برای رهایی از آن ارائه دهد.

نقد قوانین التقاطی در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره انتقاد می‌کنند که برخی قوانین علم دینی، به دلیل نبود تخصص در موضوعات اقتصادی و اجتماعی، التقاطی و ناکارآمد هستند. این قوانین، مانند بنایی هستند که با مصالح ناهمگون ساخته شده و نمی‌تواند در برابر چالش‌های زمان استوار بماند.

ظرفیت‌های دین در پاسخ به نیازها

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دین، مانند منابع طبیعی کشور، همه‌چیز را در خود دارد، اما مشکل در ناتوانی در بهره‌برداری از این ظرفیت‌هاست. این ظرفیت‌ها، مانند گنجی پنهان در دل زمین هستند که نیازمند اجتهاد پویا و تخصصی برای استخراج است.

اشاره به آرای عالمان دینی

استاد فرزانه قدس‌سره به آرای یکی از عالمان دینی اشاره می‌کنند که نظرات کاربردی و جامعی در معارف دینی داشته، اما به‌صورت مجمل ارائه شده‌اند. این آراء، مانند بذرهایی هستند که نیازمند کاشت و پرورش توسط نسل‌های جدید هستند.

نقد آموزش سطحی در حوزه‌ها

استاد فرزانه قدس‌سره به تفاوت سطح علمی طلاب کنونی و گذشته اشاره کرده و تأکید می‌کنند که طلاب امروزی، با وجود امکانات، باید از سطح ابتدایی فراتر روند. این نقد، مانند هشداری است که طلاب را به سوی آموزش‌های تخصصی و عمیق فرامی‌خواند.

توصیه به انتخاب درس خارج مناسب

استاد فرزانه قدس‌سره به طلاب توصیه می‌کنند که در انتخاب درس خارج، به دنبال درس‌هایی باشند که فقه را به‌روز و مستند به کتاب و سنت ارائه می‌کنند. این درس‌ها، مانند جریانی زلال هستند که علم دینی را با نیازهای روز پیوند می‌دهند.

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ

و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم (سوره انبیاء، آیه ۱۰۷).

نقد افکار متحجر در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که افکار متحجر، مانع پیشرفت علم دینی است و فقه باید مدرن، علمی، و مستند باشد. این افکار، مانند زنجیرهایی هستند که علم دینی را از حرکت به سوی آینده بازمی‌دارند.

استناد به کلام معصومان

استاد فرزانه قدس‌سره با مقایسه موقعیت اقتصادی جهانی با کلام امیرالمؤمنین (ع)، تأکید می‌کنند که علم دینی باید مستند به کتاب و سنت باشد. این استناد، مانند ستونی است که بنای فقه را استوار می‌سازد.

تأکید بر فقه مستند و به‌روز

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فقه باید هم مستند به کتاب و سنت باشد و هم به‌روز و علمی، نه مانند نظرات شخصی فیلسوفان غیرمسلمان. این دیدگاه، مانند جریانی است که از چشمه دین سرچشمه گرفته و به نیازهای روز پاسخ می‌دهد.

اشتیاق به مطالعه آثار عالمان دینی

استاد فرزانه قدس‌سره از پیشنهاد دریافت نسخه‌ای از آثار یکی از عالمان دینی استقبال کرده و اظهار خوشحالی می‌کنند. این اشتیاق، مانند بذری است که در خاک علم کاشته شده و به رشد دانش دینی کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم این درس‌گفتار، بر ضرورت فقه پویا و پاسخ به نیازهای معاصر تأکید دارد. نقد اقتصاد وابسته، قوانین التقاطی، و افکار متحجر، مانند آینه‌ای است که ضعف‌های علم دینی را نمایان می‌سازد. ظرفیت‌های دین، مانند گنجی است که با اجتهاد پویا و استناد به کتاب و سنت، می‌تواند به حل چالش‌های روز کمک کند. این بخش، طلاب را به سوی فقهی مدرن و مستند هدایت می‌کند که مانند پلی، گذشته و آینده را به هم متصل می‌سازد.

نتیجه‌گیری نهایی

درس‌گفتار شماره ۱۵۵ استاد فرزانه قدس‌سره، مانند مشعلی است که مسیر فقه پویا و تخصصی را روشن می‌سازد. این گفتمان، با تأکید بر شناخت دقیق موضوع، تفکیک حوزه‌های تخصصی، و به‌روزرسانی علم دینی، چارچوبی جامع برای تحول در علوم دینی ارائه می‌دهد. چالش‌های عافیت‌طلبی و کثرت‌گرایی، مانند رهزنانی هستند که طلاب را تهدید می‌کنند، اما امکانات مدرن و جدیت در تحصیل، مانند دو بال، آنها را به سوی موفقیت پرواز می‌دهند. استناد به آیات قرآن کریم، مانند «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» و «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ»، به این گفتمان عمق دینی بخشیده و آن را به الگویی برای اجتهاد پویا تبدیل کرده است. این نوشتار، با دعوت به بهره‌گیری از ظرفیت‌های دین و حفظ اصالت علمی، طلاب و پژوهشگران را به سوی تولید دانشی کارآمد و متناسب با زمان هدایت می‌کند.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ

خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست