متن درس

جلسات دورهمی: تأملات کلامی و فقهی در خلقت انسان، خمس و انتظار

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۶)

دیباچه

این نوشتار، با هدف بازنمایی و تبیین عمیق موضوعات بنیادین کلامی و فقهی، به بررسی سه محور اصلی خلقت انسان، احکام خمس و زکات، و وظایف منتظران در عصر غیبت می‌پردازد. محتوای حاضر، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به گونه‌ای تنظیم شده که با زبانی روشن و متین، معارف قرآنی و روایی را در قالبی منسجم و علمی ارائه نماید. این اثر، با تکیه بر آیات قرآن کریم و اصول عقلانی، به دنبال تبیین جایگاه انسان در نظام آفرینش، کارکرد احکام شرعی در زندگی اجتماعی، و نقش انتظار به عنوان یک مسئولیت دینی و اجتماعی است. ساختار این نوشتار، با تقسیم‌بندی موضوعی و بهره‌گیری از توضیحات تفصیلی، تلاش دارد تا مفاهیم را با عمق و دقت به خوانندگان منتقل کند. هر بخش، با پیوند دادن آیات قرآنی و تحلیل‌های روایی، به گونه‌ای نگارش یافته که هم معارف دینی را تبیین کند و هم به پرسش‌های بنیادین کلامی و فقهی پاسخ دهد.

بخش نخست: خلقت انسان در آیینه قرآن کریم

آغاز گفتمان با تلاوت سوره انسان

گفتمان با تلاوت آیات ابتدایی سوره انسان آغاز می‌شود:
هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا (آیا بر انسان زمانی از روزگار گذشته است که چیزی شایان ذکر نبود؟). این آیه، به مثابه دریچه‌ای به سوی تأمل در حقیقت خلقت انسان، زمینه‌ساز بحث‌های عمیق کلامی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با خیرمقدم به حاضران، بر فضیلت حضور در محافل عزای اهل بیت (ع) تأکید می‌ورزند و این حضور را تجلی ارتباط معنوی با خاندان پیامبر (ص) می‌دانند. این آغاز، نه تنها به تلاوت قرآن کریم به عنوان محور گفتمان‌های دینی ارج می‌نهد، بلکه با استناد به آیه وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ (ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم)، بر نقش رحمانی اهل بیت (ع) در هدایت انسان تأکید می‌کند.

جامعیت سوره انسان در تبیین حقیقت انسان

سوره انسان، به باور استاد، به تنهایی برای فهم حقیقت انسان بسنده است و اگر هیچ سوره دیگری در قرآن کریم نبود، این سوره برای هدایت بشر کافی بود. این سوره، با تبیین مراحل خلقت و مسئولیت‌های انسان، به مثابه آیینه‌ای تمام‌نما، جایگاه والای انسان را در نظام آفرینش آشکار می‌سازد. این دیدگاه، با آیه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّىٰ (به راستی کسی که خود را پاک گرداند، رستگار شد) همخوانی دارد که بر تزکیه و هدایت انسان تأکید می‌ورزد. سوره انسان، با طرح پرسش‌های بنیادین درباره وجود انسان، او را به سوی خودشناسی و خداشناسی رهنمون می‌سازد.

نقد بهره‌گیری ناکافی از قرآن کریم

استاد، قرآن کریم را به چشمه‌ای زلال تشبیه می‌کنند که به دلیل فراوانی، قدرش ناشناخته مانده است. این تشبیه، به غفلت انسان از گنج بی‌پایان معارف قرآنی اشاره دارد. قرآن کریم، به مثابه کتابی مبارک، نیازمند تدبر و تأمل عمیق است، چنان‌که در آیه كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ (کتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا در آیاتش تدبر کنند) بر این امر تأکید شده است. این نقد، انسان را به بازنگری در رویکرد خود نسبت به قرآن کریم دعوت می‌کند.

نقش تحولات اجتماعی در فهم قرآنی

پیشرفت در فهم قرآن کریم در عصر حاضر، مرهون تلاش‌های عالمان دینی و تحولات اجتماعی است. این تحولات، فضایی برای آموزش و ترویج معارف دینی فراهم آورده و امکان دسترسی گسترده‌تر به قرآن کریم را میسر ساخته است. این دیدگاه، با آیه وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ همخوانی دارد که بر نقش رحمانی پیامبر (ص) و پیروانش در هدایت جامعه تأکید می‌ورزد.

تفسیر آیه خلقت انسان

استاد، با استناد به آیه هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا، بر قدمت وجود انسان در نظام آفرینش تأکید می‌ورزند. برخلاف روایات غیرعلمی که خلقت را به آدم و حوا محدود می‌کنند، این تفسیر، انسان را موجودی همیشگی در کنار خداوند می‌داند. این دیدگاه، با عقلانیت و آیات قرآنی سازگار است و بر وجود انسان‌های پیشین دلالت دارد.

نقد روایات غیرعلمی درباره خلقت

روایات مربوط به ازدواج فرزندان آدم با جن‌ها یا خواهرانشان، از منظر استاد، غیرعلمی و غیرمنطقی است. این روایات، که فاقد سند معتبرند، با عقل و قرآن کریم سازگار نیستند. استاد، با استناد به آیه وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ (و به راستی انسان را از چکیده‌ای از گل آفریدیم)، بر خلقت تدریجی انسان تأکید می‌ورزند و وجود انسان‌های پیشین را تأیید می‌کنند.

انسان، موجودی جامع و امشاج

با استناد به آیه إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ (ما انسان را از نطفه‌ای آمیخته آفریدیم)، انسان به مثابه موجودی جامع معرفی می‌شود که همه صفات الهی را در خود جای داده است. این جامعیت، انسان را به موجودی با ظرفیت‌های بی‌پایان بدل می‌سازد که می‌تواند به سوی کمال یا انحطاط حرکت کند. این دیدگاه، با آیه فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ (پس آفرین بر خدا که نیکوترین آفرینندگان است) همخوانی دارد.

خطر خودبرتربینی انسان

استاد هشدار می‌دهند که انسان، به دلیل دارا بودن ظرفیت‌های الهی، در صورت غفلت ممکن است به خودبرتربینی گرفتار شود، چنان‌که فرعون ادعا کرد: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَىٰ (من پروردگار برتر شما هستم). این هشدار، با آیه وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا (و در زمین با تکبر راه مرو) همخوانی دارد که انسان را از تکبر برحذر می‌دارد.

آزادی و اختیار انسان

با استناد به آیه إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا (ما راه را به او نشان دادیم، یا سپاسگزار است یا ناسپاس)، بر آزادی و اختیار انسان تأکید می‌شود. این آیه، انسان را مسئول انتخاب‌های خویش می‌داند که می‌تواند به شکر یا کفران منجر شود.

اهمیت اخلاص در عمل

با استناد به آیه وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا (و غذا را با وجود علاقه به آن، به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهند)، استاد بر اهمیت اخلاص در عمل تأکید می‌ورزند. عملی که برای خدا انجام شود، ارزش اخروی دارد، در حالی که عمل برای غیر خدا، تنها مزد دنیوی به همراه دارد.

هشدار درباره سعیر و انحطاط معنوی

استاد، واژه «سعیر» را به معنای سرازیری تفسیر کرده و هشدار می‌دهند که غفلت از دین می‌تواند انسان را به سوی انحطاط معنوی سوق دهد. این تفسیر، با آیه وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا (و هر کس از یاد خدای رحمان غافل شود، شیطانی را بر او می‌گماریم) همخوانی دارد.

دعا برای حفظ دین و دنیا

استاد دعا می‌کنند که خداوند دین و دنیای انسان‌ها را حفظ کند و از معصومان (ع) طلب عاقبت‌به‌خیری می‌نمایند. این دعا، با آیه رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً (پروردگارا، در دنیا و آخرت به ما نیکی عطا کن) همخوانی دارد که بر توازن میان دین و دنیا تأکید می‌ورزد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تکیه بر آیات سوره انسان، به تبیین جایگاه والای انسان در نظام آفرینش پرداخت. انسان، به عنوان موجودی جامع و دارای اختیار، در برابر انتخاب‌های خویش مسئول است. نقد روایات غیرعلمی و تأکید بر عقلانیت در فهم خلقت، انسان را به سوی تدبر در قرآن کریم و دوری از خودبرتربینی دعوت می‌کند. اخلاص در عمل و حفظ دین و دنیا، به عنوان دو بال پرواز انسان به سوی کمال، از مهم‌ترین آموزه‌های این بخش است.

بخش دوم: خمس و زکات در نظام اقتصادی اسلام

تفاوت مالیات شهروندی و دینی

مالیات در نظام اسلامی به دو نوع شهروندی و دینی تقسیم می‌شود. مالیات شهروندی، شامل پرداخت‌هایی برای خدمات عمومی مانند آب، برق و آسفالت است، در حالی که مالیات دینی، مانند خمس و زکات، برای حمایت از نیازمندان و فقرا طراحی شده است. این تفکیک، با آیه وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ (و در اموالشان حقی برای سائل و محروم بود) همخوانی دارد.

نقد توزیع نادرست خمس

استاد، با اشاره به توزیع نادرست خمس در برخی موارد، بر ضرورت رساندن این حق به نیازمندان واقعی تأکید می‌ورزند. خمس، به عنوان حق فقرا و سادات، باید با عدالت توزیع شود تا اهداف شرعی آن محقق گردد. این دیدگاه، با اصل عدالت اقتصادی در اسلام همخوانی دارد.

تمایز خمس و زکات

خمس و زکات، هر دو ابزار تزکیه مال هستند، اما خمس برای سرمایه‌های شهری مانند طلا و نقره، و زکات برای محصولات روستایی مانند گاو، گوسفند و کشمش وضع شده است. این تمایز، با آیه خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ (از اموالشان صدقه‌ای بگیر که آنان را پاکیزه کند) همخوانی دارد.

نقد دیدگاه‌های محدود درباره خمس

برخی دیدگاه‌ها که خمس را صرفاً به غنایم جنگی محدود می‌کنند، از نظر استاد نادرست است. خمس، شامل هر نوع درآمد بادآورده است و با آیه وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ (و بدانید که هر چه به غنیمت بردید، یک‌پنجم آن برای خداست) همخوانی دارد.

پرداخت خمس به مجتهد عادل

خمس باید به مجتهدی عادل و متخصص پرداخت شود تا به نیازمندان واقعی برسد. این اصل، با مفهوم وکالت در فقه شیعه همخوانی دارد و بر اهمیت امانت‌داری در توزیع خمس تأکید می‌ورزد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تبیین تفاوت‌های مالیات شهروندی و دینی، بر نقش خمس و زکات در تزکیه مال و حمایت از نیازمندان تأکید کرد. نقد توزیع نادرست خمس و تأکید بر پرداخت آن به مجتهد عادل، نشان‌دهنده اهمیت عدالت اقتصادی در نظام اسلامی است. خمس، به عنوان ابزاری برای پاکسازی اموال و کمک به فقرا، در کنار زکات، نقش کلیدی در تحقق عدالت اجتماعی دارد.

بخش سوم: وظایف منتظران در عصر غیبت

هوشیاری در مسائل دینی

استاد، با تأکید بر فهم و آگاهی، از ساده‌لوحی در مسائل دینی انتقاد کرده و بر ضرورت هوشیاری در انتخاب مراجع دینی تأکید می‌ورزند. این دیدگاه، با آیه فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (از اهل ذکر بپرسید اگر نمی‌دانید) همخوانی دارد.

نقد روایات غیرمستند

بسیاری از روایات، به‌ویژه درباره خلقت آدم و حوا، به دلیل فقدان سند معتبر، غیرعلمی تلقی می‌شوند. استاد، بر ضرورت تحلیل عقلانی روایات تأکید می‌ورزند و این دیدگاه را با اصل اجتهاد در علم اصول همخوان می‌دانند.

برتری روایات شیعه

شیعه، به دلیل وجود معصومان تا ۲۶۰ سال، روایات معتبرتری دارد، در حالی که اهل سنت ابتدا روایات را رد کرده و سپس به جعل روایات روی آوردند. این تحلیل، با اصل عصمت در کلام شیعه همخوانی دارد.

نقد جعل روایات برای منافع مادی

جعل روایات برای منافع مادی، مانند روایات درباره پیاز یا انگشتر، از نظر استاد مردود است. این نقد، با آیه إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ (کسانی که آنچه خدا نازل کرده پنهان می‌کنند) همخوانی دارد.

نقش فهم و خرد در عصر حاضر

در عصر حاضر، با پیشرفت علمی و فهم عمومی، مردم باید با خرد و آگاهی به مسائل دینی بپردازند. این دیدگاه، با آیه لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ همخوانی دارد که بر تدبر در آیات تأکید می‌ورزد.

تأثیر تحولات اجتماعی بر آگاهی عمومی

تحولات اجتماعی، آگاهی عمومی را افزایش داده و از ساده‌لوحی کاسته است. این تحول، مردم را به سوی نگاهی نقادانه به مسائل دینی سوق داده است.

هشدار درباره انحرافات مدرن

فهم نادرست می‌تواند به انحرافاتی مانند لائیسم یا فمینیسم منجر شود. این هشدار، با آیه وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ (و از گام‌های شیطان پیروی نکنید) همخوانی دارد.

عدم برتری ذاتی افراد

هیچ‌کس، حتی عالم، بر دیگری برتری ذاتی ندارد و فضیلت در عمل صالح است. این اصل، با آیه إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ (گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست) همخوانی دارد.

سیادت و اثبات وجود پیامبر (ص)

سیادت، نشانه‌ای تاریخی برای اثبات وجود پیامبر (ص) است و نه فضیلتی ذاتی. این اصل، با روایات مربوط به حفظ نسل پیامبر (ص) همخوانی دارد.

نصح سادات بدکار

استاد توصیه می‌کنند که سادات بدکار را به دلیل نسبشان نصح کرده و از گناه بازدارند. این دیدگاه، با آیه وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ (باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند) همخوانی دارد.

ریشه تاریخی سیادت

سیادت، ریشه در قومیت بنی‌هاشم و بنی‌امیه دارد که بنی‌هاشم به دلیل نجابت، برتری یافتند. این تحلیل، با روایات تاریخی درباره خاندان پیامبر (ص) همخوانی دارد.

نقد روایات وضو

اختلافات درباره وضو میان شیعه و سنی، ناشی از فقدان تخصص و تحریف روایات است. این نقد، با اصل اجتهاد در فقه شیعه همخوانی دارد.

وظایف منتظران در عصر غیبت

منتظران باید با حفظ دین و عمل به وظایف دینی، مانند شاخ‌شکنان عمل کنند، نه ضعیف‌کشان. این اصل، با آیه وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (و به سوی ستمگران متمایل نشوید) همخوانی دارد.

نقد ضعیف‌کشی در جامعه

استاد از ضعیف‌کشی در جامعه انتقاد کرده و بر حمایت از مظلومان تأکید می‌ورزند. این دیدگاه، با آیه وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ (و در نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید) همخوانی دارد.

حمایت از فقرا و جوانان

در شرایط سخت اقتصادی، توجه ویژه به فقرا و جوانان ضروری است. جوانان، به دلیل هوش و پتانسیل بالا، نیازمند حمایت ویژه‌اند. این اصل، با مفهوم انفاق در اسلام همخوانی دارد.

نقد نصحیت‌های غیرمؤثر به جوانان

نصحیت‌های سنتی به جوانان امروزی مؤثر نیست و باید با رویکردی دوستانه با آن‌ها رفتار کرد. این دیدگاه، با آیه ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ (با حکمت به سوی راه پروردگارت دعوت کن) همخوانی دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر وظایف منتظران در عصر غیبت، بر نقش هوشیاری، عقلانیت و حمایت از مظلومان تأکید کرد. نقد روایات غیرمستند و جعل روایات، همراه با دعوت به فهم و خرد در دین‌داری، نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در رویکردهای دینی است. حمایت از فقرا و جوانان، به عنوان مسئولیت اجتماعی منتظران، از مهم‌ترین آموزه‌های این بخش است.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با بازنمایی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین سه محور بنیادین خلقت انسان، خمس و زکات، و وظایف منتظران در عصر غیبت پرداخت. انسان، به عنوان موجودی جامع و دارای اختیار، در برابر انتخاب‌های خویش مسئول است و باید با اخلاص و تدبر در قرآن کریم، به سوی کمال حرکت کند. خمس و زکات، به عنوان ابزارهای تزکیه مال و تحقق عدالت اجتماعی، نقش کلیدی در نظام اقتصادی اسلام دارند. منتظران در عصر غیبت، با هوشیاری و حمایت از مظلومان، باید الگوی ائمه (ع) را سرمشق قرار دهند. این اثر، با زبانی فاخر و متین، تلاش دارد تا معارف دینی را در قالبی علمی و منسجم به خوانندگان ارائه نماید.