متن درس
جلسات دورهمی: بازاندیشی در رسالت علوم دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره (جلسه ۱۶۱)
دیباچه
این نوشتار، با الهام از کلام آسمانی قرآن کریم و درس‌گفتارهای ارزشمند، به بازاندیشی در رسالت عالمان دینی و نقش حوزه‌های علمیه در ترویج حکمت الهی و پاسخگویی به نیازهای روزگار می‌پردازد. محور این اثر، دعوت به سوی پروردگار با تکیه بر حکمت، موعظه نیکو و جدال احسن است که چونان چراغی روشن، راهنمای عالمان در مسیر خدمت به دین و جامعه است. این نوشتار، با نگاهی به روش‌های کهن و ضرورت‌های نوین، در پی آن است که طرحی نو برای پویایی علوم دینی ارائه دهد، تا عالمان چون ستارگان در آسمان معرفت، درخشش جهانی یابند.
بخش نخست: رسالت عالمان دینی در پرتو قرآن کریم
مبنای قرآنی دعوت به دین
قرآن کریم، در آیه‌ای نورانی، رسالت عالمان دینی را چنین ترسیم می‌کند:
ٱدْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلْحِكْمَةِ وَٱلْمَوْعِظَةِ ٱلْحَسَنَةِ ۖ وَجَٰدِلْهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (النحل: ۱۲۵).
به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن و با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله نما. این آیه، چونان نقشه‌ای جامع، سه محور اصلی را برای عالمان دینی تعریف می‌کند: حکمت برای گفت‌وگو با نخبگان و دانشمندان، موعظه نیکو برای هدایت مؤمنان و عموم مردم، و جدال احسن برای مناظره با چالشگران فکری. این سه محور، چون سه شاخه از درختی تنومند، رسالت عالمان را در بر می‌گیرند و آنان را به سوی پویایی و اثرگذاری در جامعه فرا می‌خوانند.
حکمت: ابزار گفت‌وگو با نخبگان
حکمت، چونان کلیدی زرین، دروازه‌های گفت‌وگو با دانشمندان و نخبگان را می‌گشاید. این ابزار، دانشی عمیق، مستدل و به‌روز را می‌طلبد که با زبان علمی و متناسب با نیازهای مخاطبان فرهیخته ارائه شود. عالمان دینی باید با تسلط بر استدلال‌های منطقی و دانش‌های نوین، توانایی گفت‌وگو با پیروان ادیان و مکاتب گوناگون را داشته باشند. حکمت، چونان پلی است که عالمان را به جهان دانش متصل می‌کند، تا در برابر پرسش‌های پیچیده، پاسخ‌هایی روشن و مستدل ارائه دهند.
موعظه نیکو: هدایت مؤمنان
موعظه نیکو، چونان نسیمی روح‌نواز، دل‌های مؤمنان را به سوی معارف الهی رهنمون می‌شود. این روش، برای کسانی مناسب است که با ایمان راسخ و صداقت، نصایح دینی را بی‌نیاز از استدلال‌های پیچیده می‌پذیرند. عالمان باید توانایی ارائه محتوایی ساده، روان و تأثیرگذار را داشته باشند که با نیازهای عامه مردم همخوانی داشته باشد. این موعظه، چونان آبی زلال، قلب‌های تشنه را سیراب می‌کند و ایمان را در دل‌ها استوار می‌سازد.
جدال احسن: مناظره‌ای جوانمردانه
جدال احسن، چونان میدان نبردی فکری، عالمان را به مناظره‌ای جوانمردانه و مبتنی بر استدلال فرا می‌خواند. این روش، برای کسانی است که به چالش فکری و استدلالی نیاز دارند. عالمان باید با تکیه بر برهان و حکمت، دین را با اقتدار معرفی کنند، نه با درگیری و جدل منفی. این مناظره، چونان شمشیری بران، باید به سوی حقیقت هدایت شود، نه به سوی تخریب و اختلاف.
بخش دوم: اصول پیشنهادی برای پویایی علوم دینی
اصل خودمحوری در آموزش
نظام آموزشی حوزه‌های علمیه باید خودمحور باشد، نه مبتنی بر رابطه یک‌سویه استاد و شاگرد. در روش کهن، عالمان در علوم گوناگون از یکدیگر می‌آموختند و همزمان تدریس می‌کردند. این رویکرد، چونان جویباری جاری، دانش را میان عالمان به جریان می‌انداخت و به خلاقیت و تولید علم منجر می‌شد. برای نمونه، عالمانی چون شیخ مفید، شیخ طوسی و میرزای قمی با این روش به قله‌های علمی دست یافتند. خودمحوری، به معنای تبادل دانش و خوداتکایی است که عالمان را به سوی پویایی و نوآوری سوق می‌دهد.
اصل تقابل در آموزش
نظام آموزشی باید مبتنی بر تقابل باشد، نه رابطه بالا به پایین. تقابل، چونان گفت‌وگویی برابر، به تبادل ایده‌ها و طرح‌های نو می‌انجامد. در این روش، عالمان و طلاب به‌صورت برابر ایده‌های خود را ارائه می‌دهند، و این گفت‌وگو، چونان آینه‌ای شفاف، نقاط قوت و ضعف را نمایان می‌سازد. این رویکرد، از نظام‌های اقتدارگرایانه فاصله گرفته و به پویایی علمی یاری می‌رساند.
اصل تولید علم
علوم دینی باید از حالت نظری به عملی تبدیل شوند و به تولید علم نو و کاربردی منجر گردند. طلاب باید دست به قلم شوند و با نگارش مقالات و کتب، به خلق دانش بپردازند. انباشت اطلاعات بدون تولید، چونان انباری پر از گنج بدون استفاده است که ارزش علمی ندارد. عالم واقعی، کسی است که دانش را به‌صورت خلاقانه تولید کند، نه آنکه تنها به تکرار طوطی‌وار بپردازد.
اصل مولایی بودن
عالمان دینی باید به سبک مولایی زندگی کنند، یعنی متکی به رزق الهی و در خدمت دین باشند، نه مزدگیر یا مزدور. این سبک، چونان پرچمی برافراشته، عالمان را از وابستگی مادی رها می‌سازد. داستان عالمی که به رزاقیت خدا ایمان داشت و حتی در سخت‌ترین شرایط به رزق الهی اعتماد می‌کرد، نشان‌دهنده این باور عمیق است که عالم واقعی، با معرفت و آگاهی به رزاقیت خدا وابسته است، نه به‌صورت غریزی یا سطحی.
اصل درآمدزایی علوم دینی
علوم دینی باید درآمدزا باشند و ارزش اقتصادی، تقاضا و مصرف داشته باشند. این علوم، چونان محصولی ارزشمند، باید در بازار جهانی عرضه شوند تا جایگاه حوزه‌ها را تقویت کنند. عالمان باید تولیداتی تازه و متناسب با نیازهای روز ارائه دهند تا در جهان تقاضا یابند، مانند مقالات علمی که در دانشگاه‌ها پذیرفته می‌شوند.
اصل اقتدار معنوی و علمی
عالمان باید اقتدار معنوی، علمی و اقتصادی داشته باشند، نه اقتدار پادگانی یا زورگویانه. این اقتدار، چونان نوری درخشان، از طریق حکمت، موعظه و جدال احسن به دست می‌آید. عالمان باید با تولید علم و عرضه آن در سطح جهانی، جایگاه خود را در برابر دانشمندان دیگر ادیان و مکاتب استوار سازند.
اصل نظم و سیستم
نظم، چونان ستونی استوار، زیرساخت تمام جنبه‌های علوم دینی است. خودمحوری، تقابل، تولید، مولایی بودن، درآمدزایی و اقتدار، همگی به نظم نیاز دارند. حوزه‌های علمیه باید با ایجاد نظام‌های آموزشی و پژوهشی منظم، به اجرای این اصول یاری رسانند.
بخش سوم: نقد و اصلاح نظام آموزشی حوزه‌ها
نقد نظام استاد و شاگرد
نظام کنونی استاد و شاگرد، که یک‌سویه و مبتنی بر انتقال دانش است، به جمود علمی منجر می‌شود. این نظام، چونان جویباری راکد، مانع از پرورش خلاقیت و تولید علم است. در مقابل، نظام استاد به استاد، چونان رودی خروشان، تبادل دانش و پویایی علمی را تقویت می‌کند. طلاب باید از همان آغاز تحصیل، به مباحثه و تدریس تشویق شوند تا استعدادهایشان شکوفا گردد.
نقد انباشت اطلاعات بدون تولید
انباشت اطلاعات بدون تولید علم، چونان انباشتن خزانه‌ای بی‌استفاده است. بسیاری از طلاب، پس از سال‌ها تحصیل، هیچ اثر علمی تولید نمی‌کنند و از نگارش می‌هراسند. این ترس، ریشه در فرهنگ نقدگریزی و عدم تشویق به خلاقیت دارد. حوزه‌ها باید فضایی فراهم کنند که طلاب جرأت ارائه ایده‌های نو را داشته باشند.
نقد وابستگی مالی
وابستگی مالی عالمان به دیگران، چونان زنجیری است که اقتدار معنوی و علمی آنان را محدود می‌کند. بسیاری از طلاب، به دلیل بدهکاری و وابستگی به منابع ناپایدار، از رسالت علمی خود بازمی‌مانند. حوزه‌ها باید با حمایت مالی مناسب، امکان تمرکز طلاب بر علم را فراهم کنند.
نقد کارهای غیرعلمی
فعالیت‌هایی مانند خواندن نماز استیجاری یا وحشت، چونان شاخه‌های بی‌ثمر، با رسالت علمی عالمان سازگار نیست. طلاب باید به کارهای علمی و فرهنگی متمرکز شوند تا جایگاه خود را به‌عنوان پرچم‌داران دانش دینی استوار سازند.
نقد تمرکز بر مسائل کهنه
تمرکز بر مسائل کهنه و غیرکاربردی، چونان درجا زدن در مسیری بی‌انتها، مانع از پرداختن به موضوعات روز می‌شود. علوم دینی باید به مسائل معاصر مانند حقوق، سیاست و عرفان مدرن بپردازند تا در جهان امروز تأثیرگذار باشند.
بخش چهارم: احیای علوم نادره و مناظره‌های علمی
احیای علوم نادره
علوم نادره، مانند رمل و اسطرلاب، که در گذشته در حوزه‌ها تدریس می‌شدند، چونان گنج‌هایی مدفون، باید احیا شوند. این علوم، که اکنون در جهان تقاضای بالایی دارند، می‌توانند جایگاه حوزه‌ها را در عرصه جهانی تقویت کنند. احیای این علوم، چونان بازگرداندن نوری به تاریکی، به پویایی علوم دینی یاری می‌رساند.
ضرورت مناظره‌های علمی
حوزه‌ها باید جلسات مناظره علمی با دیگر ادیان و مکاتب برگزار کنند. این مناظره‌ها، با استناد به قرآن کریم، تورات، زبور و انجیل، چونان آینه‌ای شفاف، تفاوت‌ها و برتری‌های معارف اسلامی را نمایان می‌سازند. عالمان باید با تسلط بر متون دینی، به مقایسه دقیق و علمی بپردازند.
پرداختن به علوم غیبی
علوم غیبی، مانند عرفان و برزخ، چونان چشمه‌هایی جوشان، در جهان تقاضای بالایی دارند. حوزه‌ها باید این علوم را احیا کنند تا از کپی‌برداری دیگران جلوگیری شود و معارف اصیل اسلامی در سطح جهانی عرضه گردد.
بخش پنجم: نقش طلاب در خدمت به دین
طلاب: ایتام آل نبی
طلاب، چونان فرزندان معنوی امام زمان (ع)، نزدیک‌ترین گروه به ایشان‌اند و باید در خدمت دین باشند. این نقش، چونان امانتی گران‌سنگ، مسئولیت سنگین طلاب را در حفظ و ترویج علوم دینی نشان می‌دهد. آنان باید با عمل به رسالت الهی، زینت اهل بیت (ع) باشند.
شئون ظاهری عالمان
شئون ظاهری، مانند رعایت حنک عمامه، چونان نشانه‌ای از هویت عالم دینی، باید پاس داشته شود. حنک، که در روایات به «تاج فرشتگان» تشبیه شده، به تقویت هویت حرفه‌ای عالمان یاری می‌رساند. این نماد، چونان پرچمی است که عزت و اقتدار عالمان را به نمایش می‌گذارد.
جمع‌بندی
این نوشتار، با الهام از آیه نورانی ٱدْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلْحِكْمَةِ وَٱلْمَوْعِظَةِ ٱلْحَسَنَةِ ۖ وَجَٰدِلْهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحْسَنُ، رسالت عالمان دینی را در سه محور حکمت، موعظه نیکو و جدال احسن ترسیم کرد. هفت اصل کلیدی—خودمحوری، تقابل، تولید، مولایی بودن، درآمدزایی، اقتدار و نظم—چونان ستون‌هایی استوار، راه پویایی علوم دینی را هموار می‌سازند. حوزه‌های علمیه باید با بازگشت به سبک کهن، احیای علوم نادره، و تولید علم کاربردی، به سوی اقتدار معنوی و علمی گام بردارند. این رویکرد، با تمرکز بر نیازهای روز و عرضه جهانی علوم دینی، جایگاه عالمان را در جهان استوار می‌سازد.