متن درس

جلسات دورهمی: بازاندیشی در کارآمدی علوم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۴)

دیباچه

این نوشتار، تلاشی است برای بازنویسی و تدوین درس‌گفتارهای ارزشمند استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای که در تاریخ یازدهم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۱ هجری شمسی برگزار شده است. هدف این مجموعه، بازاندیشی در ساختار و محتوای علوم دینی و تطبیق آن با نیازهای روزگار کنونی است. همان‌گونه که خورشید معرفت در آسمان دانش می‌درخشد، این درس‌گفتارها نیز درصددند تا پرتویی از حقیقت را بر مسیر عالمان و جویندگان علم بتابانند. با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و سیره عالمان پیشین، این متن در پی آن است که راهی نو برای پویایی و کارآمدی علوم دینی ترسیم نماید، راهی که نه در دام ارتجاع گرفتار شود و نه به سوی تجدد بی‌ریشه سوق یابد.

بخش نخست: مبانی قرآنی و مسئولیت فردی در هدایت

درس‌گفتار با استناد به آیه‌ای از سوره یونس آغاز می‌شود که چون چراغی راهنما، مسیر هدایت را روشن می‌سازد:

قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ ۖ فَمَنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا ۖ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ

بگو: ای مردم، به‌راستی که حق از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که راه یابد، به سود خویش راه یافته و هر که گمراه شود، به زیان خود گمراه شده است و من بر شما نگهبان نیستم.

این آیه، چونان آیینه‌ای زلال، مسئولیت فردی در قبال هدایت و گمراهی را بازتاب می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره با تکیه بر این کلام الهی، بر خودجوشی و مسئولیت‌پذیری عالمان دینی در ارتقای دانش و کارآمدی آن تأکید می‌ورزند. پیامبر اکرم (ص) نیز در ادامه این آیه فرموده‌اند: «من نگهبان شما نیستم، من بشیرم و نذیرم». این سخن، چون نسیمی روح‌بخش، عالمان را به سوی خوداتکایی و ابتکار در مسیر علم‌آموزی فرا می‌خواند. هدایت، نه با اجبار که با همت و تلاش فردی به دست می‌آید، و عالم دینی باید چون باغبانی دانا، نهال معرفت خویش را با دستان خود پرورد.

بخش دوم: ضرورت بازاندیشی در نظام آموزشی علوم دینی

ساختار سنتی علوم دینی: کارآمدی در محدودیت

در گذشته، حوزه‌های علمیه چون چشمه‌سارهایی کوچک اما زلال، با تعداد محدودی از طلاب و نظام مربی‌محور، کارآمدی شگفت‌انگیزی داشتند. برای نمونه، از ابن‌سینا، حکیم و طبیب نامدار شیعه، تنها چند شاگرد برجسته چون بهمنیار شناخته می‌شوند. در زمان حاج شیخ، حدود چهارصد عالم در حوزه‌ها حضور داشتند که اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها مجتهد یا عالم کامل بودند. این محدودیت کمی، امکان تربیت عمیق و متمرکز را فراهم می‌ساخت، و عالمان چون ستارگان درخشانی در آسمان معرفت می‌درخشیدند.

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به این دوران، بر کیفیت بالای علمی و اخلاقی عالمان گذشته تأکید می‌ورزند. برای مثال، مرحوم حاج شیخ درباره آسید احمد خوانساری فرموده‌اند: «اجتهاد و عدالت را هرگونه تعریف کنید، ایشان مجتهد و عادل است». این عالم برجسته، در جریان انتقال حوزه از اراک به قم، به دلیل احترام به حاج شیخ، از ماندن در اراک امتناع ورزید و با شتاب به قم آمد تا به رسالت علمی و دینی خود وفادار بماند. این نمونه، چون گوهری درخشان، تعهد عالمان گذشته به وحدت و خدمت به علم دینی را نشان می‌دهد.

چالش‌های نظام کنونی علوم دینی

با افزایش تعداد طلاب، نظام مربی‌محور کارایی خود را از دست داده و حوزه‌ها نه ساختار سنتی را حفظ کرده‌اند و نه نظام مدرن را به‌درستی پیاده‌سازی نموده‌اند. این آشفتگی، چون سایه‌ای بر آفتاب معرفت، کارآمدی علوم دینی را کاهش داده است. امتحانات ساده و بدون رقابت، انگیزه یادگیری را کم‌رنگ کرده و طلاب گاه با مطالعه‌ای اندک، به نمرات بالا دست می‌یابند. این فرهنگ نمره‌محوری، چون بادی که بذرهای ناکارآمد را پراکنده می‌کند، از جدیت در علم‌آموزی کاسته است.

استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی عالمانه، به مقایسه نظام کنونی با نظام‌های آموزشی مدرن می‌پردازند. دانشگاه‌ها با کلاس‌های منظم و استاندارد، ساختاری مشخص دارند، اما حوزه‌ها از این نظم محروم‌اند. نبود رقابت سالم و ارزیابی دقیق، طلاب را به سوی سهل‌انگاری سوق داده و از پویایی علمی آن‌ها کاسته است.

پیشنهادهایی برای اصلاح نظام آموزشی

برای برون‌رفت از این چالش‌ها، استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهادهایی عملی ارائه می‌دهند. تشکیل گروه‌های کوچک پنج‌نفره با سرپرستی عالمان برجسته، چون قایق‌هایی است که طلاب را در دریای علم به ساحل دانایی می‌رساند. این گروه‌ها می‌توانند با تمرکز بر رفع کاستی‌های علمی، به تربیت عالمان کارآمد کمک کنند. همچنین، بازنگری در محتوای آموزشی و کنار گذاشتن دروس منسوخ، مانند بخش‌هایی از «مکاسب» که به مسائل غیرکاربردی چون احکام نجاست می‌پردازند، ضروری است. این دروس، چون ابزارهایی کهنه، دیگر پاسخگوی نیازهای روز نیستند.

ورود علوم جدید مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و علم سیاست به برنامه آموزشی حوزه‌ها، چون نسیمی تازه، می‌تواند حیاتی نو به علوم دینی بخشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که این علوم، ریشه در وحی دارند و عالمان دینی با تسلط بر آن‌ها، می‌توانند بر دانشمندان سکولار تفوق یابند. برای نمونه، روان‌شناسی مبتنی بر وحی، چون چشمه‌ای زلال، از روان‌شناسی غربی که گاه به بیراهه می‌رود، متمایز است.

بخش سوم: نقش عالمان دینی در خدمت به جامعه

اهمیت قلم و نویسندگی

عالمان دینی باید چون قلم‌زنانی چیره‌دست، مهارت‌های نویسندگی، ویراستاری و بلاغت را فرابگیرند تا آثاری فاخر و ماندگار خلق کنند. استاد فرزانه قدس‌سره با تأسف خاطرنشان می‌کنند که بسیاری از آثار مکتوب حوزوی، چون کتاب‌هایی بدون ویرایش و محتوا، فاقد استانداردهای علمی‌اند. این آثار، گاه چون ظروفی خالی، تنها با تصاویر و نام‌های بزرگان زینت یافته‌اند، اما از عمق و غنای علمی بی‌بهره‌اند.

عالم دینی باید چون باغبانی که نهال‌های معرفت را پرورد، با قلم خود دانش را به جامعه عرضه کند. این قلم، باید با فصاحت و بلاغت، چون جویباری زلال، معانی را به دل‌های مخاطبان برساند. استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که عالمان باید با تولید محتوای علمی در رسانه‌های نوین، با جهان به گفت‌وگو بنشینند و از انزوای علمی خارج شوند.

نقد وابستگی به منابع خارجی

حوزه‌های علمیه گاه به جای بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، به مدرسان غیرحوزوی برای تدریس علوم جدید روی می‌آورند. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را چون تکیه بر عصایی شکننده می‌دانند و بر خودکفایی علمی تأکید می‌ورزند. طلاب فاضل، که چون گنج‌هایی نهفته در حوزه‌ها هستند، باید فرصت یابند تا علوم جدید را تدریس کنند و حوزه‌ها را از وابستگی به منابع خارجی رها سازند.

نقد سایت‌های غیرعلمی و اختلاف‌افکن

بسیاری از سایت‌های حوزوی، چون کشتی‌هایی بی‌جهت در دریای مجازی، به جای تولید محتوای علمی، به مسائل غیرضروری یا اختلاف‌افکنی میان گروه‌های دینی می‌پردازند. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نکوهش می‌کنند و معتقدند که چنین فعالیت‌هایی، گاه با حمایت‌های خارجی، به تفرقه و تضعیف علوم دینی منجر می‌شود. عالم دینی باید چون ستاره‌ای راهنما، با ایجاد سایت‌های علمی معتبر، دانش دینی را به جهانیان عرضه کند.

بخش چهارم: نقش شهر مهدیه و قم در تحول علوم دینی

ظرفیت‌های شهر مهدیه

شهر مهدیه، با داشتن حدود صد استاد و نویسنده، چون گوهری درخشان در میان شهرهای علمی می‌درخشد. استاد فرزانه قدس‌سره این شهر را به دلیل انتساب به امام زمان (عج) و حضور عالمان برجسته، مرکزی بالقوه برای تحول علمی می‌دانند. این شهر، چون خاکی حاصلخیز، آماده است تا نهال‌های علم و معرفت را در خود پرورد و به بار نشاند.

جایگاه قم به‌عنوان عش آل نبی

قم، به روایت معصومین، چون خانه‌ای نورانی برای امام صادق (ع) است و به‌عنوان «عش آل نبی» شناخته می‌شود. این شهر، پس از مکه، مدینه و کوفه، جایگاهی والا در جهان تشیع دارد. استاد فرزانه قدس‌سره قم را چون قلبی تپنده برای علوم دینی می‌دانند که می‌تواند محور تحول و پویایی باشد. طلاب این شهر، چون سربازانی وفادار، باید با همت و تلاش، این جایگاه را حفظ و تقویت کنند.

بخش پنجم: دعوت به همت و تلاش جمعی

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به کلام پیامبر (ص) که «من نگهبان شما نیستم»، عالمان و طلاب را به همت و تلاش جمعی دعوت می‌کنند. تحول در علوم دینی، چون بنایی عظیم، نیازمند همکاری و ابتکار همه اعضای حوزه است. تشکیل کارگروه‌های علمی، شناسایی عالمان برجسته، و رفع کاستی‌های علمی، چون گام‌هایی است که به سوی قله‌های دانایی برداشته می‌شود.

در پایان، استاد فرزانه قدس‌سره با دعایی سرشار از اخلاص، توفیق و خیر عاقبت را برای همگان طلب می‌کنند:

اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ وَنَدْعُوكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ بِحَقِّ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ وَالْحُسَيْنِ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ وَيَا رَحْمَانُ وَيَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قُلُوبَنَا عَلَىٰ دِينِكَ

خدایا، از تو می‌خواهیم و تو را به نام بزرگ و اعظمت می‌خوانیم، به حق ائمه معصومین و حسین (ع)، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای رحمان، ای رحیم، ای گرداننده دل‌ها، دل‌های ما را بر دینت استوار فرما.

جمع‌بندی

این درس‌گفتار، چون نقشه‌ای راهنما، مسیر تحول در علوم دینی را ترسیم می‌کند. با تکیه بر آیات قرآن کریم و سیره عالمان پیشین، استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت بازنگری در نظام آموزشی، ورود علوم جدید، و تقویت مهارت‌های نویسندگی تأکید می‌ورزند. حوزه‌های علمیه، چون باغ‌هایی پرثمر، باید با همت جمعی عالمان و طلاب، به سوی پویایی و کارآمدی گام بردارند. این تحول، نه تنها هویت دینی حوزه‌ها را حفظ می‌کند، بلکه آن‌ها را به منبعی جهانی برای دانش و معرفت تبدیل می‌سازد. ان‌شاءالله با عنایت الهی، این تلاش‌ها به ثمر نشیند و علوم دینی چون خورشیدی فروزان، جهان را روشن سازد.