متن درس
جلسات دورهمی: بازاندیشی در نظام آموزش و تبلیغ علم دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۸)
دیباچه
این نوشتار، با تأمل در گفتمانی ارزشمند از استاد فرزانه قدس‌سره، به بازنگری نظام آموزش و تبلیغ علم دینی در حوزه‌های علمیه می‌پردازد. این اثر، با پیوند دادن مباحث به ارزش‌های دینی و انقلابی، در پی ارائه چارچوبی منسجم برای اصلاح ساختار، محتوا، آثار، و ارائه علم دینی است. همانند چشمه‌ای که از دل کوه می‌جوشد و دشت را سیراب می‌کند، این گفتمان تلاش دارد تا با نگاهی ژرف و ساختاری نظام‌مند، راهی برای پویایی علم دینی در جهان معاصر بگشاید. نوشتار حاضر، با الهام از آیات قرآن کریم و ارزش‌های تمدنی اسلام، به تحلیل چالش‌ها و ارائه راهکارهای عملی برای تحول در حوزه‌های علمیه پرداخته و چراغی فرا راه پژوهشگران و جویندگان حقیقت برمی‌افروزد.
بخش نخست: پیوند معنوی و ارزش‌های دینی در آموزش و تبلیغ
آغاز با آیات و صلوات
جلسه با ذکر نام خداوند متعال و درود بر پیامبر اکرم (ص) و خاندان پاک ایشان آغاز می‌شود، همراه با تلاوت آیه شریفه وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ (سوره عنکبوت، آیه ۶۹). این آیه، که می‌فرماید: «و کسانی که در راه ما کوشیده‌اند، به یقین آنها را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم، و خدا با نیکوکاران است»، بر اهمیت تلاش در مسیر الهی و همراهی خداوند با نیکوکاران تأکید دارد. این آغاز، چونان مشعلی فروزان، فضایی معنوی و علمی را برای بحث‌های تخصصی فراهم می‌آورد و پیوند عمیق مباحث با مبانی دینی را نشان می‌دهد.
| درنگ: افتتاح جلسه با آیات قرآن کریم و صلوات، نشان‌دهنده پیوند عمیق مباحث علمی و تبلیغی با ارزش‌های دینی است که فضایی معنوی برای گفت‌وگو فراهم می‌کند. |
این پیوند، که ریشه در سنت‌های دینی دارد، به مثابه رودی زلال، جریان علم دینی را با روح معنویت سیراب می‌سازد و بستری برای گفت‌وگوهای سازنده فراهم می‌آورد.
ارج‌نهادن به مناسبت‌های دینی
جلسه در ایام ولادت حضرت زهرا (س) برگزار شده و با درخواست درود بر شهدای اسلام و انقلاب، فضای معنوی و انقلابی تقویت می‌شود. این ارج‌نهادن به مناسبت‌های دینی، چونان گلی که در بهار می‌شکفد، نشان‌دهنده اهمیت پیوند مباحث علمی با فرهنگ و ارزش‌های دینی است. درخواست صلوات برای شادی روح شهدا، بیانگر احترام به ارزش‌های انقلابی و اسلامی است که در حوزه‌های علمیه جایگاه ویژه‌ای دارد.
| درنگ: ارج‌نهادن به مناسبت‌های دینی و ارزش‌های انقلابی، به تقویت هویت معنوی و اجتماعی حوزه‌های علمیه کمک می‌کند و فضایی الهام‌بخش برای اصلاح ایجاد می‌نماید. |
این رویکرد، که ریشه در فرهنگ اسلامی دارد، چونان پلی است که علم و معنویت را به هم پیوند می‌دهد و انگیزه‌ای برای تحول در علم دینی ایجاد می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
آغاز جلسه با آیات قرآن کریم و ارج‌نهادن به مناسبت‌های دینی، نشان‌دهنده پیوند عمیق علم دینی با ارزش‌های معنوی و انقلابی است. این پیوند، چونان ستونی استوار، بستری برای گفت‌وگوهای علمی و عملی فراهم می‌آورد و اهمیت توجه به مبانی دینی در اصلاح نظام آموزشی و تبلیغی را برجسته می‌سازد.
بخش دوم: نقد نظام آموزشی علم دینی
کاستی نظام آموزشی کنونی
نظام آموزشی کنونی حوزه‌های علمیه در چهار محور اصلی دچار چالش است: شکل (ساختار سازمانی)، محتوا (مواد آموزشی)، آثار (خروجی‌های علمی)، و ارائه (روش‌های انتقال دانش). این نظام، به دلیل عدم انطباق با نیازهای جهان معاصر، پاسخگوی چالش‌های امروز نیست. همانند درختی که شاخه‌هایش خشکیده و میوه‌ای نمی‌دهد، نظام آموزشی کنونی نیازمند بازنگری و تحول است تا بتواند نیازهای جامعه را برآورده سازد.
| درنگ: کاستی نظام آموزشی علم دینی در شکل، محتوا، آثار، و ارائه، دعوتی است به بازسازی علمی و کاربردی برای پاسخگویی به نیازهای معاصر. |
این نقد، که ریشه در دغدغه‌های استاد فرزانه قدس‌سره دارد، به مثابه زنگ بیداری است که حوزه‌های علمیه را به سوی اصلاح و پویایی فرا می‌خواند.
فقدان ساختار و سیستم
یکی از چالش‌های اصلی علم دینی، نبود ساختار و سیستم مشخص است. فعالیت‌های علمی و آموزشی به صورت فردی و پراکنده انجام می‌شود، بدون آنکه نظامی منسجم برای سازمان‌دهی وجود داشته باشد. این فقدان، چونان شهری بدون دروازه، امکان شناسایی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی را سلب کرده است. نبود بانک اطلاعاتی جامع برای ثبت مشخصات علما، فقها، و محققان، مانع از برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از استعدادها می‌شود.
| درنگ: فقدان ساختار سازمانی و بانک اطلاعاتی، استعدادهای علمی را بلااستفاده می‌گذارد و ضرورت ایجاد نظام جامع برای شناسایی و سازمان‌دهی را برجسته می‌سازد. |
این مشکل، مانند شیری خفته در بیشه است که بدون حرکت و سازمان‌دهی، اثری در جامعه ندارد. ایجاد ساختاری منسجم، می‌تواند این ظرفیت‌ها را فعال سازد و به پویایی علم دینی کمک کند.
اهمیت علمای شهرستانی
برخلاف تصور رایج، علمای برجسته تنها در قم یافت نمی‌شوند. در شهرستان‌ها نیز دانشمندان و محققانی وجود دارند که با وجود محدودیت امکانات، نقش مهمی در ترویج علم دینی ایفا می‌کنند. این ظرفیت‌ها، چونان گنج‌هایی پنهان در دل خاک، نیازمند شناسایی و بهره‌برداری هستند.
| درنگ: توجه به علمای شهرستانی، گامی در جهت بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی سراسر کشور است و به تقویت هویت تمدنی علم دینی کمک می‌کند. |
این دیدگاه، که ریشه در نگاه عدالت‌محور استاد فرزانه قدس‌سره دارد، به مثابه دعوتی است برای بازشناسی ظرفیت‌های علمی در مناطق مختلف و ایجاد شبکه‌ای فراگیر از دانش دینی.
مخفی ماندن هویت طلاب
نبود سیستم شناسایی، باعث شده که هویت برخی طلاب در حوزه‌ها مخفی بماند. این مشکل، مانند مسافری گم‌شده در بیابان، مانع از ارتباط مؤثر و بهره‌گیری از ظرفیت‌های طلاب می‌شود. نبود سوابق ثبت‌شده، برنامه‌ریزی و ارزیابی عملکرد را دشوار ساخته است.
| درنگ: مخفی ماندن هویت طلاب، ضعف در مدیریت منابع انسانی علم دینی را نشان می‌دهد و ضرورت ایجاد نظام ثبت سوابق را برجسته می‌سازد. |
این چالش، چونان سایه‌ای بر آفتاب علم دینی، مانع از درخشش استعدادها می‌شود و نیازمند نظام‌سازی برای شناسایی و سازمان‌دهی است.
جمع‌بندی بخش دوم
نظام آموزشی علم دینی، با چالش‌هایی در ساختار، سازمان‌دهی، و شناسایی ظرفیت‌ها مواجه است. نبود سیستم منسجم، بانک اطلاعاتی، و توجه به علمای شهرستانی، استعدادهای علمی را بلااستفاده گذاشته است. این بخش، بر ضرورت ایجاد ساختارهای نظام‌مند و بهره‌گیری از ظرفیت‌های سراسر کشور تأکید دارد تا علم دینی بتواند به نیازهای جامعه پاسخ دهد.
بخش سوم: چالش‌های محتوایی و نیاز به بازسازی
کاستی محتوای آموزشی
محتوای آموزشی کنونی علم دینی، که ریشه در آثار چند قرن پیش دارد، پاسخگوی نیازهای امروزی نیست. این محتوا، مانند کتابی کهنه که صفحاتش گرد زمان گرفته، نیازمند بازنگری و به‌روزرسانی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بخشی از محتوا باید بایگانی، بخشی ترمیم، و بخشی جدید وارد شود تا با اقتضائات زمان هماهنگ گردد.
| درنگ: کاستی محتوای آموزشی، دعوتی است به بایگانی مباحث غیرکاربردی، ترمیم محتوای موجود، و افزودن علوم جدید برای پویایی علم دینی. |
این رویکرد، مانند بازسازی عمارتی کهن، به حفظ اصالت‌های دینی و هم‌زمان انطباق با نیازهای مدرن توجه دارد و راهی برای پویایی علم دینی می‌گشاید.
نیاز به علوم جدید
برای پاسخگویی به چالش‌های معاصر، لازم است علوم جدیدی مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، و فناوری به محتوای آموزشی علم دینی افزوده شود. این علوم، چونان نسیمی تازه، می‌توانند روحی نو به آموزش دینی بدمند و آن را با نیازهای روز هماهنگ سازند.
| درنگ: افزودن علوم جدید به محتوای آموزشی، به علم دینی امکان می‌دهد تا پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن باشد و تأثیرگذاری خود را افزایش دهد. |
این پیشنهاد، مانند افزودن رنگ‌های نو به تابلویی کهن، به غنای علم دینی کمک می‌کند و آن را به ابزاری کارآمد برای تبلیغ و آموزش تبدیل می‌سازد.
تلاش جمعی برای اصلاح محتوا
اصلاح محتوای آموزشی، پروژه‌ای عظیم است که نیازمند همکاری گسترده علما و طلاب است. این تلاش، مانند بنای عمارتی سترگ، نمی‌تواند به دست یک یا چند نفر انجام شود، بلکه نیازمند خرد جمعی و برنامه‌ریزی دقیق است.
| درنگ: اصلاح محتوای آموزشی، با تکیه بر تلاش جمعی و توان علمی بالا، به پویایی و کارآمدی علم دینی منجر می‌شود. |
این همکاری، چونان جریانی که از چشمه‌های متعدد سرچشمه می‌گیرد، به غنای علم دینی و تأثیرگذاری آن در جامعه کمک می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
چالش‌های محتوایی علم دینی، از کاستی محتوای سنتی تا نیاز به افزودن علوم جدید، ضرورت بازسازی آموزشی را برجسته می‌سازد. این بخش، بر اهمیت تلاش جمعی و برنامه‌ریزی برای به‌روزرسانی محتوا تأکید دارد تا علم دینی بتواند پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن باشد.
بخش چهارم: ضعف در آثار و ارائه علم دینی
محدودیت آثار علمی
آثار علمی علم دینی، اغلب به فعالیت‌های سنتی مانند منبر و روضه محدود شده و خروجی‌های علمی قابل توجهی تولید نمی‌شود. این محدودیت، مانند درختی که تنها شاخ و برگ دارد و میوه‌ای نمی‌دهد، مانع از تأثیرگذاری علم دینی در سطح ملی و جهانی شده است.
| درنگ: تمرکز بیش از حد بر فعالیت‌های سنتی، مانع از تولید آثار علمی ماندگار شده و ضرورت حرکت به سوی تولید مقالات و کتب علمی را برجسته می‌سازد. |
این چالش، دعوتی است به تولید آثار علمی که چونان ستارگانی در آسمان دانش، راه را برای نسل‌های آینده روشن می‌سازند.
کاستی در ارائه
ارائه آثار علمی علم دینی، به دلیل ضعف در استفاده از رسانه‌های مدرن و نبود مهارت‌های ارائه، با چالش مواجه است. گاه سخنرانانی که توانایی لازم را ندارند، در رسانه‌ها معرفی می‌شوند که این امر به انزوای علمای واقعی منجر می‌شود.
| درنگ: ضعف در ارائه آثار علمی، مانع از دیده شدن دستاوردهای علم دینی است و استفاده از رسانه‌های مدرن را ضروری می‌سازد. |
این مشکل، مانند آینه‌ای که غبار گرفته، مانع از بازتاب حقیقت علم دینی می‌شود و نیازمند آموزش مهارت‌های ارائه و استفاده از فناوری‌های نوین است.
مطالبه‌گری اجتماعی
جامعه حق دارد از علم دینی بپرسد که در یک سال چه دستاوردهایی داشته است. این مطالبه‌گری، مانند صدای مردمی که در پی حقیقت‌اند، علم دینی را به پاسخگویی و تولید آثار علمی و عملی فرا می‌خواند.
| درنگ: مطالبه‌گری اجتماعی، علم دینی را به تولید آثار علمی و عملی و پاسخگویی به نیازهای جامعه تشویق می‌کند. |
این مطالبه، مانند نسیمی که شاخه‌ها را به حرکت وا می‌دارد، علم دینی را به سوی پویایی و تأثیرگذاری سوق می‌دهد.
جمع‌بندی بخش چهارم
ضعف در تولید و ارائه آثار علمی، از تمرکز بر فعالیت‌های سنتی تا کاستی در استفاده از رسانه‌های مدرن، چالش‌هایی جدی برای علم دینی ایجاد کرده است. این بخش، بر ضرورت تولید آثار علمی ماندگار و بهبود روش‌های ارائه تأکید دارد تا علم دینی بتواند در سطح ملی و جهانی تأثیرگذار باشد.
بخش پنجم: راهکارهای عملی برای تحول در علم دینی
تشویق به فعالیت خودجوش
علما و طلاب باید ابتکار عمل داشته باشند و طرح‌ها و پیشنهادات خود را به نهادهای علمی ارائه دهند. این خودجوشی، مانند جریانی که از دل سنگ می‌جوشد، می‌تواند به تحول در علم دینی منجر شود.
| درنگ: خودجوشی علما و طلاب، به معنای مسئولیت‌پذیری در قبال مشکلات علم دینی و ارائه راهکارهای عملی است. |
این رویکرد، که ریشه در روحیه انقلابی دارد، علم دینی را به سوی پویایی و خلاقیت هدایت می‌کند.
تشکیل گروه‌های کاری
پیشنهاد شده که گروه‌های پنج‌نفره با سرگروهی مشخص تشکیل شوند تا مشکلات آموزشی، مانند ضعف در ادبیات عربی، ویرایش، و فناوری، رفع گردد. این گروه‌ها، مانند حلقه‌های زنجیری استوار، به بهبود کیفیت آموزش و تبلیغ کمک می‌کنند.
| درنگ: تشکیل گروه‌های کاری، رویکردی عملی برای رفع مشکلات آموزشی و تقویت مهارت‌های طلاب است. |
این راهکار، مانند بنای عمارتی با همکاری جمعی، به تدریج چالش‌های علم دینی را برطرف می‌سازد.
آموزش مهارت‌های نوین
طلاب باید مهارت‌هایی مانند ویرایش، استفاده از فناوری، و حتی آموزش‌های رزمی را بیاموزند تا در برابر چالش‌های جسمانی و فکری مقاوم باشند. این مهارت‌ها، مانند زرهی که جنگجویی را در میدان نبرد محافظت می‌کند، طلاب را توانمند و تأثیرگذار می‌سازد.
| درنگ: آموزش مهارت‌های نوین، از ویرایش تا فناوری و آمادگی جسمانی، طلاب را برای مواجهه با چالش‌های مدرن توانمند می‌سازد. |
این آموزش‌ها، مانند بال‌هایی که پرنده‌ای را به اوج می‌برند، به طلاب امکان می‌دهند تا در دنیای معاصر تأثیرگذار باشند.
نیاز به قانون اساسی
علم دینی نیازمند یک قانون اساسی برای مدیریت و سازمان‌دهی است. این قانون، مانند نقشه‌ای برای بنای شهری، به هماهنگی و انسجام فعالیت‌ها کمک می‌کند.
| درنگ: قانون اساسی علم دینی، چارچوبی برای مدیریت علمی و تبلیغی فراهم می‌کند و به انسجام فعالیت‌ها کمک می‌نماید. |
این پیشنهاد، مانند ستونی که عمارتی را استوار می‌سازد، به نظام‌مندی علم دینی یاری می‌رساند.
جمع‌بندی بخش پنجم
راهکارهای عملی، از خودجوشی علما تا تشکیل گروه‌های کاری و آموزش مهارت‌های نوین، مسیری برای تحول در علم دینی ارائه می‌دهند. این راهکارها، مانند رودهایی که به دریا می‌پیوندند، به پویایی و تأثیرگذاری علم دینی در جامعه کمک می‌کنند.
بخش ششم: اخلاق و محبت در اصلاح علم دینی
اهمیت محبت و صفا
اصلاح علم دینی باید با محبت، صفا، و اخلاق انجام شود، نه با خشونت یا تکفیر. این رویکرد، مانند نسیمی که گلی را نوازش می‌کند، به وحدت فکری و عملی در علم دینی کمک می‌کند.
| درنگ: محبت و اخلاق در اصلاح علم دینی، از تنش و اختلاف جلوگیری کرده و به وحدت و پویایی کمک می‌کند. |
این دیدگاه، که ریشه در آیه وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ دارد، اصلاح را به مسیری معنوی و انسانی هدایت می‌کند.
دفاع علمی از دین
روش‌های سنتی دفاع از دین، مانند برخوردهای غیرعلمی، دیگر کارآمد نیست. دفاع علمی، با استفاده از ابزارهای مدرن مانند اینترنت و رسانه‌ها، ضروری است. این دفاع، مانند سپری که از حقیقت محافظت می‌کند، علم دینی را در برابر حملات حفظ می‌نماید.
| درنگ: دفاع علمی از دین، با بهره‌گیری از ابزارهای مدرن، به تقویت حضور علم دینی در فضای جهانی کمک می‌کند. |
این رویکرد، مانند پرتویی که تاریکی را می‌شکافد، علم دینی را در دنیای معاصر برجسته می‌سازد.
جمع‌بندی بخش ششم
محبت، صفا، و دفاع علمی، ستون‌های اصلی اصلاح علم دینی هستند. این بخش، بر ضرورت رویکردی انسانی و علمی در مواجهه با چالش‌ها تأکید دارد تا علم دینی بتواند با حفظ اصالت، در دنیای مدرن تأثیرگذار باشد.
بخش هفتم: چشم‌انداز آینده و تحول تدریجی
اصلاح تدریجی
اصلاح علم دینی باید به صورت تدریجی و با همکاری جمعی انجام شود. این رویکرد، مانند کاشت بذری که به مرور به درختی تنومند بدل می‌شود، به پایداری تغییرات کمک می‌کند.
| درنگ: اصلاح تدریجی و جمعی، به پایداری و موفقیت تحولات در علم دینی منجر می‌شود. |
این راهکار، مانند جریانی که به آرامی مسیر خود را می‌گشاید، به تحول پایدار در علم دینی یاری می‌رساند.
آموزش از کودکی
طلابی که از کودکی آموزش دیده‌اند، در مقایسه با دیگران موفق‌ترند. این آموزش، مانند بنای عمارتی که از پایه استوار است، پایه‌ای قوی برای رشد علمی و عملی طلاب فراهم می‌کند.
| درنگ: آموزش از کودکی، به رشد علمی و عملی طلاب کمک کرده و پایه‌ای محکم برای آینده علم دینی فراهم می‌سازد. |
این دیدگاه، مانند کاشت نهالی در خاک حاصلخیز، به پرورش نسل‌های آینده علم دینی کمک می‌کند.
امتحانات منظم
برگزاری امتحانات منظم، به شناسایی نقاط ضعف و قوت طلاب کمک کرده و نظام آموزشی را شفاف‌تر می‌سازد. این امتحانات، مانند آینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، به ارزیابی دقیق عملکرد طلاب یاری می‌رساند.
| درنگ: امتحانات منظم، به شفافیت نظام آموزشی و شناسایی استعدادهای علم دینی کمک می‌کند. |
این راهکار، مانند چراغی که مسیر را روشن می‌کند، به بهبود کیفیت آموزش و تبلیغ دینی کمک می‌نماید.
جمع‌بندی بخش هفتم
چشم‌انداز آینده علم دینی، با اصلاح تدریجی، آموزش از کودکی، و برگزاری امتحانات منظم، به سوی پویایی و تأثیرگذاری حرکت می‌کند. این بخش، بر اهمیت برنامه‌ریزی دقیق و همکاری جمعی برای تحول پایدار تأکید دارد.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بازاندیشی در نظام آموزش و تبلیغ علم دینی پرداخته و چالش‌های آن را در چهار محور شکل، محتوا، آثار، و ارائه بررسی کرده است. نبود ساختار منسجم، کاستی محتوای آموزشی، محدودیت آثار علمی، و ضعف در ارائه، از موانع اصلی پویایی علم دینی است. راهکارهای پیشنهادی، از خودجوشی علما و تشکیل گروه‌های کاری تا آموزش مهارت‌های نوین و ایجاد قانون اساسی، مسیری برای تحول ارائه می‌دهند. تأکید بر محبت، صفا، و دفاع علمی، این حرکت را به جریانی معنوی و اثرگذار تبدیل کرده است. آیه شریفه وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ، چونان مشعلی فروزان، راه را برای اصلاح علم دینی روشن می‌سازد. این گفتمان، مانند رودی زلال، با پیوند دادن ارزش‌های دینی و انقلابی به نیازهای مدرن، الگویی برای تحول در علم دینی ارائه می‌دهد که می‌تواند راهگشای آینده باشد.
| با نظارت صادق خادمی |